Вікіпедыя

Фалезская аперацыя

Фалезская аперацыя — наступальная аперацыя войск Антыгітлераўскай кааліцыі, праведзеная 12-21 жніўня 1944 год у ходзе Нармандскай аперацыі Другой сусветнай вайны. Завяршылася знішчэннем большай часткі нямецкіх войск на захад ад Сены і адкрыла саюзнікам шлях на Парыж і да франка-германскай мяжы. Таксама ў гістарыяграфіі распаўсюджаны назвы Фалезскі мяшок (англ.: Falaise pocket), Фалезскі калідор (англ.: Falaise gap) і іншыя[D].

Фалезская аперацыя
Асноўны канфлікт: Нармандская аперацыя
Схема баявых дзеянняў 8—17 жніўня.
Схема баявых дзеянняў 8—17 жніўня.
Дата 12—21 жніўня 1944 года
Месца Нармандыя, Францыя
Вынік Вырашальная перамога саюзнікаў[1][2]
Праціўнікі
Сцяг Трэцяга Рэйха Германія
Камандуючыя
Сілы бакоў
да 17 дывізій[A] 14[3][4]—15[5] дывізій, да 150 000 чалавек[B]
Страты
агульныя страты невядомы[C] да 10 000 загінулых, 50 000 палонных[2][6][7][8]
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Пасля поспеху аперацыі «Кобра» амерыканскі войскі прасоўваліся з нармандскага плацдарму на поўдзень, паўднёвы ўсход і ў Брэтань, тым часам брытанцы і канадцы наступалі і скоўвалі немцаў каля Кана. Адольф Гітлер загадаў камандуючаму германскімі войскамі на гэтым фронце фельдмаршалу Гюнтэру фон Клюгэ контратакаваць пад Мартэнам, але не дазволіў зняць войскі з іншых участкаў. У ходзе нямецкага наступу (аперацыя «Лютціх») рэшткі чатырох танкавых дывізій (усё, што здолеў сабраць фон Клюгэ) не здолелі стварыць чаканага ціску на 1-ю армію ЗША. Больш за тое, германскія войскі былі ахоплены з флангаў, што стварыла для іх небяспеку. Карыстаючыся ахопам, 8 жніўня камандуючы саюзнымі войскамі, фельдмаршал Бернард Мантгомеры, загадаў сваім войскам наступаць і злучыцца ў раёне Фалез—Шамбуа. 1-я амерыканская армія з поўдня, 2-я брытанская і 1-я канадская арміі з поўначы спрабавалі акружыць немцаў, якія да 17 жніўня не пакідалі сваіх пазіцый. 19 жніўня наступленне саюзнікаў з абодвух фасаў замкнуліся акружэннем каля Шамбуа, аднак іх сілы былі расцягнуты. Выхад з акружэння немцам блакіравала 1-я польская бранятанкавая дывізія, яна трывала атакі немцаў як з захаду (на прарыў), так і з усходу (на дэблакаду); праз яе пазіцыі два дні перыядычна прарываліся нямецкія войскі.

21 жніўня выхад з «катла» канчаткова замкнуты, у акружэнні засталося каля 50 000 нямецкіх салдат. Хаця да гэтага значная частка германскіх войск здолела прарвацца з акружэння, іх страты ў асабовым складзе і тэхніцы былі неаднаўляльныя. Праз два дні саюзнікі ўзялі Парыж, 30 жніўня апошнія нямецкія часці перайшлі за Сену, што лічаць завяршэннем аперацыі «Оверлорд».

Перадгісторыя

правіць

Першымі мэтамі войск саюзнікаў пасля замацавання на нармандскім узбярэжжы былі глыбакаводны порт Шэрбур і гістарычны цэнтр рэгіёну, Кан[9]. Аднак спробы пашырэння плацдарма сутыкаліся з зацятым супрацівам немцаў, што разам са штормам у Ла-Маншэ затрымлівала нарошчванне сіл і паставак забеспячэння саюзнікаў[10][11]. Шэрбур узяты 27 чэрвеня 7-м корпусам ЗША[12]; немцы ў Кане вытрымалі шэраг атак, але 20 ліпеня брытанскія і канадскія войскі занялі горад падчас аперацый «Гудвуд» і «Атлантык»[13].

Камандуючы сухапутнымі войскамі саюзнікаў, фельдмаршал Бернарда Мантгомеры планаваў адцягнуць увагу нямецкіх сіл да брытана-канадскага сектара, што дало б амерыканцам магчымасць ажыццявіць прарыў[14]. 25 ліпеня, калі асноўныя баі разгортваліся каля Кана, генерал-лейтэнант Амар Брэдлі пачаў аперацыю «Кобра»[15]. 1-я армія ЗША паспяхова пераадолела разрэджаную нямецкую лінію абароны Брэтані[16], за тры дні прасунулася на 24 кіламетры на поўдзень[17]. 30 ліпеня быў захоплены Аўранш на паўвостраве Катантэн[18]; у левым флангу германскіх войск з’явіліся правалы, праз адзін з іх 8-ы корпус ЗША за суткі пераправіўся па мосце ў Пантабо і выйшаў на адкрытую мясцовасць Брэтані, працягваў рухацца на поўдзень і захад практычна без супраціву[19][20].

