Колер

Колер — якасная суб’ектыўная характарыстыка электрамагнітнага выпраменьвання аптычнага дыяпазону, вызначаная на падставе ўзнікаючага фізіялагічнага глядзельнага адчування. Яна залежыць ад шэрагу фізічных, фізіялагічных і псіхалагічных фактараў. Успрыманне колеру вызначаецца індывідуальнасцю чалавека, а таксама спектральным складам, каляровым і яркасны кантрастам з навакольнымі крыніцамі святла, а таксама аб’ектамі, якія не свецяцца. Вельмі важныя такія з’явы, як метамерыя, індывідуальныя спадчынныя асаблівасці чалавечага вока (ступень экспрэсіі паліморфных глядзельных пігментаў) і псіхікі. Кажучы простай мовай, колер — гэта адчуванне, якое атрымлівае чалавек пры трапленні яму ў вока светлавых прамянёў. Адны і тыя ж светлавыя уплывы можа выклікаць розныя адчуванні ў розных людзей. І для кожнага з іх колер будзе розным. Адсюль вынікае, што спрэчкі, «які колер на самай справе», бессэнсоўныя, паколькі для кожнага назіральніка сапраўдны колер — той, які бачыць ён сам

Уводзіны

Суб’ектыўна успрыманы зрокам колер выпраменьвання залежыць ад яго спектра, ад псіхафізілагічнага стану чалавека (уплываюць: фонавы святло/колер, яго каляровая тэмпература; глядзельная адаптацыя), і ад спецыфічных уласцівасцяў індывідуальнага вока (барваслепасць). Гл. таксама Псіхалогія ўспрымання колеру.

Адрозніваюць ахраматычныя колеры (белы, шэры, чорны) і храматычныя, а таксама спектральныя і неспектральныя (напрыклад, пурпурны або карычневы колер).

Неадназначнасць паняцця колер

Спектр на экране манітора (справа дададзены неспектральны пурпурны ўчастак).
Яркасць на чырвоным, зялёным і сінім прастакутніках пад спектрам паказваюць адносную інтэнсіўнасць адчування на кожным з трох незалежных тыпаў рэцэптараў чалавечага зроку — колбачак

Паняцце Колер мае 2 сэнсы: яно можа ставіцца як да псіхалагічнаму адчуванню, выкліканаму адлюстраваннем святла ад нейкага аб’екта (аранжавы апельсін), так і быць адназначнай характарыстыкай саміх крыніц святла (аранжавае святло). Таму варта заўважыць, што ў тых выпадках, калі мы жадаем даць каляровую характарыстыку крыніц святла, некаторых імёнаў колеру проста «не існуе» — так, няма шэрага, карычневага, бурага святла.

Розны спектральны склад святла можа даваць аднолькавы вынік на глядзельных рэцэптарах (эфект метамерыі колераў).

Адчуванне колеру залежыць ад комплексу фізіялагічных, псіхалагічных і культурна-сацыяльных фактараў. Існуе т. зв. колеразнаўства — аналіз працэсу ўспрымання і адрознівання колеру на аснове сістэматызаваных звестак з фізікі, фізіялогіі і псіхалогіі. Носьбіты розных культур па-рознаму ўспрымаюць колер аб’ектаў. У залежнасці ад важнасці тых ці іншых колераў і адценняў у штодзённым жыцці народа, некаторыя з іх могуць мець большае ці меншае адлюстраванне ў мове. Здольнасць колерараспазнавання мае дынаміку ў залежнасці ад узросту чалавека. Спалучэнні колераў успрымаюцца гарманічнымі (гарманавальнымі) альбо не. Суб’ектыўны аспект успрымання колеру вядомы таксама як кваліа.

Існуе колератэрапія — лячэнне колерам.

Фізіялогія ўспрымання колеру

Сярэднія нармалізаваныя спектральныя характарыстыкі адчувальнасці каляровых рэцэптараў чалавека — колбачак. Пункцірам паказаная адчувальнасць палачак — рэцэптараў змрочнага зроку.

