Катастрофа бронзавага веку

Катастрофа бронзавага веку, або бронзавы калапс — тэрмін, якім археолагі і гісторыкі пазначаюць пераход ад бронзавага да жалезнага веку на старажытным Блізкім Усходзе і ва Усходнім Міжземнамор'і. У гэтым рэгіёне змена эпох была звязана з катастрафічнымі зменамі ў грамадскім укладзе, стратай многіх традыцый, у тым ліку пісьменнасці, разбурэннем усіх буйных дзяржаў і многіх гарадоў таго часу. На вялікай тэрыторыі пачынаецца перыяд «цёмных вякоў» (у Грэцыі перыяд вядомы як Грэчаскія цёмныя вякі).

У перыяд 1206—1150 гг. да н.э. нашэсце «народаў мора», падзенне мікенскіх царстваў, Хецкага царства ў Анатоліі і Сірыі^[1] і канец дамінавання Егіпецкай імперыі ў Сірыі і Ханаане^[2] прывялі да згасання гандлёвых шляхоў і зніжэння пісьменнасці (у сувязі з чым зніклі мікенская лінейная і лувійская пісьменнасці). На першым этапе гэтага перыяду амаль кожны горад паміж Трояй і Газай быў разбураны і часта пасля гэтага больш не быў заселены: так, былі закінуты Хатуса, Мікены, Угарыт.

Крызіс завяршыўся паступовым заканчэннем цёмных вякоў, а таксама ўзвышэннем Ізраільска-Іўдзейскага царства (факт існавання на тэрыторыі Ізраіля адзінай магутнай дзяржавы з'яўляецца прадметам дыскусіі), сіра-хецкіх арамейскіх царстваў сярэдзіны X ст. да н.э. і Новаасірыйскай імперыі.

Рэгіянальныя прыкметы

Карта Блізкага Усходу і Усходняга Міжземнамор'я ў Амарнскі перыяд (каля XIV—XII стст. да н.э.)

Анатолія

У кожным важным хецкім горадзе выяўлены слой разбурэнняў, звязаны з познім бронзавым векам, і як паказваюць археалагічныя звесткі, хецкая цывілізацыя так і не змагла вярнуцца на ўзровень, які папярэднічаў катастрофе. Сталіца хетаў, Хатуса, была спалена і занядбана і больш так і не адрадзілася. Карааглан быў спалены, на вуліцах засталіся непахаваныя целы. Троя руйнавалася прынамсі двойчы, перш чым яе канчаткова закінулі, яшчэ да надыходу рымскай эпохі.

Кіпр

Катастрофа аддзяляе познекіпрскі перыяд II (LCII) ад наступнага перыяду LCIII, пры гэтым такія гарады, як Энкамі, Кітыян і Сінда, былі разрабаваны і спалены, часам двойчы, перш чым іх канчаткова пакінулі. Шэраг меншых гарадоў таксама апынуліся пакінутымі, хоць і не падвергліся разбурэнням. Нядоўга існавала паселішча Какінакрэмас, дзе наяўнасць шматлікіх скарбаў металічных прадметаў паказвае на тое, што іх уладальнікі так і не вярнуліся за маёмасцю, таму што былі забіты ці трапілі ў рабства. Разам з тым, у адрозненне ад большасці іншых рэгіёнаў Усходняга Міжземнамор'я, «бронзавы калапс» прывёў не да заняпаду, а да росквіту Кіпра, які працягваўся да X ст. да н.э., таму што Кіпр служыў адпраўным пунктам для экспансіі «народаў мора» ў Левант, багацеючы культурна і матэрыяльна за кошт раздрабнення некалі вялікіх імперый.

Сірыя

У археалагічных слаях Сірыі позняга бронзавага веку бачныя сляды гандлёвых сувязяў з Егіптам і Эгейскім рэгіёнам. Паводле даных раскопак Угарыта, масавыя разбурэнні адбыліся пасля кіравання Мернептаха і нават пасля падзення першага міністра Бая. Тэксты на гліняных таблічках, абпаленых у полымі пажару разбуранага горада, паведамляюць пра напады з мора, а ў лісце з Аласіі (старажытны Кіпр) гаворыцца пра гарады, ужо разбураныя да таго часу нападнікамі з мора. У лісце таксама гаворыцца пра адсутнасць угарыцкага флоту, занятага патруляваннем узбярэжжа.