Аперацыя «Лютціх»

правіць
 
Нямецкая бранекалона, знішчаная падчас аперацыі «Лютціх».

Амерыканскія войскі імкліва прасоўваліся, 8 жніўня яны захапілі былую штаб-кватэру 7-й германскай арміі, Ле-Ман[21]. Пасля аперацыі «Кобра» і адначасовага з ёй наступаў брытанскіх і канадскіх сіл маральны стан нямецкіх войск пагоршыўся настолькі, што, паводле гісторыка Макса Гасцінгса, толькі некалькі фанатыкаў з СС яшчэ верылі ў магчымасць унікнуць паражэння[22]. Летні наступ савецкіх войск (аперацыя «Баграціён») паставіў групу армій «Цэнтр» на мяжу катастрофы і выключыў магчымасць перакідання падмацаванняў на Заходні фронт[22]. Замест адводу сваіх сіл з Нармандыі за Сену, Гітлер загадаў камандуючаму групай армій «B», фельдмаршалу Гюнтэру фон Клюгэ, арганізаваць неадкладную контратаку паміж Мартенам і Аўраншам[23], каб знішчыць праціўніка і аднавіць кантакт з заходнім узбярэжжам Катантэна[24]. Гітлер патрабаваў, каб у наступе ўдзельнічалі восем з дзевяці танкавых дывізій, якія былі ў фон Клюгэ, аднак толькі чатыры (з іх адна няпоўная) маглі быць падрыхтаваны да вызначанага тэрміну[25]. Нямецкае камандаванне спрабавала адгаварыць Гітлера ад атакі праз яе вялікую рэсурсаёмістасць[24], але папярэджанні былі праігнараваны, і контрнаступленне, аперацыя «Лютціх», пачалося 7 жніўня каля Мартэна[26]. Ударныя сілы аперацыі — 2-я танкавая дывізія, дывізіі СС «Лейбштандарт СС Адольф Гітлер» і «Рэйх» — разам мелі толькі 75 PzKpfw IV, 70 «Пантэр» і 32 САУ[27]. Службы «Ultra» перахапіла і расшыфравала германскія радыёзагады[28], саюзнікі былі гатовы да атакі, баявыя дзеянні трывалі да 13 жніўня, але нямецкі наступ захлынуўся ўжо ў першы суткі[27][29]. Насуперак чаканню контратака ў Мартэна не палепшыла становішча нямецкіх войск, але і стала прычынай іх ахопу саюзнікамі; прасоўванне 1-й арміі ЗША паставіла пад пагрозу ўсю сістэму нямецкай абароны Нармандыі[30]. Брэдлі заявіў: «Такая магчымасць адкрываецца камандзіру раз за стагоддзе. Мы збіраемся знішчыць варожую армію і дайсці да самай германскай мяжы»[30].

Аперацыя «Тоталайз»

правіць
 
«Кромвель» і Willys MB каля нямецкай 88-мм ПТГ, кінутай падчас аперацыі «Тоталайз».

Тым часам як амерыканцы наступалі на поўдзень, а брытанцы атакавалі германскія войскі на ўсходзе ад Кана, мэтай 1-я канадская армія стала ўзвышша на поўнач ад Фалеза[31]. Генерал Хары Крырар і генерал-лейтэнант Гай Сімандс, канадскія камандуючыя, адпаведна, 1-й арміяй і 2-м корпусам, распрацавалі брытана-канадскую аперацыю пад кодавай назвай «Тоталайз»[32]. Яна планавалася з папярэдняй дывановай бамбардзіроўцы і з наватарскай начной атакай танкаў пры падтрымцы пяхоты на бронетранспарцёрах «Кенгуру»[33]. А 23:00 7 жніўня 641 цяжкі бамбардзіроўшчык атакаваў нямецкія пазіцыі[34]; праз паўгадзіны механізаваная калона з 76 «Кенгуру» рушыла наперад, яны карысталіся электронным навігацыйным абсталяваннем і сігнальнымі ракетамі[35]. На 14-кіламетровым фронце атацы супрацьстаяла 12-я танкавая дывізія СС «Гітлерюгенд» Курта Мэера пры падтрымцы 101-га батальёна цяжкіх танкаў СС і рэшты 89-й пяхотнай дывізіі[36]. Нягледзячы на захоп Вер’ера і Сенто, да 9 жніўня з прычыны нямецкага супраціву і некампетэнтнасці ніжэйшага каманднага звяна прасоўванне значна запаволілася; цяжкія страты панеслі 4-я канадская і 1-я польская танкавыя дывізіі[37][38]. Да 10 жніўня брытанска-канадскія сілы ўзялі вышыню 195 на поўнач ад Фалеза, аднак увайсці ў горад не здолелі[38]. 11 жніўня Сімандс адвёў з пазіцый танкавыя часці і замяніў іх пяхотай[39].