Адчуванне колеру ўзнікае ў мозгу пры ўзрушанасці каляровачулых клетак — рэцэптараў вока сятчаткі чалавека або іншай жывёлы, колбачках. У чалавека і прыматаў існуе тры выгляду колбачак — «чырвоныя», «зялёныя» і «сінія», адпаведна. Святлоадчувальнасць колбачак невысокая, таму для добрага ўспрымання колеру неабходная дастатковая асветленасць або яркасць. Найболей багатыя каляровымі рэцэптарамі цэнтральныя часткі сятчаткі.

Кожнае каляровае адчуванне ў чалавека можа быць прадстаўлена ў выглядзе сумы адчуванняў гэтых трох колераў (т. н. «трохкампанентная тэорыя каляровага зрока»). Заўважым, што ў птушак і рэптылій зрок чатырохкампанентны і ўключае рэцэптары блізкага ультрафіялету, вышэй 300 нм. Пры дасягненні неабходнай для ўспрымання колеру яркасці, найболей высокачуллівыя рэцэптары змрочнага зроку — палачкі — аўтаматычна адключаюцца.

Суб’ектыўнае ўспрыманне колеру залежыць таксама ад яркасці, адаптацыі вочэй да фонавага святла (гл. каляровая тэмпература), ад колеру суседніх аб’ектаў, наяўнасці барваслепасці і іншых аб’ектыўных фактараў; а таксама ад таго, да якой культуры прыналежыць дадзены чалавек (здольнасці ўсведамлення імя колеру); і ад іншых, сітуатыўных, псіхалагічных момантаў.

Спектральныя колеры

Бесперапынны спектр

Бесперапынны аптычны спектр. Для манітораў з паказчыкам Гама-карэкцыі 1.5.

Бесперапынны спектр колераў можна назіраць на дыфракцыйнай рашотцы. Добрай дэманстрацыяй спектру з’яўляецца прыродная з’ява вясёлкі.

Колеры спектру і асноўныя колеры

Упершыню бесперапынны спектр на сем колераў разбіў Ісаак Ньютан. Гэтае разбіццё ўмоўна і шмат у чым выпадкова. Хутчэй за ўсё, Ньютан знаходзіўся пад дзеяннем еўрапейскай нумералогіі і засноўваўся на аналогіі з сямю нотамі ў актаве (параўнайце: 7 металаў, 7 планет…), што і паслужыла вылучэнню менавіта сямі колераў. У XX стагоддзе Освальд Вірт прапанаваў «октаўную» сістэму (увёў 2 зялёныя — халодны, марскі і цёплы, травяны), але вялікага распаўсюджвання яна не знайшла.

Практыка мастакоў навочна паказвала, што вельмі шматлікія колеры і адценні можна атрымаць змешваннем невялікай колькасці фарбаў. Імкненне натурфілосафаў знайсці «першаасновы» ўсяго на свеце, аналізуючы з’явы прыроды, усё раскласці «на элементы», прывяло да вылучэння «асноўных колераў», у якасці якіх не адразу абралі чырвоны, зялёны і сіні.

У Англіі асноўнымі колерамі доўга лічылі чырвоны, жоўты і сіні, толькі ў 1860 г. Максвел увёў адытыўную сістэму RGB (чырвоны, зялёны, сіні). Гэтая сістэма ў цяперашні час дамінуе ў сістэмах для электронна-прамянёвых трубак (ЭПТ) манітораў і тэлевізараў.

У 1931 CIE распрацавала каляровую сістэму XYZ, званую таксама «нармалёвая каляровая сістэма».

У 1951 г. Эндзі Мюлер прапанаваў субтрактыўную сістэму CMYK (сіне-зялёны, пурпурны, жоўты, чорны), якія мелі перавагі ў паліграфіі і каляровай фатаграфіі, і таму хутка «прыжылася».

