Старажытныя Афіны

Старажытныя Афіны — горад-дзяржава ў Атыцы, якая з V стагоддзя да н.э. адыгрывала нароўні са Спартай вядучую ролю ў гісторыі Старажытнай Грэцыі. У Старажытных Афінах сфарміравалася дэмакратыя, атрымалі класічныя формы філасофія і мастацтва тэатра.

Археалагічнае вывучэнне Афін пачалося ў 30-х гадах XIX стагоддзя, аднак раскопкі набылі сістэматычны характар толькі з утварэннем у Афінах у 70-80-я гады французскай, нямецкай і англійскай археалагічных школ. Захаваныя да нашых дзён літаратурныя крыніцы і археалагічны матэрыял дапамагаюць узнавіць гісторыю афінскага поліса. Асноўнай літаратурнай крыніцай па гісторыі Афін перыяду фарміравання дзяржавы — «Афінская палітыя» Арыстоцеля (IV стагоддзе да н.э.).

Станаўленне Афінскай дзяржавы

Барацьба Тэсея з Мінатаўрам

Паводле афінскай традыцыі, поліс узнік у выніку так званага сінайкізму — аб'яднання адасобленых радавых абшчын Атыкі вакол Афінскага акропаля. Правядзенне сінайкізму старажытнагрэчаскае паданне прыпісвае паўміфічнаму цару Тэсею, сыну Эгея (паводле традыцыі, каля XIII стагоддзя да н.э.; у рэчаіснасці ж працэс сінайкізму працякаў на працягу некалькіх стагоддзяў з пачатку 1-га тысячагоддзя да н.э.). Тэсею прыпісваецца ўвядзенне найстаражытнейшага ладу афінскай абшчыны, падзел яе насельніцтва на эўпатрыдаў, геамораў і дэміургаў. Паступова ў руках радавой арыстакратыі (гэта значыць эўпатрыдаў) засяроджваліся буйныя зямельныя надзелы, у залежнасць ад яе трапляла большая частка свабоднага насельніцтва (дробных зямельных уласнікаў); расла пазыковая кабала. Незаможныя даўжнікі адказвалі перад крэдыторамі не толькі сваёй маёмасцю, але і асабістай свабодай і свабодай членаў сваёй сям'і. Пазыковая кабала служыла адным з крыніц рабства, якое набывала ўжо большае развіццё. Нароўні з рабамі і свабоднымі ў Афінах існаваў прамежкавы слой — так званыя метэкі — асабіста свабодныя, але пазбаўленыя палітычных і некаторых эканамічных правоў. Захоўвалася і стары падзел дэмаса на філы, фратрыі і роды. Кіраваліся Афіны дзевяццю архонтамі, якія штогод выбіраліся з ліку арыстакратаў, і арэапагам — саветам старэйшын, які папаўняўся архонтамі, якія ўжо адбылі тэрмін паўнамоцтваў.

Першыя рэформы. Эпоха Салона

З ростам маёмаснай няроўнасці паглыбляліся сацыяльна-эканамічныя супярэчнасці і абвастралася барацьба паміж радавой арыстакратыяй і дэмасам, якія дамагаліся ўраўнавання ў правах, перадзелу зямлі, анулявання даўгоў і адмены пазыковай кабалы. У сярэдзіне VII стагоддзя да н.э. арыстакрат Кілан распачаў няўдалую спробу авалодаць уладай. Каля 621 да н.э. пры архонце Драканце былі ўпершыню запісаны заканадаўчыя звычаі, якія трохі абмежавалі самаўпраўнасць суддзяў-арыстакратаў. У 594—593 да н.э. пад ціскам дэмаса Салонам былі праведзены рэформы: яны істотна змянілі ўвесь лад сацыяльна-палітычнага жыцця Афін, у выніку чаго знішчана пазыковая кабала, надалей забаронены продаж грамадзян за даўгі ў рабства, ануляваны пазямельныя даўгі (якія віселі над дробнымі земляробамі), усталявана свабода завяшчання, што спрыяла развіццю прыватнай уласнасці; заснаваны новы дзяржаўны орган — Савет чатырохсот, ажыццёўлены шэраг мерапрыемстваў, якія заахвочвалі рамяство і гандаль. Салону прыпісваецца таксама падзел усіх грамадзян маёмасным цэнзам на 4 разрады: пентакасіямедымны, гіпеі, зеўгіты, феты, прыналежнасць да якіх стала цяпер вызначала іх правы і абавязкі перад дзяржавай. Таксама Салон рэфармаваў атычны каляндар, увёў сістэму актаэтэрыд. Аднак сацыяльна-палітычная барацьба не спынілася. Рэформамі былі незадаволены як сяляне, якія не дасягнулі перадзелу зямлі, так і радавая знаць, якая страціла ранейшае прывілеяванае становішча.