Бітва

правіць

Тым часам як фон Клюгэ беспаспяхова спрачаўся з Гітлерам пра неабходнасць адступлення, Мантгомеры распрацаваў план «вялікага акружэння», у якім брытанцы і канадцы павінны былі прайсці лявей Фалеза да Сены, а амерыканцы заблакіраваць арлеана-парыжскі праход паміж Сенай і Луарай[40]. Галоўнакамандуючы войскамі саюзнікаў Дуайт Эйзенхаўэр у тэлефоннай размове раіў малое акружэнне з замыканнем каля скрыжавання стратэгічных дарог у Аржантане. Пагадзіўшыся ў прынцыпе з такім варыянтам, Мантгомеры і Патан сумняваліся ў яго паспяховасці, бо большая частка нямецкіх сіл магла паспець пакінуць мяшок да дасягнення саюзнікамі Алансона, Аржантана і Фалеза. Урэшце, Мантгомеры вырашыўся на малое акружэнне з магчымым вяртаннем пры неабходнасці да свайго першага варыянту вялікага акружэння[40].

Ахоп

правіць
 
Утварэнне Фалезскага мяшка, 8-17 жніўня.

3-я армія Патана, якая стварала паўднёвае крыло акружэння, дамаглася значнага прагрэсу. 12 жніўня быў заняты Алансон; 13 жніўня, адбіўшы контратакі немцаў, 15-ы корпус генерал-маёра Уэйд Хэйсліп дасягнуў ваколіц Аржантана, прайшоўшы агулам 56 кіламетраў[41]. Прасоўвацца далей Брэдлі катэгарычна забараніў: Аржантан быў паўночным пунктам, якога амерыканцы павінны былі дасягнуць пры злучэнні з брытана-канадскімі часцямі, а акрамя таго ўзнікала рызыка выпадковага баявога сутыкнення з саюзнікамі[41]. У выпадку далейшага наступу, заслон 3-й арміі мог аказацца дужа разрэджаным, каб здольць затрымаць немцаў, якія будуць вырывацца з мяшка[42].

Насустрач амерыканскім войскам, якія стрымлівала нямецкая танкавая група «Эбербах», з паўночнага захаду прасоўвалася 1-я канадская армія, а за ёй 2-я брытанская[43]. 12 і 13 жніўня гэтыя сілы (акрамя 2-я канадская дывізія, якая праводзіла лакальную аперацыю ў даліне Лайзе) аднаўляліся пасля аперацыі «Таталайз» для ўдзелу ў новым наступе, аперацыі «Трэктэбл»[44]. Наступ пачаўся а 11:42 14 жніўня, артылерыя стварыла дымавую заслону, якая хавала атакавалых[44][45]. Наступ 4-й канадскай і 1-й польскай бранятанкавых дывізій запаволіўся падчас перапраў праз рэкі Лісон і Дыў (англ.), калі іх атакаваў 102-і батальён цяжкіх танкаў СС[45]. З прычыны праблем з арыентаваннем на мясцовасці і каардынацыяй паміж арміяй і ВПС[E], канадцы прайшлі ў першы дзень значна меншую адлегласць, чым чакалася[46]. На наступны дзень 2-я і 3-я канадскія пяхотныя дывізіі пры падтрымцы 4-й танкавай брыгады працягнулі наступ[47], але і іх поспехі былі абмежаванымі[46]. Пасля зацятага бою і адбіцця серыі контратак 4-я танкавая дывізія заняла Суланжы, аднак Трэн немцы ўтрымалі, за дзень адступілі толькі з некалькіх пазіцый[48]. Аднак наступным днём 2-я канадская дывізія ўварвалася ў Фалез, дзе сустрэла нязначны супраціў разрозненых часцей войск СС і нямецкай пяхоты; да 17 жніўня горад быў заняты[49].

Апоўдні 16 жніўня фон Клюгэ адхіліў патрабаванне Гітлера перайсці ў контратаку як зусім немагчымае[50]. Адступленне войск з мяшка было санкцыянавана Гітлерам у другой палове 16 жніўня; аднак ён памыляўся ў сваім перакананні, што фон Клюгэ вёў перамовы з саюзнікамі[51]. 17 жніўня фельдмаршал, замяшаны ў замах на Гітлера 20 ліпеня 1944 года, быў адхілены ад камандавання і выкліканы ў Германію; дарогай скончыў жыццё самагубствам[50]. Фон Клюгэ змяніў Вальтэр Мадэль, які перад усім загадаў 7-й і 5-й танкавай арміям адступаць на ўсход; пры гэтым 2-і танкавы корпус СС (рэшткі чатырох танкавых дывізій) трымаў абарону супраць брытанцаў і канадцаў на поўначы выхаду з катла, а 47-ы танкавы корпус (рэшткі двух танкавых дывізій) — супраць амерыканцаў на поўдні[50].