Колер	Дыяпазон даўжыня хваль, нм	Дыяпазон частот, Тгц	Дыяпазон энергіі фатонаў, эв
Чырвоны	625—740	480—405	1,68—1,98
Аранжавы	590—625	510—480	1,98—2,10
Жоўты	565—590	530—510	2,10—2,19
Зялёны	500—565	600—530	2,19—2,48
Блакітны	485—500	620—600	2,48—2,56
Сіні	440—485	680—620	2,56—2,82
Фіялетавы	380—440	790—680	2,82—3,26

Прыкметна, што колеры спектру, пачынаючыся з чырвонага і праходзячы праз адценні супрацьлеглыя, кантрасныя чырвонаму (зялёны, цыанавы), затым пераходзяць у фіялетавы колер, зноў надыходзячы да чырвонага. Такая блізкасць бачнага ўспрымання фіялетавага і чырвонага колераў звязана з тым, што частоты, адпаведныя фіялетаваму спектру, набліжаюцца да частот, якія перавышаюць частоты чырвонага роўна ў два разы. Але самі гэтыя апошнія названыя частоты знаходзяцца ўжо па-за бачным спектрам, таму мы не бачым пераходу ад фіялетавага зноў да чырвонага колеру, як гэта адбываецца ў каляровым крузе, у які ўключаны неспяктральныя колеры, і дзе прысутнічае пераход паміж чырвоным і фіялетавым праз пурпурныя адценні. Варта адзначыць, што колеры, якія мы бачым у табліцы — сумесь частот, выпраменьваных святлодыёдамі манітораў. Усе колеры, якія мы можам атрымаць на гэтых экранах, будуць з’яўляцца сумай кветак за ўсё трох люмінафораў (выпраменьвальнікаў), якія выкарыстоўваюцца ў гэтых панэлях. Менавіта такім чынам узнаўляюцца ўсе колеры на экранах ЭПТ, ВК-дысплеяў, плазменных панэляў і т. д. А частата, адпаведная ў спектры канкрэтнаму відаць колеры, можа пры гэтым адсутнічаць.

Адытыўнае змешванне колераў

У Англіі асноўнымі колерамі доўга лічылі чырвоны, жоўты і сіні, толькі ў 1860 годзе Максвел увёў адытыўная сістэму RGB (чырвоны, зялёны, сіні). Гэтая сістэма ў цяперашні час дамінуе ў сістэмах узнаўлення колераў для электронна-прамянёвых трубак (ЭПТ) манітораў і тэлевізараў. У мастацкай практыцы існуе сталая сістэма кветак, не супадае з адатыўнай сістэмай Максвела, выкарыстоўвальнай у ЭПТ. У гэтай сістэме ў якасці асноўных колераў выкарыстоўваюцца чырвоны, жоўты і сіні. Выкарыстанне жоўтага не дзіўна, паколькі пры змешванні фарбаў, у адрозненне ад змяшэння прамянёў, святло i насычанасць атрыманага колеру атрымліваецца менш чым у зыходных фарбаў, таму атрымаць жоўты, самы светлы колер змешваннем іншых фарбаў — немагчыма. Калі ў сістэме RGB ў пэўных каардынатах спектр падзелены асноўнымі колерамі на тры роўныя часткі, то ў мастацкай практыцы частоты якія адпавядаюць асноўным і дадатковым колерам ставяцца пэўным больш складаным чынам. Паняцці чыстых чырвонага і жоўтага колераў тут прыкладна супадаюць з RGB, але чысты сіні тут больш прыкметна адрозніваецца ад сістэмы Максвела, адносна чыстага сіняга гэта адценне больш блізкае да блакітнага. Паняцце чыстага зялёнага колеру таксама не супадае з тым, які мы звычайна бачым пры гарэнні толькі зялёных дыёдаў ЭПТ. У мастацкай практыцы пад зялёным разумеецца самы пасіўны колер, які з’яўляецца дадатковым, кантрасным самому актыўнаму — чырвонага. У 1931 CIE распрацавала каляровую сістэму XYZ, званую таксама «нармалёвая каляровая сістэма». У 1951 г. Эндзі Мюлер прапанаваў субтрактивную сістэму CMYK (сіне-зялёны, пурпурны, жоўты, чорны), якая мела перавагі ў паліграфіі і каляровай фатаграфіі, і таму хутка «прыжылася».