Афінская дэмакратыя

Афінская дэмакратыя, 510 да н.э. — 322 да н.э.

Эпоха Пісістрата і Клісфена

Каля 560 года да н.э. у Афінах адбыўся палітычны пераварот: усталявалася тыранія Пісістрата, які праводзіў палітыку ў інтарэсах сялянства і гандлёва-рамесных слаёў дэмаса супраць радавой знаці. Пры ім Афіны дамагліся вялікіх замежнапалітычных поспехаў: распаўсюдзілі свой уплыў на шэраг астравоў Эгейскага мора, умацаваліся на абодвух берагах Гелеспонта. Афіны разрасліся, упрыгожыліся новымі будынкамі і статуямі. У горадзе пабудаваны вадаправод. У часы кіравання Пісістрата і яго сыноў запрашаліся да двара лепшыя паэты. Пасля смерці Пісістрата ў 527 годзе да н.э. улада перайшла да яго сыноў Гіпія і Гіпарха, але як і ва ўсёй Грэцыі, тыранія ў Афінах апынулася кароткачасовай: Гіпарх быў забіты змоўшчыкамі, а Гіпій — зрынуты ў 510 годзе да н.э. Спроба радавой знаці захапіць уладу выклікала ў 508 годзе да н.э. паўстанне дэмаса, узначаленае Клісфенам. Здабытая перамога была замацавана рэформамі: ранейшыя 4 радавыя філы заменены 10 новымі, пабудаванымі па тэрытарыяльнай прыкмеце. Створаны новыя органы кіравання: Савет пяцісот і калегія 10 стратэгаў. У выніку рэформаў Клісфена знішчаны апошнія перажыткі радавога ладу, завяршыўся працэс станаўлення дзяржавы як апарата панавання класа рабаўладальнікаў.

Грэка-персідскія войны

У грэка-персідскіх войнах (500—449 да н.э.) Афінам належала вядучая роля. Яны адны з нешматлікіх грэчаскіх полісаў падтрымалі паўстанне іанійскіх гарадоў, атрымалі бліскучую перамогу над персамі пад Марафонам (490 да н.э.) (гл. Марафонская бітва), адны з першых уступілі ў абарончы саюз грэчаскіх дзяржаў. Бітва пры Саламіне (480 да н.э.), якая стала пераломным момантам падчас вайны, адбылася менавіта па ініцыятыве афінян і, перш за ўсё, дзякуючы ім і стратэгу Фемістоклу завяршылася поўным разгромам флоту персаў. Не меней значнай была роля Афін у 479 да н.э. у бітве пры Платэях і пры мысе Мікале. У наступныя гады Афіны, якія ўзначалілі Дэласкі саюз (які неўзабаве фактычна ператварыўся ў Афінскую марскую дзяржаву — Афінскую архэ), цалкам узялі кіраўніцтва ваеннымі дзеяннямі ў свае рукі.

Тым часам Афіны ўвайшлі ў перыяд найбольшага ўздыму. Пірэй (гавань Афін) стаў месцам перакрыжавання гандлёвых шляхоў шматлікіх краін старажытнага свету. На базе развітага рамяства, гандлю і мараплаўства, у становішчы вострай барацьбы паміж алігархічнай (узначаленай Арыстыдам, затым Кіманам) і дэмакратычнай (узначаленай Фемістоклам, пазней Эфіяльтам і Перыклам) групоўкамі ў Афінах зацвердзіўся найбольш прагрэсіўны для таго часу дзяржаўны лад антычнай рабаўладальніцкай дэмакратыі — Афінскай дэмакратыі, якая дасягнула найвышэйшага росквіту ў эпоху кіравання Перыкла (стратэг у 444/443 — 429 гады да н.э.). Вярхоўная ўлада перайшла да Народнага сходу, усе астатнія органы ім падпарадкоўваліся, судаводства ажыццяўляў суд прысяжных — геліэя — які складаўся грамадзян, выбраных па жэрабі. За выкананне дзяржаўных абавязкаў пасля абрання ўсталёўвалася ўзнагарода з казны, што адкрывала рэальную магчымасць палітычнай дзейнасці і перад малазабяспечанымі грамадзянамі. Быў усталяваны таксама тэарыкон — выдача грошай грамадзянам на наведванне тэатра. Павялічаныя расходы на ўсё гэта пакрываліся за кошт падатку — фораса, які павінны былі рэгулярна выплачваць саюзныя гарады, якія ўваходзілі ў архэ.