Левант

З часоў кіравання Харэмхеба ўсё большую пагрозу для Егіпта ўяўлялі качэўнікі-шасу. Рамзес II, які ледзь не пацярпеў паражэнне ў бітве пры Кадэшы, неўзабаве павёў вайну супраць іх, пераследваючы іх да Маава, дзе ён заснаваў крэпасць. Шасу ўяўлялі сабой праблему, асабліва ў часы кіравання Мернептаха, калі яны пагражалі «Дарозе Хора» на поўнач ад Газы. Маюцца звесткі, што г. Дэйр-Ала (Сукот) быў разбураны пасля смерці царыцы Таўсерт. Разбураны горад Лахіш быў на кароткі час ізноў заняты часовымі перасяленцамі і егіпецкім гарнізонам у часы Рамзеса III. Усе гарадскія цэнтры ўздоўж прыморскай Дарогі Хора — Газа, Ашдод, Ашкелон, Ака і Яфа — былі разбураны і не засяляліся зноў на працягу да трыццаці гадоў. На мацерыку былі разбураны гарады Хацор, Вефіль, Бейт-Шэмеш, Эглон, Дэбір і шэраг іншых. Спыніла сваё існаванне старажытная дзяржава Амуру.

Грэцыя

Ніводны з палацаў мікенскага перыяду не перажыў бронзавай катастрофы. Найбольшым разбурэнням падвергліся палацы і ўмацаваныя паселішчы. Да 90 % невялікіх паселішчаў на Пелапанесе былі закінуты, ёсць сведчанні рэзкага зніжэння колькасці насельніцтва. З канцом бронзавага веку пачынаюцца Грэчаскія цёмныя векі, якія доўжыліся больш за 400 гадоў. Некаторыя гарады — такія, як Афіны, працягнулі існаванне, аднак іх значэнне паменьшылася да лакальнага, гандлёвыя сувязі рэзка скараціліся, упаў культурны ўзровень. Новы ўздым адбыўся толькі ў перыяд геаметрычнай керамікі.

На Крыце насельніцтва ратавалася ад набегаў з мора ў высакагорных сховішчах, такіх, як Карфі, вельмі нязручных для жыцця ў звычайных умовах.

Месапатамія

Былі разбураны гарады Нарсунтэпэ, Эмар і Кархеміш. Асірыйцы змаглі адбіцца ад уварвання мушкаў у часы кіравання Тыглатпаласара I. Па меры таго, як распаўсюджваўся ўплыў «ахламу» (арамейцаў), Вавілон і Асірыя амаль не кантралявалі свае тэрыторыі па-за межамі гарадскіх сцен. Вавілон быў разрабаваны эламцамі на чале з Шутрук-Нахунтэ, і страціў кантроль над далінай Дыяла.

Егіпет

Вытрымаўшы шэраг знешніх пагроз, Егіпецкая імперыя ўсё ж загінула ў сярэдзіне XII стагоддзя да н.э. (пры кіраванні Рамзеса VI). Да гэтага, паводле паведамленняў стэлы Мернептаха, Егіпет падвяргаўся нападам «народаў мора», якія прыйшлі праз Лівію, у склад якіх уваходзілі ахейцы, сікулы (?), лікійцы (?), шэрдэны (сардынцы?) і тырсены, а таксама перажыў паўстанне ў Ханаане ў гарадах Ашкелон і Енаам і паўстанне народа Ізраіля. Падчас кіравання Рамзеса III адбыўся новы напад «народаў мора», у якім удзельнічалі філістымляне (пеласгі?), чэкер (тэўкры?), шэрдэны і данайцы.

Заключэнне

Роберт Друс (Robert Drews) апісвае «бронзавы калапс» як «найбуйнейшую катастрофу ў старажытнай гісторыі, нават яшчэ больш жудасную, чым падзенне Заходняй Рымскай імперыі»^[3], цытуючы пры гэтым Ф. Брадэля, паводле меркавання якога культуры Усходняга Міжземнамор'я вярнуліся амаль да таго, з чаго яны пачыналі («нулявога ўзроўню»)^[4]. Шэраг антычных аўтараў пісалі пра час да катастрофы як пра страчаны «залатым веку». Да прыкладу, Гесіёд піша пра эпохі Залатога, Сярэбранага і Медных вякоў, аддзеленых ад сучаснага яму жорсткага Жалезнага веку Векам герояў.