Асноўныя і дадатковыя колеры

Каляровы круг

Паняцце «дадатковы колер» было ўведзена па аналогіі з «асноўным колерам». Было ўсталявана, што аптычнае змешванне некаторых пар колераў можа даваць адчуванне белага колеру. Так, да трыяды асноўных колераў Чырвоны-Зялёны-Сіні дадатковымі з’яўляюцца Блакітны-Пурпурны-Жоўты — колеры. На каляровым крузе гэтыя колеры размяшчаюць апазіцыйна, так што колеры абедзвюх трыяд чаргуюцца. У паліграфічнай практыцы ў якасці асноўных колераў выкарыстаюць розныя наборы «асноўных колераў».

Колеры каляровага круга

У сістэме RGB (чырвоны—зялёны—сіні) колеры падзяляюцца на 12 асноўных таноў: 3 асноўных колера, 3 дадатковых да асноўных, і яшчэ 6 прамежкавых таноў.

№	Колер	Парадак	Тон (адценне), 0-239	Тон, 0-360 (HSV)	Шаснаццатковы код
1	Чырвоны	I	0	0/360	FF0000
2	Аранжавы	III	20	30	FF8000
3	Жоўты	II	40	60	FFFF00
4	Зялёны	III	60	90	80FF00
5	Зялёны	I	80	120	00FF00
6	Зялёны	III	100	150	00FF80
7	Блакітны	II	120	180	00FFFF
8	Сіні (лазурны, блакітны)	III	140	210	0080FF
9	Сіні	I	160	240	0000FF
10	Фіялетавы	III	180	270	8000FF
11	Пурпурны	II	200	300	FF00FF
12	Пунсовы (малінавы)	III	220	330	FF0080

У наступнай табліцы паказаны 12 колераў каляровага круга, у якім у якасці асноўных выкарыстоўваюцца чырвоны, жоўты і сіні колеры (RYB). Колеры тут падпадзяляюцца на асноўныя (або колеры першага парадку), складовыя (колеры другога парадку) і складаныя (трэці парадак)^[1].

№	Колер	Парадак колера
1	Чырвоны	I
2	Чырвона-аранжавы	III
3	Аранжавы	II
4	Жоўта-аранжавы	III
5	Жоўты	I
6	Жоўта-зялёны	III
7	Зялёны	II
8	Сіне-зялёны	III
9	Сіні	I
10	Сіне-фіялетавы	III
11	Фіялетавы	II
12	Чырвона-фіялетавы (пурпурны)	III

Ахраматычныя колеры

Адценні шэрага (у дыяпазоне белы — чорны) носяць парадаксальную назву ахраматычных колераў — гэта значыць бескаляровых) колераў. Найболей яркім ахраматычным колерам з’яўляецца белы, найболей цёмным — чорны. Можна заўважыць, што пры максімальным паніжэнні насычанасці тон (стаўленне да вызначанага колеру спектру) адцення становіцца неадметным.

Характарыстыкі колеру

Кожны колер валодае колькасна вымяранымі фізічнымі характарыстыкамі (спектральны склад, яркасць):

Яркасць

Аднолькава насычаныя адценні, якія адносяцца да аднаго і таму жа колеру спектру, могуць адрознівацца друг ад друга ступенню яркасці. Да прыкладу, пры памяншэнні яркасці сіні колер паступова набліжаецца да чорнага.

Любы колер пры максімальным паніжэнні яркасці становіцца чорным.

Варта адзначыць, што яркасць, як і іншыя каляровыя характарыстыкі рэальнага афарбаванага аб’екта, значна залежаць ад суб’ектыўных прычын, абумоўленых псіхалогіяй успрымання. Так, да прыкладу сіні колер пры суседстве з жоўтым здаецца больш яркім.

Насычанасць

Два адцення аднаго тона могуць адрознівацца ступенню блакласці. Напрыклад, пры памяншэнні насычанасці сіні колер набліжаецца да шэрага.

Светлата

Ступень блізкасці колеру да белага завуць светлатой.

Любое адценне пры максімальным павелічэнні светлаты становіцца белым.

Каляровы тон

Любы храматычны колер можа быць аднесены да якому-небудзь вызначанаму спектральнаму колеру. Адценні, падобныя з адным і тым жа колерам спектру (але якія адрозніваюцца, напрыклад, насычанасцю і яркасцю), прыналежаць да аднаго і таго жа тону. Пры змене тону, да прыкладу, сіняга колеру ў зялёны бок спектру ён змяняецца блакітным, у зваротную — фіялетавым.

