Рэйхсмарынэ

Рэйхсмарынэ (ням.: Reichsmarine, флот Рэйха, «дзяржаўны флот») — афіцыйная назва германскіх ваенна-марскіх сіл з 1921 па 1935 гады, у часы Веймарскай рэспублікі і першыя гады Трэцяга рэйха.

Рэйхсмарынэ
ням.: Reichsmarine
Гады існавання	1921—1935
Краіна	Веймарская рэспубліка Трэці рэйх
Уваходзіць у	Рэйхсвер
Тып	Ваенна-марскія сілы
Знакі адрознення	— сцяг Рэйхсмарынэ (1919—1921, на практыцы не выкарыстоўваўся)  — сцяг Рэйхсмарынэ (1933—1935)
Камандзіры
Вядомыя камандзіры	Адольф фон Трота Ганс Цэнкер Эрых Рэдэр

У 1921 годзе гэтае імя атрымалі былыя Імператарскія ваенна-марскія сілы (ням.: Kaiserliche Marine). У 1935 годзе, праз два гады пасля прыходу да ўлады нацыстаў, ВМС Германіі атрымалі назву Крыгсмарынэ (ням.: Kriegsmarine, «ваенны флот»).

Гісторыя

Канец кайзерскага флоту

Эскіз сцяга, 1919 год (не выкарыстоўваўся)

Першая сусветная вайна скончылася для нямецкага флоту затапленнем у Скапа-Флоу.

Версаль

Па ўмовах Версальскага мірнага дагавора армія і флот Германіі падлягалі рэарганізацыі. Было дазволена мець у складзе флоту наступныя караблі:

Тып	Водазмяшчэнне, т	Галоўны калібр	У страі	У рэзерве
Лінкары	10 000	280-мм	6	2
Лёгкія крэйсеры	6 000	150-мм	6	2
Эсмінцы	800		12	4
Мінаносцы	200		12	4

Дадаткова да гэтага дазволена была некаторая колькасць малых дапаможных судоў. Падводныя лодкі і авіяцыя былі пад забаронай.

Стварэнне новага флоту

Пачатак

Першыя караблі

Першы карабель новага флоту лёгкі крэйсер «Эмдэн»

«Інвалідны» флот, пакінуты Германіі па ўмовах Версальскага мірнага дагавора, не мог задаволіць амбіцыі ваеннага і палітычнага кіраўніцтва пасляваеннай Германіі. Выкарыстанне састарэлых караблёў было б цяжка нават пры вядзенні абарончых дзеянняў паблізу германскага ўзбярэжжа і на Балтыцы. Наяўнасць хай невялікага, але эфектыўнага флоту пры ўзнікненні ў Еўропе ваеннага канфлікту магло б зрабіць Германію выгадным саюзнікам — максімум, на што мог разлічваць у той час нямецкі ўрад.

Галоўным бар’ерам на шляху пабудовы новых сучасных баявых караблёў на гэтым этапе былі нават не абмежаванні Версалю (па яго ўмовах Германія магла пачаць замену старых караблёў ужо ў пачатку 1920-х), а адсутнасць сродкаў. Цяжкія эканамічныя ўмовы ў Германіі, крызіс, які прывёў да спынення многіх прамысловых прадпрыемстваў і растучае беспрацоўе разам з палітычнай няўстойлівасцю прывялі да амаль поўнага замарожвання праграмы абнаўлення флоту. Не абышлі флот бокам і палітычныя эксцэсы пачатку 20-х (у прыватнасці, з-за абвінавачванняў ва ўдзеле ў капаўскім путчы быў вымушаны падаць у адстаўку галоўнакамандуючы флотам адмірал Адольф фон Трота), што таксама не спрыяла росту прэстыжу флоту.

Першы карабель, лёгкі крэйсер «Эмдэн» (наўзамен старога «Ніёбе»), быў закладзены ў 1921 годзе. Праектаванне новага карабля ва ўмовах жорсткіх фінансавых абмежаванняў было немагчымым, таму пры пабудове выкарыстоўвалі праектную дакументацыю апошняга крэйсера, пабудаванага пры кайзеры. Фактычна гэта быў крэйсер тыпу «Кёнігсберг II», аднак яго спуск на ваду ў 1925 годзе стаў для флоту падзеяй, знамянуючым вяртанне яго ранейшага статусу. Адразу пасля гэтага былі закладзены лёгкія крэйсеры серыі «K», ужо арыгінальнай распрацоўкі.

