Культура тыповай грабеньчата-ямкавай керамікі, Культура грабеньчата-ямкавай керамікі — археалагічная культура неалітычных плямён, якія ў 2-й палове IV-га — 1-й палове III-га тыс. да н.э. жылі на тэрыторыі паўднёва-ўсходняй Прыбалтыкі і паўночнай Беларусі.
Тэрытарыяльна культура грабеньчата-ямкавай керамікі ахапляла абшары ад шведска-нарвежскага памежжа да Валагодскай вобласці ў Расіі.
Носьбіты гэтай культуры, як мяркуецца, размаўлялі на мовах фіна-ўгорскай моўнай сям’і, менавіта ад іх на ўсходнім узбярэжжы Балтыйскага мора засталіся эстонская і ліўская мовы. Яны апанавалі тэрыторыі, якія да таго часу займалі нарвенская і нёманская археалагічныя культуры, якія звязваюцца з прота-балтамі. Менавіта часамі перад прыходам прадстаўнікоў грабеньчата-ямкавай культуры датуюцца моўныя і тапанімічныя балтызмы на тэрыторыі, што сягала ў тым ліку Фінскага заліва на поўначы.
Падзвіння прадстаўнікі гэтай культуры дасягнулі ў 4400—4200 гг. да н.э., у пачатку сярэдняга неаліту. На поўначы ад Дзвіны гэтая культура пераважыла прота-балцкую нарвенскую культуру, а на поўдзень ад Дзвіны фіксуюцца толькі асобныя астраўкі грабеньчата-ямкавай культуры ў акружэнні нарвенскай культуры. На поўдні ад Дзвіны добра даследаваныя сляды гэтага прышлага фінскамоўнага насельніцтва на літоўскім Аўкштайцкім Паазер’і і побач з ім — ля Пастаў і на Нарачы[1].
Археолаг, даследчык неалітычных старажытнасцей А. Гірынінкас абагульняе:
Культура грабеньчата-ямкавай керамікі ва Усходняй Прыбалтыцы: • 1 — тэрыторыя ў сярэднім-познім неаліце, • 2 — пашырэнне тэрыторыі ў познім неаліце (паводле: Гірынінкас)
«Ва Усходняй Прыбалтыцы [на ўсходнім узбярэжжы Балтыйскага мора] у сярэднім-познім неаліце ішлі два розныя працэсы.
У сярэднім неаліце людзі культуры грабеньчата-ямкавай керамікі, пашыраючы свой уплыў на поўначы ад ракі Дзвіны і да Фінскага заліва, перанялі шмат рысаў з нарвенскай культуры. Сярэдні неаліт можна лічыць раннім перыядам дачыненняў нарвенскай і фіна-ўгорскай культур, калі фіна-угры прысвоілі шмат элементаў матэрыяльнай і духоўнай культуры. Гэты працэс можам называць перыядам прыстасавання фіна-уграў ва Усходняй Прыбалтыцы.
Тым часам на поўдзень ад ракі Дзвіны ў гэты ж самы час ішоў іншы працэс.
Тут у перыяд сярэдняга-позняга неаліту на тэрыторыі нарвенскай культуры насельніцтва культуры грабеньчата-ямкавай керамікі, якое найверагодней можам назваць фіна-уграмі, жыло толькі ў асобных астраўках у акружэнні нарвенскай культуры, у якіх і да нашых дзён захаваліся рэшткі фіна-ўгорскіх гідронімаў і матэрыяльнай культуры.
У паўднёвай частцы Усходняй Прыбалтыкі, у Літве, у Калінінградскай вобласці і ў Паўночнай Беларусі вядомыя толькі паасобныя паселішчы культуры грабеньчата-ямкавай керамікі»[2].
На тэрыторыі Беларусі фінскіх слядоў у гідраніміцы засталося зусім вобмаль, а тыя гідронімы, што выглядаюць неаспрэчнымі фінізмамі, зусім імаверна перакладзеныя з першапачатковых балцкіх.