Магчымыя прычыны катастрофы

Тэктанічная актыўнасць

У якасці патэнцыйнага стымулу катастрофы разглядалася павелічэнне тэктанічнай актыўнасці ў названы час, у прыватнасці, звышмагутнае вывяржэнне вулкана Гекла, якое датавалася 1159 г да н.э.^[5]^[6] Іншыя археолагі адносяць гэта вывяржэнне да пазнейшага часу. Амас Нур лічыў, што стымулам было землетрасенне магнітудай 6,5 па шкале Рыхтэра ў Міжземнамор'і^[7].

Існуе версія пра магутнае вывяржэнне вулкана Сантарын падчас Зыходу, гісторыкі і археолагі датуюць яго мяжой XII—XIII стагоддзяў да н.э.^[8]^[9]^[10], паводле якой вогненны слуп — гэта шлейф вывяржэння вулкана Сантарын, а мора, «якое расступілася» — вядомая з'ява, калі падчас прыходу цунамі марская вада спачатку хутка адыходзіць ад берага, а затым ізноў вяртаецца.

Міграцыі і набегі

Экрэм Акургал, Густаў Леман і Фрыц Шахермайр, абапіраючыся на ідэі Гастона Масперо і на знаходкі вялікай колькасці мячоў тыпу Naue II, якія паходзяць з поўдня Усходняй Еўропы, а таксама егіпецкія і ўгарыцкія згадкі пра нашэсце «народаў мора», лічаць менавіта міграцыі асноўнай прычынай катастрофы.^[11] У той жа час, запісаныя лінейным пісьмом B дакументы Мікенскага царства, якія адносяцца да перыяду непасрэдна перад калапсам, сведчаць пра рост пірацтва і набегаў для захопу рабоў, асабліва з узбярэжжа Анатоліі. Неўзабаве пасля кіравання Рамзеса II былі пабудаваны егіпецкія крэпасці ўздоўж узбярэжжа Лівіі для таго, каб супрацьстаяць марскім набегам.

Апрацоўка жалеза

Леанард Палмер выказаў здагадку, што жалеза мелася ў значна большай колькасці, чым бронза, і дазваляла ўзбройваць больш шматлікія войскі, якія маглі адолець меншыя арміі, якія выкарыстоўвалі бронзавую зброю і калясніцы, хоць зброя з жалеза была горшай якасці.^[12] Гэты аргумент, аднак, з часам быў раскрытыкаваны, паколькі было ўсталявана, што канчатковы пераход да жалеза адбыўся ўжо пасля бронзавага калапсу. Магчыма, сваю ролю адыграў фактар разрыву гандлю на далёкія адлегласці ў выніку сістэмнага крызісу, з-за чаго спынілася ці істотна паменшылася пастаўка волава, што, у сваю чаргу, зрабіла немагчымым вытворчасць бронзы.

Засуха

Харві Вайс, прафесар блізкаўсходняй археалогіі з Ельскага ўніверсітэта,^[13], абапіраючыся на індэкс засух Палмера для 35 пунктаў у Грэцыі, Турцыі і на Блізкім Усходзе, прыйшоў да высновы, што адным са стымулаў калапсу была працяглая засуха, якая пагоршыла сацыяльна-эканамічнае становішча вялікага рэгіёна, прывяла да войнаў і міграцый.^[14] Пазней Браян Фейган выказаў меркаванне, што атлантычныя штармы ў сярэдзіне зімы на поўнач ад Пірэнеяў і Альпаў прынеслі больш вільготны клімат у Цэнтральную Еўропу, і адначасова засушлівы — ва Усходняе Міжземнамор'е, што і стала штуршком да калапсу бронзавага веку.^[15]. Гэта стасуецца і са старажытнагрэчаскімі крыніцамі, якія гавораць пра засуху, якая здарылася пасля Траянскай вайны. Насельніцтва Заходняй Анатоліі было вымушана міграваць.

Сістэмны крызіс

Агульны сістэмны калапс адбыўся, відаць, не толькі ва Усходнім Міжземнамор'і. Так, у Цэнтральнай Еўропе адбыўся прыкметны рэгрэс паміж перыядам культуры палёў пахавальных урнаў XIII—XII стст. да н.э. і з'яўленнем гальштацкай культуры ў X—IX стст. да н.э.^[16], што адбылося сінхронна з грэчаскімі цёмнымі вякамі пасля заняпаду мікенскай цывілізацыі. Застаецца, аднак, нявырашаным пытанне, ці быў гэты сістэмны крызіс прычынай ці следствам бронзавага калапсу. Прыхільнікам данай тэорыі з'яўляецца Джозеф Тэйнтэр^[17].