Пошук шляхоў развіцця флоту

У галіне тэорыі вайны на моры таксама вялася праца. Канцэпцыя выкарыстання флоту ў час Першай сусветнай вайны была падвергнутая дбайнаму крытычнага аналізу. Да вайны ў асяроддзі кіраўніцтва флотам, уключаючы адмірала Тырпіца, панавалі ідэі амерыканскага адмірала Альфрэда Мэхэна, апублікаваныя ў працы «Уплыў марскі сілы на гісторыю». У іх развівалася думка аб дамінуючай значэнні марскіх камунікацый для заваёвы марскога панавання, асаблівая роля пры гэтым адводзілася бітвы як вырашальнага моманту ў проціборстве флатоў.

У ходзе баявых дзеянняў у Першую сусветную вайну аднак высветлілася, што брытанскаму флоту для кантролю суднаходных шляхоў дастаткова было ўсталяваць далёкую блакаду Германіі, у той час як кайзераўскі флот, не маючы развітай сістэмы базіравання, мог дзейнічаць толькі ў абмежаванай прасторы Паўночнага мора і Балтыкі. Вялікую негатыўную ролю адыграла таксама асабліва кантынентальнае мысленне нямецкага вайсковага кіраўніцтва і стаўленне да флоту як да другараднага віду ўзброеных сіл, які не ўлічваўся ў вялікай стратэгіі.

Працы Вольфганга Вегенера аб неабходнасці стварэння акіянскага флоту з развітой сістэмай баз (у Нарвегіі і Францыі) для вядзення вайны на камунікацыях і ваеннага саюза з Амерыкай і Гроаса, дзе тэзісы аб вызначальнай ролі марской бітвы спалучаліся з ідэямі аб неабходнасці агульнай стратэгіі арміі і флоту, хоць і не сталі вызначальнымі, але выкліканая імі дыскусія шмат у чым аказала ўплыў на развіццё флоту.

«Кішэнныя лінкары»

«Кішэнны лінкар» «Адмірал Шэер»

Абыход Версальскага дагавора

Таемнае фінансаванне

На сакрэтныя мерапрыемствы ў інтарэсах ВМФ выкарыстоўваліся сродкі з так званых «чорных фондаў». Яны фармаваліся ў абыход бюджэту — напрыклад, ад рэалізацыі ваенных лішкаў або з сум, прызначаных для абароны Рурскай вобласці. Сродкі ішлі на фінансаванне праектаў па пераўзбраенні, у прыватнасці на пабудову тарпедных катараў і тральшчыкаў. Іншым праектам была праграма будаўніцтва падводных лодак за мяжой. Калі гэта выявілася ў 1928 годзе (так званая «Справа Ломана»), у адстаўку былі вымушаныя падаць міністр абароны д-р Геслер і камандуючы ВМС адмірал Цэнкер.

З прыходам новага камандуючага флотам, адмірала Рэдэра, артыкулы, якія парушаюць ўмовы Версальскага мірнага дагавора, з дапамогай чыноўнікаў Дзяржаўнага Казначэйства і членаў бюджэтнага камітэта Рэйхстага былі «легалізаваныя» — уключаны ў бюджэт як «сакрэтныя».

Падводныя лодкі

Для захавання патэнцыялу падводнага флоту, які добра праявіў сябе ў вайне, кіраўніцтва Рэйхсмарынэ ў 1922 годзе набыло праз падстаўных асоб (канцэрн «Дэшымаг») галандскую фірму «Караблебудаўнічае канструктарскае бюро» (нідэрл.: Ingenieurskaantor voor Scheepsbouw, IvS), якая займалася праектаваннем караблёў. Яе штат быў дапоўнены нямецкімі спецыялістамі, як грамадзянскімі, так і звольненымі ў запас афіцэрамі флоту. У 1920-х гадах па заказах іншых дзяржаў было спраектавана некалькі тыпаў падводных лодак, гэтыя праекты пасля ляглі ў аснову караблебудаўнічай праграмы ў самой Германіі. Так былі пабудаваныя 750-тонная падводная лодка Е-1 у Іспаніі і 250-тонная падводная лодка «Весіка» у Фінляндыі. Распрацаваны праект 750-тонай падлодкі быў выкарыстаны пры стварэнні савецкіх лодак тыпу «З» і паслужыў асновай для распрацоўкі нямецкіх лодак тыпу IX, а фінская субмарына стала прамой папярэдніцай нямецкіх малых лодак тыпу II.