Найбольш вядомы гідранімічны след фіна-ўгорскай прысутнасці ў Беларусі — назва ракі Сож. Яе звязваюць з ліўскім suž, эстонскім suzi, фінскім susi «воўк»[3][4]. На Пасожжы і на сумежных тэрыторыях назіраецца асаблівая канцэнтрацыя балцкіх «ваўчыных» гідронімаў, тыпу Воўчаса. Мяркуецца, што сам Сож у верхнім цячэнні або адзін з яго прытокаў там жа першапачаткова меў балцкую «ваўчыную» (Vilk-) назву, якая была перакладзеная прышлымі фінамоўнымі прадстаўнікамі культуры грабеньчата-ямкавай керамікі і пазней пашырылася на ўсё цячэнне Сажа.
Назва возера Ільмёнак, што на ўсходнім ускрайку Браслаўскага Паазер’я, перагукаецца з назвамі азёраў Ilma i Ilmėdas на літоўскім Аўкштайцкім Паазер’і[5]. Гэтыя назвы звязаныя з фінскім ilma «неба; паветра; свет», у якога пераноснае значэнне — «надзвычай шмат» (як у беларускім выразе «людзей — свет», г.зн. вельмі многа). Так жа сама, толькі па-балцку, названая ў літоўцаў і латышоў рака Дзвіна — Dauguva, Daugava, ад daug «шмат (вады)». Назвы з коранем, як у назве возера Ільмёнак, могуць быць фінскімі калькамі з балцкай першакрыніцы тыпу назвы Даўгавы-Дзвіны.
Назва возера Суя каля Полацка перагукаецца з назвай возера Suoja на тым жа Аўкштайцкім Паазер’і. Яе звязваюць з фінскім suo «балота» і Suo-järvi (возера ў Карэліі), што значыць «забалочанае возера»[6]. Недалёка ад возера Суя знаходзіцца возера Палазер’е — яго назва з балцкага таксама значыць «забалочанае возера» або «возера, што разлілося» (*Pal-ežeras, першая аснова роднасная назве ракі Палата), яна таксама магла быць крыніцай для пазнейшай фінскай назвы Суя.
Насельніцтва займалася паляваннем, рыбалоўствам, збіральніцтвам. Будавала наземныя жытлы па берагах азёр і невялікіх рэчак.
Сярод крамянёвых вырабаў найбольш характэрны кароткія наканечнікі стрэл вербалістай або рамбічнай формы, дзіды з двухбаковай рэтушшу, а таксама нажы, скрабкі, разцы. Вядомы касцяныя і рагавыя прылады.
Для культуры характэрны вялікія з круглаватым донцам гаршкі, арнаментаваныя гарызантальнымі паясамі з глыбокіх круглых ямак і адбіткаў шыроказубага грэбеня, якія часам утваралі рамбічныя ўзоры; тоўстыя, добра абпаленыя сценкі керамікі з дамешкамі жарствы.
У сярэднім неаліце плямёны культуры тыповай грабеньчата-ямкавай керамікі змяшаліся з носьбітамі нарвенскай культуры і ўдзельнічалі ў фарміраванні ўсвяцкай культуры. На тэрыторыі Беларусі найбольш значныя помнікі Скема, паселішчы на р. Свольна, воз. Бярэшча.
Зноскі
↑A. Girininkas. Baltų kultūros ištakos II. Klaipėda, 2011. С. 102—107.
↑A. Girininkas. Baltų kultūros ištakos II. Klaipėda, 2011. С. 105—106.
↑K. Būga. Rinktiniai raštai. T. 3. Vilnius, 1961. С. 541.
↑В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 208.
↑A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius, 1981. С. 129.
↑A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. Vilnius, 1981. С. 320.
Археалогія Беларусі: У 4 т. Том 1. Каменны і бронзавы вякі / З. М. Зайкоўскі, У. Ф. Ісаенка, А. Г. Калечыц [і інш.]. — Мн.: Беларуская навука, 1997. — 422, [2] с.
Чарняўскі, М. М. Тыповай грабеньчата-ямкавай керамікі культура / М. М. Чарняўскі // Археалогія Беларусі: Энцыклапедыя… — С. 361.