Афінская гегемонія

На другую палову V стагоддзя да н.э. прыпадае перыяд найвялікшага культурнага росквіту Афін — так званы залаты век Перыкла. У Афінах жылі і дзеялі выдатныя навукоўцы, мастакі і паэты, у прыватнасці гісторык Герадот, філосаф Анаксагор, скульптар Фідый, паэты Эсхіл, Сафокл, Еўрыпід, сатырык Арыстафан. Палітычнае і судовае красамоўства афінян пераймалі аратары ўсіх грэчаскіх гарадоў. Мова афінскіх пісьменнікаў — атычны дыялект — атрымала паўсюднае распаўсюджванне, стаў літаратурнай мовай усіх элінаў. У Афінах вялося велізарнае будаўніцтва: па сістэме Гіпадама Пірэй перабудаваны і злучаны так званымі доўгімі сценамі з гарадскімі ўмацаваннямі ў адзінае абарончае ўмацаванне, было завершана будаўніцтва асноўных пабудоў, якія склалі ансамбль Афінскага акропаля — шэдэўра сусветнай архітэктуры. Храм Парфенон (пабудаваны ў 447—438 да н.э. архітэктарамі Іктынам і Калікратам), статуі працы Фідыя і іншыя творы афінскага выяўленчага мастацтва 5 стагоддзя служылі ўзорамі для многіх пакаленняў мастакоў наступных стагоддзяў.

Пелапанеская вайна. Пад уладай Македоніі

Старажытныя Афіны (грэч. Αρχαία Αθήνα) — горад-дзяржава ў Атыцыя, якая з V стагоддзя да н.э. адыгрывала нароўні са Спартай вядучую ролю ў гісторыі Старажытнай Грэцыі. У Старажытных Афінах сфарміравалася дэмакратыя, атрымалі класічныя формы філасофія і мастацтва тэатра.

Археалагічнае вывучэнне Афін пачалося ў 30-х гадах XIX стагоддзя, аднак раскопкі набылі сістэматычны характар толькі з утварэннем у Афінах у 70-80-я гады французскай, нямецкай і англійскай археалагічных школ. Захаваныя да нашых дзён літаратурныя крыніцы і археалагічны матэрыял дапамагаюць узнавіць гісторыю афінскага поліса. Асноўнай літаратурнай крыніцай па гісторыі Афін перыяду фарміравання дзяржавы — «Афінская палітыя» Арыстоцеля (IV стагоддзе да н.э.).

План Афін у перыяд найвышэйшага росквіту — каля 430 да н.э., напярэдадні Пелапанескай вайны

Аднак «залаты век» працягваўся параўнальна нядоўга. Дабрабыт афінскіх грамадзян грунтаваўся не толькі на эксплуатацыі рабоў, але і на эксплуатацыі насельніцтва саюзных гарадоў, што спараджала пастаянныя канфлікты ўнутры Афінскай архэ. Канфлікты гэтыя пагаршаліся нястрымным імкненнем Афін да пашырэння сферы свайго палітычнага і эканамічнага ўплыву, што прывяло да сутыкненняў з іншымі групоўкамі грэчаскіх полісаў, у якіх перавагу мелі алігархічныя парадкі — Пелапанескім саюзам, узначаленым Спартай. У канчатковым выніку супярэчнасці паміж гэтымі групоўкамі прывялі да пагібельнай для ўсёй Грэцыі Пелапанескай вайне (431—404 да н.э.) — найбуйнейшай вайне ў гісторыі Старажытнай Грэцыі. Пацярпеўшы ў ёй паражэнне, Афіны ўжо назаўжды страцілі сваё вядучае становішча ў Грэцыі. У першай палове 4 стагоддзя да н.э. Афінам час ад часу ўдавалася паляпшаць сваё становішча і нават дасягаць поспехаў. Так, падчас Карынфскай вайны 395—387 да н.э. Афінам, у значнай меры на персідскія субсідыі, удалося адрадзіць свой флот і аднавіць умацаванні вакол горада (скапаны па ўмовах капітуляцыі 404 да н.э.). У 378—377 гадах да н.э. адрадзіўся, праўда ў меншых масштабах, Афінскі марскі саюз, які праіснаваў нядоўга. Пасля паражэння ў бітве пры Херанеі ў 338 да н.э. у складзе антымакедонскай кааліцыі, узначаленай афінскім палітычным дзеячам Дэмасфенам, Афіны, як і астатнія грэчаскія полісы, павінны былі падпарадкавацца гегемоніі Македоніі.