У 1933 годзе ў Германіі была створана «Школа супрацьлодкавай абароны» (ням.: Unterseebootsabwehrschule, UAS), якая служыла таксама і для падрыхтоўкі асабовага складу будучага падводнага флоту. Першыя ўласныя падводныя лодкі, тыпу IIA, былі закладзены за мяжой і ў разабраным выглядзе ва ўмовах найстрогай сакрэтнасці на пачатку 1935 года дастаўлены ў Германію (былі уведзены у строй адначасова з падпісаннем Лонданскага марскога пагаднення, які адмяніў гэтае абмежаванне).

Марская авіяцыя

Калі ў 1928 годзе ўрад санкцыянаваў набыццё для патрэб узброеных сіл некалькіх самалётаў («для эксперыментальных мэтаў»), кіраўніцтва флоту змагло атрымаць некалькі гідрапланаў. Абмежаванні Версалю прадугледжвалі для флоту наяўнасць некаторай колькасці супрацьпаветраных гармат, і самалёты былі атрыманы ў якасці «аб’ектаў для навучальных стрэльбаў». Усе работы па развіццю марской авіяцыі адбываліся ў абстаноўцы сакрэтнасці, спецыяльна для гэтага была створана падстаўная арганізацыя пад назвай «Авіяцыйныя паслугі». Па праграме ваенна-марскога флоту праходзіла навучанне пілотаў грамадзянскай авіяцыі, праектаваліся самалёты, распрацоўвалася радыёабсталяванне для іх. У 1933 годзе гэтая дзейнасць была згорнута (пасля перадачы ўсёй авіяцыі Герынгу).

Лонданскае марское пагадненне

У лістападзе 1932 года міністр абароны фон Шлейхер зацвердзіў доўгатэрміновую праграму мадэрнізацыі флоту, па якой планавалася будаўніцтва надводных караблёў, а таксама стварэнне арганізацыйных перадумоў для будаўніцтва падводных лодак і марской авіяцыі. Урад Гітлера, які прыйшоў праз некалькі месяцаў да ўлады, цалкам пераняў гэтыя планы.

16 сакавіка 1935 года Гітлер заявіў аб дэнансацыі абмежавальных артыкулаў Версальскага дагавора, што натуральным чынам выклікала негатыўную рэакцыю з боку Вялікабрытаніі і Францыі. У ходзе далейшых англа-германскіх кансультацый нямецкі бок прапанаваў абмежаваць уласны флот 35 % ад брытанскага. Гэтая ініцыятыва знайшла станоўчы водгук з боку Вялікабрытаніі, так як тэрмін дзеяння Вашынгтонскіх пагадненняў 1922 года ўжо мінаў, і падоўжыць іх ужо не ўяўлялася магчымым. Брытанскі ўрад быў вымушана заключаць сепаратныя пагадненні з іншымі марскімі дзяржавамі.

18 чэрвеня 1935 года дагавор паміж Вялікабрытаніяй і Германіяй быў падпісаны. Па яго ўмовах Германія добраахвотна абмяжоўвала свой флот па надводным караблям 35 % (па кожным класе асобна) ад брытанскага (уключаючы флаты краін Садружнасці) па водазмяшчэнні, па падводным лодкам — 45 %, прычым пры своечасовым апавяшчэнні танаж падводных лодак мог быць павялічаны да 100 % ад англійскага за кошт іншых класаў караблёў (у 1938 годзе так і было зроблена).

Для Германіі на момант падпісання гэта азначала (сумарны танаж па класах караблёў):

• Лінкары — 184 000 т
• Авіяносцы — 47 000 т
• Цяжкія крэйсеры — 51 000 т
• Лёгкія крэйсеры — 67 000 т
• Эсмінцы — 52 000 т
• Падводныя лодкі — 23 700 т

Водазмяшчэнне лінкараў было абмежавана 35 000 т (як у Вялікабрытаніі — патрабаванне Вашынгтонскіх пагадненняў). Дадаткова да дамовы Германія праз год, 3 верасня 1936 года, падпісала Лонданскі пратакол па падводным лодкам (абавязацельства выкарыстоўваць падводныя лодкі выключна ў рамках прызавога права).