У спецыфічным кантэксце Блізкага Усходу спалучэнне цэлага шэрагу фактараў — уключаючы рост насельніцтва, пагаршэнне глебы, засуху, тэхналогіі ліцця з бронзы і кавання жалеза — магло прывесці да росту кошту зброі (у параўнанні з коштам зямлі) да ўзроўню празмерна высокага для традыцыйных вайсковых арыстакратый.

Змены ў вядзенні вайны

Роберт Друс (Robert Drews) мяркуе,^[18] што з'яўленне масавай пяхоты, якая выкарыстоўвала новыя віды ўзбраення і даспехаў, як, напрыклад, адлітыя (а не каваныя) наканечнікі дзід і доўгія мячы — колюча-сякучая зброя (меч тыпу Naue Type II, які з'явіўся ва ўсходніх Альпах і Карпатах каля 1200 г. да н.э., хутка распаўсюдзіўся і стаў адзіным відам мяча ў XI ст. да н.э.; жалеза было заменена бронзай без істотнай змены дызайну)^[19] і дроцікаў, а таксама з'яўленне бронзавых ліцейных майстэрняў, даюць падставу меркаваць, што «масавая вытворчасць бронзавых артэфактаў нечакана набыла вялікае значэнне ў Эгейскім рэгіёне». Да прыкладу, Гамер выкарыстоўвае слова «дзіды» як сінонім слова «воін», што гаворыць пра рост значэння дзід у вайне. Такая новая зброя, якой карысталіся прота-гопліты, здольныя адбіваць масіраваныя атакі баявых калясніц, змагло дэстабілізаваць дзяржавы, дзе арміі былі заснаваны на выкарыстанні калясніц кіруючым класам, і спрыяць рэзкаму сацыяльнаму калапсу, калі такая пяхота стала здзяйсняць набегі на старажытныя гарады.^[20]^[21]

Крыніцы

↑ M. Liverani, «The collapse of the Near Eastern regional system at the end of the Bronze Age: the case of Syria», in Centre and Periphery in the Ancient World, M. Rowlands, M.T. Larsen, K. Kristiansen, eds. (Cambridge University Press) 1987.
↑ S. Richard, «Archaeological sources for the history of Palestine: The Early Bronze Age: The rise and collapse of urbanism», The Biblical Archaeologist (1987)
↑ Drews, The End of the Bronze Age: changes in warfare and the catastrophe c. 1200 B.C., 1993:1
↑ Braudel, F. (Ed) (1977), La Mediterranee: l'espace et l'histoire (Paris)
↑ Yurco, Frank J. (1999). «End of the Late Bronze Age and Other Crisis Periods: A Volcanic Cause». in Teeter, Emily; Larson, John (eds.). Gold of Praise: Studies on Ancient Egypt in Honor of Edward F. Wente. Studies in Ancient Oriental Civilization. 58. Chicago, IL: Oriental Institute of the Univ. of Chicago. pp. 456—458. ISBN 1-885923-09-0.
↑ a b c Cunliffe, Barry (2005). Iron Age Communities in Britain (4th ed.). Routledge. pp. 256. ISBN 0-415-34779-3. Pg 68
↑ Nur, Amos and Cline, Eric; (2000) «Poseidon's Horses: Plate Tectonics and Earthquake Storms in the Late Bronze Age Aegean and Eastern Mediterranean», Journ. of Archael. Sc. No 27 pps.43-63 — http://srb.stanford.edu/nur/EndBronzeage.pdf Архівавана 21 верасня 2006.
↑ Навіны The Daily Telegraph: Biblical plagues really happened say scientists (англ.)
↑ Навіны Lenta.ru. Біблейскім Карам егіпецкім знайшлося навуковае тлумачэнне
↑ Навіны@mail.ru Біёлагі знайшлі тлумачэнне егіпецкім пакаранням смерцю Архівавана 3 красавіка 2010.
↑ Robbins, Manuel (2001) Collapse of the Bronze Age: the story of Greece, Troy, Israel, Egypt and Peoples of the Sea" (Authors Choice Press)
↑ Palmer, Leonard R (1962) Mycenaeans and Minoans: Aegean Prehistory in the Light of the Linear B Tablets. (New York, Alfred A. Knopf, 1962)
↑ Weiss, Harvey: (1982) «The decline of Late Bronze Age civilization as a possible response to climatic change» in Climatic Change ISSN 0165-0009 (Paper) 1573—1480 (Online), Volume 4, Number 2, June 1982, pps 173—198
↑ Wright, Karen: (1998) «Empires in the Dust» in «Discover Magazine» March 1998 issue. http://discovermagazine.com/1998/mar/empiresinthedust1420
↑ Fagan, Brian M. (2003), "The Long Summer: How Climate Changed Civilization (Basic Books)
↑ http://www.iol.ie/~edmo/linktoprehistory.html
↑ Tainter, Joseph: (1976) «The Collapse of Complex Societies» (Cambridge University Press)
↑ Drews pp192ff.
↑ Drews 1993:194
↑ Drews, R. (1993) The End of the Bronze Age: Changes in Warfare and the Catastrophe ca. 1200 B.C. (Princeton 1993).
↑ [1][2]