Эліністычная эпоха

У перыяд элінізму, калі Грэцыя стала арэнай барацьбы паміж буйнымі эліністычнымі дзяржавамі, становішча Афін неаднаразова змянялася. Былі кароткачасовыя перыяды, калі ім удавалася дамагчыся адноснай незалежнасці, у іншых выпадках у Афіны ўводзіліся македонскія гарнізоны. У 146 годзе да н.э., падзяліўшы лёс усёй Грэцыі, Афіны падпалі пад уладу Рыма; знаходзячыся на становішчы горада-саюзніка (лац.: civitas foederata), яны карысталіся толькі фіктыўнай свабодай. У 88 годзе да н.э. Афіны далучыліся да антырымскага руху, паднятаму пантыйскім царом Мітрыдатам VI Еўпатарам. У 86 годзе да н.э. войска Луцыя Карнелія Сулы ўзяло горад штурмам і разрабавала яго. З павагі да магутнага мінулага Афін Сула захаваў ім фіктыўную свабоду. У 27 годзе да н.э. пасля ўтварэння рымскай правінцыі Ахая, Афіны ўвайшлі ў яе склад. У III стагоддзі н.э., калі Балканская Грэцыя пачала падвяргацца ўварванням варвараў, Афіны прыйшлі ў поўны заняпад.

Планіроўка і архітэктура

Узгоркі

Узгорак Арэапаг, сучасныя Афіны

Арэапаг, гэта значыць узгорак Арэса — на захад ад Акропаля, даў сваё імя вышэйшаму судоваму і ўрадаваму савету Старажытных Афін, які праводзіў свае пасяджэнні на схіле ўзгорка.
Німфеён, гэта значыць узгорак німф — на паўднёвы захад ад Арэапага.
Пнікс — паўкруглы ўзгорак на паўднёвы захад ад Арэапага. Тут першапачаткова праходзілі сходы эклесіі, якія пазней перанеслі ў тэатр Дыяніса.
Мусеён, гэта значыць Узгорак Мусея або Муз, цяпер вядомы як Узгорак Філапапу — на поўдзень ад Пнікса і Арэапага.
Узгорак Акропаліс.

Акропаль

Афінскі акропаль

Першапачаткова горад займаў толькі верхнюю плошчу стромкага, даступнага толькі з захаду ўзгорка Акропаліса, які служыў адначасова крэпасцю, палітычным і рэлігійным цэнтрам, ядром усяго горада. Паводле падання, пеласгі зраўнялі вяршыню ўзгорка, акружылі яе сценамі і пабудавалі на заходнім баку знешнія ўмацаванні з 9 варотамі, размешчанымі адны за аднымі. Унутры замка жылі старажытныя цары Атыкі са сваімі жонкамі. Тут узвышаўся старажытны храм, прысвечаны Афіне Паладзе, разам з якой таксама шанаваліся Пасейдон і Эрэхтэй (такім чынам прысвечаны яму храм называўся Эрэхтэён).

Залаты век Перыкла быў залатой эпохай і для Афінскага акропаля. Перш за ўсё, Перыкл даручыў архітэктару Іктыну на месцы старога разбуранага персамі Гекатомпедана (Храм Афіны Цнатлівай) пабудаваць новы, больш багаты Храм Афіны Дзевы — Парфенон. Раскоша яго ўзмацнялася дзякуючы шматлікім статуям, якімі пад кіраўніцтвам Фідыя быў упрыгожаны храм, як знадворку, так і ўнутры. Неадкладна павсля заканчэння будаўніцтва Парфенона, які служыў скарбніцай багоў і для святкавання Панафінеяў, у 438 да н.э. Перыкл даручыў архітэктару Мнесіклу збудаванне новых варот пры ўваходзе на акропаль — Прапілеяў (437—432 да н.э.). Лесвіца з мармуровых пліт, выгінаючыся, вяла па заходнім схіле ўзгорка да порціка, які складаўся з 6 дарычных калон, прамежкі паміж якімі сіметрычна памяншаліся з абодвух бакоў.