9 ліпеня 1935 года ў Германіі было абвешчана аб новай караблебудаўнічай праграме.

На працягу 1935 года планавалася пачаць будаўніцтва:

• 2 лінкараў (водазмяшчэннем 26 000 т з гарматамі калібрам 283-мм)
• 2 крэйсераў (10 000 т, 203-мм)
• 16 эсмінцаў (1625 т, 127-мм, большая частка ўжо была закладзеная ў 1934—1935 гадах)
• 28 падводных лодак (20 × 250-тонных (некалькі з іх да таго часу ўжо было пабудавана), 6 × 500-тонных, 2 × 750-тонных)

У наступным годзе павінны былі быць закладзены дадатковыя лінкары і авіяносец.

Ваенная дактрына

Карта Германіі пасля Першай сусветнай вайны

У выніку тэрытарыяльных змяненняў, якія адбыліся ў Еўропе пасля заканчэння Першай сусветнай вайны, у якасці натуральных праціўнікаў Германіі разглядаліся Польшча і звязаная з ёй саюзніцкім дагаворам Францыя. Прычынай гэтага былі так званы «Польскі калідор», які аддзяліў Усходнюю Прусію ад астатняй Германіі, і досыць нявызначаны статус Данцыга — «вольнага горада», тэрыторыі, якая знаходзілася пад кіраваннем Лігі Нацый і населенай пераважна этнічнымі немцамі. Пагроза захопу Польшчай Данцыга і Усходняй Прусіі знаходзіла ўскоснае пацверджанне ростам узброеных сіл Польшчы і маючымся прэцэдэнтам — захопам Мемеля літоўскімі і Вільні польскімі войскамі ў 1922 годзе.

Зыходзячы з сітуацыі, якая склалася, кіраўніцтва ўзброенымі сіламі ў 1920-х гадах планавала наступныя варыянты вядзення баявых дзеянняў (у дачыненні да флоту):

• Заходні абарончы варыянт. У выпадку нападу Польшчы на Данцыг і Усходнюю Прусію флот павінен быць нанесці ўдар у напрамку Гдыні, дзейнічаючы супраць берагавых абарончых збудаванняў. Меркавалася таксама блакаваць порт Гдыні пастаноўкай мінных загарод.
• Балтыйскі абарончы варыянт. Дадзены варыянт разглядаў дзеянні супраць сумеснага флоту Польшчы і Францыі і абарону балтыйскага ўзбярэжжа. Планавалася закрыць уваход у Балтыйскае мора лёгкімі сіламі флоту і міннымі пастаноўкамі.
• Варыянт абароны германскага гандлю. Разглядаўся паўнавартасны ўдзел Францыі ў вайне супраць Германіі. Галоўным прыярытэтам флоту ў гэтым выпадку было аказанне дапамогі нямецкаму гандлёваму суднаходству з выкарыстаннем «кішэнных лінкараў».

Пазней у лік магчымых супернікаў на Балтыцы быў ўключаны СССР. Ва ўсіх варыянтах абавязковай умовай лічыўся нейтралітэт Вялікабрытаніі, вядзенне баявых дзеянняў супраць брытанскага флоту не разглядалася аж да 1938 года.

Арганізацыя і склад флоту

Арганізацыйная структура ВМФ Германіі

Структура камандавання флотам у міжваенны перыяд змянялася. У 1930-х яна выглядала наступным чынам:

Іерархія камандавання:

• Упраўленне ВМФ (Marineleitung)
  • Агульнае марское ўпраўленне (Allgemeine Marineamt)
  • Адміністрацыйнае ўпраўленне (Marineverwaltungsamt)
  • Упраўленне узбраенняў (Marinewaffenamt)
  • Упраўленне канструкцый (Marinekonstruktionsamt)

Камандаванне флотам (Flottenkommando) (Кіль)