Часам змена каляровага тону суадносяць з «цеплынёй» колера. Так, чырвоныя, аранжавыя і жоўтыя адценні, якія адпавядаюць агню і выклікалыя псіхафізіалагічныя рэакцыі, завуць цёплымі танамі, блакітныя, сінія і фіялетавыя, як колер вады і лёду — халоднымі. Варта ўлічыць, што ўспрыманне «цеплыні» колеру залежыць як ад суб’ектыўных псіхічных і фізіялагічных фактараў (індывідуальныя перавагі, стан назіральніка, адаптацыя і інш.), так і ад аб’ектыўных (наяўнасць каляровага фону і інш.).

Не варта блытаць суб’ектыўнае адчуванне «цеплыні» колеру з яго фізічнай характарыстыкай — каляровай тэмпературай. У прыватнасці, цёплыя таны маюць ніжэйшую каляровую тэмпературу, а халодныя — больш высокую.

Іншыя колеры, у тым ліку неспектральныя

(Гл. больш поўны спіс колераў)

Колер	Малюнак колеру
Чорны колер
Шэры колер
Серабрысты колер
Белы колер
Залацісты колер
Каштанавы колер
Карычневы колер
Буры колер
Шамуа
Аліўкавы колер
Балотны колер
Травяны колер
Аква
Аквамарын
Бірузовы колер
Ружовы колер
Малінавы колер
Пурпурны колер
Пунсавы колер
Пунсавы колер
Бардовы колер
Вішнёвы колер
Шакаладны колер
Колер слановай косткі
Хакі, колер
Бэжавы (бэж)

Каларыметрыя і прайграванне колеру

Сувязь колеру і спектральных колераў

Існуе некалькі каляровых шкал, зручных для ўжывання ў розных галінах. Для вымярэння колеру выкарыстоўваюць калараметры і спектрафотаметры.

Дыяграма каляровай прасторы CIE 1931. На вонкавай лініі, абмяжоўвалай каляровая прастора, паказаныя даўжыні хваль спектральных (монахраматычных) колераў, у нм.

Ужыванне колераў

Колер шырока ўжываецца, як сродак для кіравання ўвагай чалавека. Некаторыя спалучэнні колераў лічацца больш спрыяльнымі (напрыклад, сіні + жоўты), іншыя — меней прымальнымі (напрыклад, чырвоны + зялёны). Псіхалогія ўспрымання колеру тлумачыць, чаму тыя або іншыя спалучэнні здольныя моцна ўздзейнічаць на успрыманне і эмоцыі чалавека.

Мастацтва спалучэння колераў завецца каларыстыка.

Псіхалогія ўспрымання колеру

Колер у гістарычнай навуцы

Колер, геральдыка — колеры ў геральдыцы.

Гл. таксама

Зноскі

↑ Уилан Б., Гармония цвета: Новое руководство по созданию цветовых комбинаций / Б. Уилан; Пер. с англ. Г. Щёлоковой. — М.: ООО «Издательство Астрель»: ООО «Издательство АСТ», 2005

Літаратура

Артюшин Л. Ф., Основы воспроизведения цвета в фотографии, кино и полиграфии, М., 1970;
Вавилов Н. Свет и цвет в природе
Гуревич М. М., Цвет и его измерение, М. — Л., 1950;
Кустарёв А. К., Колориметрия цветного телевидения, М., 1967;
Ивенс Р. М., Введение в теорию цвета, пер. с англ., М., 1964:
Wyszecki G., Stiles W. S., Color science, N. Y. — L. — Sydney, 1967.
Deane B. Judd and Gunter Wyszecki — Color in business, science and industry 1975, ISBN 0-471-45212-2

Спасылкі

Артыкул «Колер» з Вялікай Савецкай Энцыклапедыі Архівавана 14 мая 2007.

На англійскай мове

[autogenerated1-1] Уилан Б., Гармония цвета: Новое руководство по созданию цветовых комбинаций / Б. Уилан; Пер. с англ. Г. Щёлоковой. — М.: ООО «Издательство Астрель»: ООО «Издательство АСТ», 2005

[1]