Агора

Афінская агора

Частка насельніцтва, падуладнага ўладальнікам крэпасці (акропаля), з часам пасялілася каля падножжа ўзгорка, галоўным чынам на паўднёвым і паўднёва-ўсходнім яго баку. Менавіта тут знаходзіліся найстаражытныя свяцілішчы горада, у прыватнасці прысвечаныя Алімпійскаму Зеўсу, Апалону, Дыянісу. Затым з'явіліся паселішчы па схілах, якія цягнуцца на захад ад Акропаля. Ніжні горад пашырыўся яшчэ больш, калі з-за аб'яднання розных частак, на якія ў найстаражытныя часы падзялялася Атыка, у адно палітычнае цэлае (паданне прыпісвае гэта Тэсею), Афіны сталі сталіцай аб'яднанай дзяржавы. Паступова на працягу наступных стагоддзяў горад засяляўся таксама і з паўночнага боку Акропаля. Тут пераважна сяліліся рамеснікі, а менавіта члены паважанага і шматлікага ў Афінах класа ганчароў, такім чынам, значны квартал горада на ўсход ад Акропаля атрымаў назву Керамік (гэта значыць квартал ганчароў).

Нарэшце ў эпоху Пісістрата і яго сыноў быў узведзены алтар 12 багам у паўднёвай частцы новай Агоры (рынку), якая размяшчалася каля паўночна-заходняй часткі падножжа Акропаля. Прычым ад Агоры вымяраліся адлегласці ўсіх мясцовасцей, злучаных дарогамі з горадам. Пісістрат таксама пачаў будаўніцтва ў ніжнім горадзе каласальнага Храма Зеўса Алімпійскага на ўсход ад Акропаля, а на самым высокім пункце ўзгорка Акропаліс — Храма Афіны Цнатлівай (Гекатомпедан).

Брама

Сярод асноўнай уязных афінскіх варот былі:

на захадзе: Дыпілонскія вароты, якія вялі з цэнтра раёна Керамік да Акадэміі. Вароты лічыліся свяшчэннымі, паколькі ад іх пачынаўся свяшчэнны Элефсінскі шлях. Вароты рыцара знаходзіліся паміж Узгоркам німф і Пніксам. Пірэйскія вароты — паміж Пніксам і Мусеёнам, вялі да падарожнай дарогі паміж доўгімі сценамі, якія ў сваю чаргу вялі да Пірэя. Мілецкія вароты названы так таму, што вялі да дэма Мілет у межах Афін (не блытаць з полісам Мілет).
на поўдні: вароты мерцвякоў знаходзіліся каля ўзгорка Мусеён. З Ітанійскіх варот на беразе ракі Ілісас пачыналася дарога на Фалірон.
на ўсходзе: вароты Дыяхара вялі да Лікея. Дыямейскія ваорты атрымала такую назву, паколькі вялі да дэма Дыямея, а таксама ўзгорка Кіносарга.
на поўначы: Акарнійскія вароты вялі да дэма Акарнея.

Раёны

Храм Зеўса Алімпійскага ў наш час

Унутраны Керамік, або «Квартал ганчароў».
Дэм Мілет у заходняй частцы горада, на поўдзень ад Унутранага Кераміка.
Дэм Гіпій Калонас — лічыўся найбольш арыстакратычным сярод усіх дэмаў поліса Старажытных Афін.
Дэм Скамбанідэ ў паўночнай частцы горада, на ўсход ад Унутранага Кераміка.
Калітос — паўднёвы раён горада, размяшчаўся на поўдзень ад Акропаля.
Каеле — раён на паўднёвым захадзе горада.
Лімна — раён на ўсход ад дэма Мілет і раёна Калітос, займаў тэрыторыю паміж Акропалем і ракой Ілісас.
Дыямея — раён ва ўсходняй частцы горада, побач з Дыямейскімі варотамі і Кіносаргам.
Агре — раён на поўдзень ад Дыямеі.