• Камандуючы лінейнымі караблямі (Befehlshaber der Linienschiffe) (база ў Вільгельмсгафене)
  • Лінейны карабель Сілезія (Флагманскі карабель лінейных караблёў)
  • Лінейны карабель Гановер
  • Лінейны карабель Шлезвіг-Гальштэйн (Флагманскі карабель Рэйхсмарынэ)
  • Лінейны карабель Гесэн
• Камандуючы разведвальнымі сіламі (Befehlshaber der Aufklärungsstreitkräfte) (база ў Кілі)
  • Лёгкі крэйсер Кёнісгберг (Флагманскі карабель разведвальных сіл)
  • Лёгкі крэйсер Эмдэн
  • Лёгкі крэйсер Ляйпцыг
  • Лёгкі крэйсер Кёльн
  • 1-я флатылія мінаносцаў (I. Torpedobootsflottille) (Свінэмюндэ)
    • Мінаносец Чайка
    • Мінаносец Грыфон
    • Мінаносец Арлан
    • Мінаносец Альбатрос
    • Мінаносец Кондар
    • Мінаносец Сокал
  • 2-я флатылія тарпедных катэраў (II. Torpedobootsflottille) (Вільгельмсгафен)
    • Мінаносец Воўк
    • Мінаносец Тхор
    • Мінаносец Ягуар
    • Мінаносец Леапард
    • Мінаносец Рысь
    • Мінаносец Тыгр
  • 1-я флатылія тральшчыкаў (1. Minensuchhalbflottille) (Кіль)

Камандаванне Марской станцыяй Паўночнага мора

• Дывізіёны марской артылерыі (Marineartillerieabteilungen) у Кілі, Свінэмюндэ і Пілау
• Аўтамабільнае падраздзяленне (Fahrzeugverband) у Кілі
• Берагавая разведка (Küstennachrichtenwesen)
• Інспекцыя марской адукацыі (Inspektion des Bildungswesens der Marine)
• Тарпедна-мінная інспекцыя (Inspektion des Torpedo — und Minenwesens)

Камандаванне Марской станцыяй Балтыйскага мора

• Дывізіёны марской артылерыі (Marineartillerieabteilungen) у Вільгельмсгафене, Куксгафене і Эмдэне
• Аўтамабільнае падраздзяленне (Fahrzeugverband)
• Берагавая разведка (Küstennachrichtenwesen)
• Інспекцыя марской артылерыі (Inspektion der Marineartillerie)
• Інспекцыя марскіх дэпо (Marinedepotinspektion)

Склад флоту

Караблі, пакінутыя Германіі пасля вайны

Лінкары (браняносцы)

Лінкары «Шлезіен» і «Шлезвіг-Гальштэйн», 1930 год

• Тып «Дойчланд»(прэ-дредноўты):
  • «Шлезіен» — уведзены ў строй у 1908 г.
  • «Шлезвіг-Гальштэйн» — уведзены ў строй у 1908 г.
  • «Гановер»
• Тып «Браўншвейг»:
  • «Браўншвейг»
  • «Эльзас»
  • «Гесэн»
  • «Лотрынген»
  • «Пройсэн»
• Тып «Вітэльсбах»:
  • «Цэрынген»

Лёгкія крэйсеры

• Тып «Газеле»:
  • «Ніёбе» (раззброены, у рэзерве) — уведзены ў строй у 1900 годзе, прададзены Югаслаўскаму каралеўству ў 1925 годзе.
  • «Німфе»
  • «Тэтыс»
  • «Амазоне»
  • «Медуза»
  • «Аркона»
• Тып «Брэмен»:
  • «Гамбург»
  • «Берлін»

Малыя караблі

• 12 мінаносцаў тыпу V-1
• 18 мінаносцаў тыпу S-138
• 4 тарпедныя катары тыпу «LM»
• 38 тральшчыкаў тыпу «M»
• 8 малых тральшчыкаў тыпу «FM»
• Кананерская лодка «Пантэра»

Караблі новай пабудовы (1920—1935)

Цяжкія крэйсеры

• Тып «Дойчланд» («кішэнныя лінкары»):
  • «Дойчланд» — уведзены ў строй у 1933 г.
  • «Адмірал Шэер» — уведзены ў строй у 1934 г.
  • «Адмірал граф Шпее» — закладзены ў 1932 г., уведзены ў строй у 1936 г.

Лёгкія крэйсеры

• Тып «Эмдэн»:
  • «Эмдэн» — уведзены ў строй у 1925 годзе.
• Тып «K»:
  • «Кёнігсберг» — уведзены ў строй у 1927 годзе.
  • «Карлсруэ» — уведзены ў строй у 1927 годзе.
  • «Кёльн» — уведзены ў строй у 1928 годзе.
• Тып «Ляйпцыг»:
  • «Ляйпцыг» — уведзены ў строй у 1929 годзе.
  • «Нюрнберг» — уведзены ў строй у 1934 годзе.