Літаратура

Oliver Dickinson. The Aegean from Bronze Age to Iron Age: Continuity and Change Between the Twelfth and Eighth Centuries, BCRoutledge (2007), ISBN 978-0-415-13590-0.

Спасылкі

Яшчэ раз пра «катастрофу бронзавага веку»

[1] M. Liverani, «The collapse of the Near Eastern regional system at the end of the Bronze Age: the case of Syria», in Centre and Periphery in the Ancient World, M. Rowlands, M.T. Larsen, K. Kristiansen, eds. (Cambridge University Press) 1987.

[2] S. Richard, «Archaeological sources for the history of Palestine: The Early Bronze Age: The rise and collapse of urbanism», The Biblical Archaeologist (1987)

[3] Drews, The End of the Bronze Age: changes in warfare and the catastrophe c. 1200 B.C., 1993:1

[4] Braudel, F. (Ed) (1977), La Mediterranee: l'espace et l'histoire (Paris)

[5] Yurco, Frank J. (1999). «End of the Late Bronze Age and Other Crisis Periods: A Volcanic Cause». in Teeter, Emily; Larson, John (eds.). Gold of Praise: Studies on Ancient Egypt in Honor of Edward F. Wente. Studies in Ancient Oriental Civilization. 58. Chicago, IL: Oriental Institute of the Univ. of Chicago. pp. 456—458. ISBN 1-885923-09-0.

[6] Cunliffe, Barry (2005). Iron Age Communities in Britain (4th ed.). Routledge. pp. 256. ISBN 0-415-34779-3. Pg 68

[7] Nur, Amos and Cline, Eric; (2000) «Poseidon's Horses: Plate Tectonics and Earthquake Storms in the Late Bronze Age Aegean and Eastern Mediterranean», Journ. of Archael. Sc. No 27 pps.43-63 — http://srb.stanford.edu/nur/EndBronzeage.pdf Архівавана 21 верасня 2006.

[8] Навіны The Daily Telegraph: Biblical plagues really happened say scientists (англ.)

[9] Навіны Lenta.ru. Біблейскім Карам егіпецкім знайшлося навуковае тлумачэнне

[10] Навіны@mail.ru Біёлагі знайшлі тлумачэнне егіпецкім пакаранням смерцю Архівавана 3 красавіка 2010.

[11] Robbins, Manuel (2001) Collapse of the Bronze Age: the story of Greece, Troy, Israel, Egypt and Peoples of the Sea" (Authors Choice Press)

[12] Palmer, Leonard R (1962) Mycenaeans and Minoans: Aegean Prehistory in the Light of the Linear B Tablets. (New York, Alfred A. Knopf, 1962)

[13] Weiss, Harvey: (1982) «The decline of Late Bronze Age civilization as a possible response to climatic change» in Climatic Change ISSN 0165-0009 (Paper) 1573—1480 (Online), Volume 4, Number 2, June 1982, pps 173—198

[14] Wright, Karen: (1998) «Empires in the Dust» in «Discover Magazine» March 1998 issue. http://discovermagazine.com/1998/mar/empiresinthedust1420

[15] Fagan, Brian M. (2003), "The Long Summer: How Climate Changed Civilization (Basic Books)

[16] ttp://www.iol.ie/~edmo/linktoprehistory.html

[17] Tainter, Joseph: (1976) «The Collapse of Complex Societies» (Cambridge University Press)

[18] Drews pp192ff.

[19] Drews 1993:194

[20] Drews, R. (1993) The End of the Bronze Age: Changes in Warfare and the Catastrophe ca. 1200 B.C. (Princeton 1993).

[21] [1][2]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]