Прыгарад

Знешні Керамік размяшчаўся на паўночны захад ад горада, лічыўся лепшым прыгарадам Афін. Тут хавалі афінян, якія загінулі ў вайне, а ў дальнім канцы раёна існавала Акадэмія на адлегласці 6 стадый ад горада.
Кіносарг размяшчаўся на ўсход ад горада, насупраць ракі Ілісас, межаваў з Дыямейскімі варотамі і гімназіяй, прысвечанай Гераклу, у якой вучыў кінік Антысфен.
Лікей — размяшчаўся на ўсход ад горада. У гэтым раёне існавала гімназія, прысвечаная Апалону Лікейскаму, вядомая тым, што там вучыў сваіх вучняў Арыстоцель.

Вуліцы

Тэатр Дыяніса, Афінскі акропаль

Сярод найбольш важных вуліц Афін былі:

Вуліца Дромас, цэнтральная, найбольш шырокая, прыгожая і багатая вуліца Афін, якая ішла ад Дыпілонскіх варот да агоры.
Вуліца Пірэя, якая вяла ад Пірэйскіх варот да Афінскай агоры на поўдзень ад Дромаса.
Панафінейскі шлях ішоў па Дромасе ад Дыпілонскай брамы праз агору да Афінскага акропаля. Панафінейскім шляхам праходзіла ўрачыстае шэсце падчас Панафінейскіх свят.
Вуліца Трыподы размяшчалася на поўдзень і ўсход ад Акропаля. На вуліцы Трыножнікаў у археалагічных зонах знаходзяцца падмуркі трыножнікаў — узнагарод пераможцам у тэатральных спаборніцтвах і «Вежа ветраў».

Грамадскія будынкі

Храмы. З іх найбольш важнае значэнне меў Алімпеён, або Храм Зеўса Алімпійскага, размешчаны на паўднёвы ўсход ад Акропаля, каля ракі Ілісас і фантана Калірое. Сярод іншых храмаў Афін: Храм Гефеста — размешчаны на захад ад агоры; Храм Арэса — на поўначы агоры; Метроан, або храм Маці багоў — на заходнім боку агоры. Акрамя гэтых асноўных існавала мноства меншых храмаў ва ўсіх раёнах горада.
Булеўтэрый быў ўзведзены ў заходняй частцы агоры.
Толас — круглы будынак каля Булеўтэрыя, пабудаванае ў 470 да н.э. Кіманам, які быў выбраны ў Савет пяцісот. У Толасе члены савета харчаваліся, а таксама здзяйснялі ахвярапрынашэнні.

Стадыён Панатынаік, сучасны выгляд

Стоя — адкрытыя каланады, выкарыстоўваліся афінянамі ў якасці месца адпачынку ў разгар дня, іх было некалькі ў Афінах.
Тэатры. Самым першым тэатрам у Афінах быў тэатр Дыяніса на паўднёва-ўсходнім схіле Акропаля, доўгі час ён заставаўся найбуйнейшым тэатрам афінскай дзяржавы. Акрамя таго, існаваў Адэон для ўдзелу ў конкурсах па вакале і выкананні інструментальнай музыкі.
Стадыён Панатынаік размяшчаўся на беразе ракі Ілісас у раёне Агры, тут праводзіліся спартыўныя падзеі Панафінейскіх свят. На стадыёне Панатынаікос адбыліся Першыя Алімпійскія гульні сучаснасці ў 1896 годзе.
Рымскія рынак і бібліятэка Адрыяна знаходзяцца за рэчкай Эрыдан, якая абмяжоўвала агору з поўначы. Цяпер гэта багатая археалагічная зона.

Літаратура

Старажытныя Афіны (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі
Афины // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
Бузескул В. П. , Афинская политией Аристотеля как источник для истории государственного строя Афин до конца V в., Хар., 1995;
Жебелева С. А. , Из истории Афин (229-31 года до н. э.), СПБ. 1898;
Колобова К. М., Древний город Афины и его памятники, Л., 1961;
Зельин К. К., Борьба политических группировок в Аттике в VI в. до н. э., М., 1964;
Доватур А., Политика и политии Аристотеля, М.—Л., 1965;
Maria Pantelidou-Gofa. The City of Athens in the Prehistoric Times
Archaeology of the City of Athens. Dark ages — Classical Period
Ferguson W. S., Hellenistic Athens, L., 1911;
Day J., An economic history of Athens under Roman domination, N. Y., 1942.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Старажытныя Афіны