Малыя караблі

• 6 мінаносцаў тыпу «Мёве»
• 6 мінаносцаў тыпу «Ільціс»
• 13 тарпедных катараў тыпаў S-1, S-2, S-6, S-10 (1930—1935)
• Вучэбна-артылерыйскія караблі «Брэмзе» і «Брумер» (фактычна мінныя загараджальнікі).

Акрамя таго, у 1934—1935 гадах былі закладзены першыя эсмінцы (тып «1934»), якія ўступілі ў строй у 1937 годзе.

Галоўнакамандуючыя

Грос-адмірал Эрых Рэдэр

• Віцэ-адмірал Адольф фон Трота (да сакавіка 1920)
• Контр-адмірал Уільям Міхаэліс (сакавік — жнівень 1920)
• Адмірал Паўль Бенке (верасень 1920 — верасень 1924)
• Адмірал Ганс Цэнкер (кастрычнік 1924 — верасень 1928)
• Адмірал Эрых Рэдэр (з кастрычніка 1928, затым галоўнакамандуючы Крыгсмарынэ да 1943 года)

Званні

Сцяг-афіцэры

• Грос-адмірал (Großadmiral)
• Генерал-адмірал (Generaladmiral)
• Адмірал (Admiral)
• Віцэ-адмірал (Vizeadmiral)
• Контр-адмірал (Konteradmiral)
• Камандор (Kommodore)

Штабс-афіцэры

• Капітан мора (Kapitän zur See)
• Капітан фрэгата (Fregattenkapitän)
• Капітан карвета (Korvettenkapitän)

Обер-афіцэры

• Капітан-лейтэнант (Kapitänleutnant)
• Старшы лейтэнант (Oberleutnant zur See)
• Марскі лейтэнант (Leutnant zur See)

Мічманы

• Старшы прапаршчык мора (Oberfähnrich zur See)
• Прапаршчык мора (Fähnrich zur See)
• Марскі кадэт (Seekadett)

Унтэр-афіцэры

• Штабс-боцман (Stabsbootsmann)
• Обер-боцман (Oberbootsmann)
• Боцман (Bootsman)
• Обер-маат (Obermaat)
• Маат (Maat)

Радавыя

• Матрос-штабс-яфрэйтар (Matrosenstabsgefreiter)
• Матрос-обер-яфрэйтар (Matrosenobergefreiter)
• Матрос-яфрэйтар (Matrosengefreiter)
• Матрос (Matrose)

Гл. таксама

• Кайзерліхмарынэ
• Крыгсмарынэ
• Версальскі мірны дагавор
• Веймарская рэспубліка
• Рэйхсвер

Літаратура

• Ф. Руге. Война на море, 1939—1945. — СПб.: Полигон, 2002. — 392 с. — (Военно-историческая библиотека). — ISBN 5-89173-027-8.
• Э. Редер. Гросс-адмирал. Воспоминания командующего ВМФ Третьего рейха. 1935—1943. — М.: Центрполиграф, 2004. — 489 с. — (За линией фронта. Мемуары). — ISBN 5-9524-1014-6.
• Т. Тулейя, Д. Вудворд. Сумерки морских богов. Битва за Северную Атлантику. — М.: АСТ, 2001. — 640 с. — (Военно-историческая библиотека). — ISBN 5-17-010655-6.
• Э. Портен. Германский флот во Второй мировой войне. — Екатеринбург: Зеркало, 1997. — 240 с. — (Морские битвы крупным планом).
• А. В. Платонов, Ю. В. Апальков. Боевые корабли Германии 1939—1945.
• В. Франк. Морские волки. Германские подводные лодки во Второй мировой войне. — М.: Центрполиграф, 2004. — 336 с. — ISBN 5-9524-0330-1.
• В. А. Белли, К. В. Пензин. Боевые действия в Атлантике и на Средиземном море. 1939—1945 гг. — М.: Воениздат, 1967.

Спасылкі

• Сайт «Энциклопедия кораблей» Архівавана 2 мая 2015. (руск.)
• Сайт «Боевые корабли мира» (руск.)