Кацёл

правіць
 
Нямецкая контратака супраць канадска-польскіх пазіцый, 20 жніўня.
 
Польская пяхота рухаецца да вышыні 262
 
Дарога каля Монт-Армеля.

Цяпер змыканне акружэння было толькі справай часу, аднак, хоць амерыканцы ўжо стаялі ў Аржантане, канадцы прасоўваліся на поўдзень да Трэна дужа марудна, і да 17 жніўня акружэнне яшчэ не было замкнута[50]. 1-я польская бранятанкавая дывізія генерала Станіслава Мачэка была падзелена на тры баявыя групы і атрымала загад накіроўвацца на паўднёвы ўсход і злучыцца з амерыканцамі ў Шамбуа[52]. 18 жніўня Трэн заняла 4-я канадская танкавая дывізія[53]. Заняўшы раніцай Шампо, 19 жніўня польскія баявыя групы, а таксама некаторыя часці 4-й канадскай дывізіі сустрэліся ў Шамбаа; да вечара палякі замацаваліся ў горадзе і звязаліся з 90-ы амерыканскі і 2-й французскай бранятанкавай дывізіямі[52][54]. Нягледзячы на змыканне акружэння, саюзнікі не змаглі цалкам перакрыць шляхі адступлення нямецкай 7-й арміі, немцы атакавалі саюзныя сілы як з катла, так і звонку[52]. 19 жніўня 2-і танкавы корпус СС змог прабіць праход на захад, захапіў палову Сен-Ламбера і трымаў яго цягам шасці гадзін, але пасля быў адкінуты. Многія нямецкія салдаты здолелі прайсці праз гэты калідор, ноччу асобныя малыя групы таксама здолелі перабрацца на ўсход цераз раку Дыў[55].

Заняўшы Шамбуа, дзве польскія баявыя групы адправіліся на паўночны ўсход і захапілі частку вышыні 262 (Монт-Армель), дзе ў ноч на 20 жніўня стварылі абарончыя пазіцыі[56]. Раніцай 20 жніўня Модэль пачаў новую спробу прарваць акружэння, загадаў 2-і і 9-ы танкавым дывізіям СС атакаваць польскія пазіцыі на вышыні 262[57]. Каля апоўдня некаторыя падраздзяленні 10-й і 12-й танкавых дывізій СС і 116-й пяхотнай дывізіі здолелі прарваць тонкую лінію абароны палякаў і адкрыць калідор, пакуль 9-я дывізія СС стрымлівала канадцаў[58]. Да апоўдня каля 10 000 немцаў здолелі пакінуць мяшок[59].

Хоць палякі былі ізаляваны ад асноўных сіл і падвергліся магутнаму націску немцаў, яны зацята трымалі вышыню 262, якую называлі «Булавой». Іх сіл неставала каб перакрыць немцам шляхі адступлення, аднак польская артылерыя магла весці з вышыні агонь прамой наводкай па адступалым парадкам праціўніка[60]. Раздражнёны вялікімі стратамі, камандуючы 7-й арміі генерал-палкоўнік Паўль Хаўсер загадаў знішчыць польскія пазіцыі[59]. Значныя сілы, у ліку рэшты 352-й пяхотнай дывізіі і некаторых падраздзяленняў 2-й танкавай дывізіі СС, нанеслі цяжкія страты 8-му і 9-му батальёнам польскай дывізіі, аднак не здолелі захапіць іх пазіцыі. У паляках амаль не засталося боепрыпасаў, што проста стварала для іх небяспеку; без снарадаў, яны толькі назіралі як паўз іх выходзіць з акружэння 47-й танкавы корпус[60]. Пасля цяжкіх дзённых баёў ноч прайшла адносна спакойна, месцамі былі спарадычныя сутыкненні; па магчымасці польская артылерыя працягвала абстрэл адступлення немцаў[60].

Нямецкія атакі на вышыню 262 аднавіліся раніцай 21 жніўня; палякі панеслі новыя страты, некаторыя трапілі ў палон. Каля 11:00 у апошнюю атаку на пазіцыі 9-га батальёна пайшлі рэшткі падраздзяленняў СС, разбітыя ў бліжнім баі[61]. Неўзабаве па апоўдні канадскія гвардзейскія грэнадзёры дабраліся да абаронцаў Монт-Армеля[48], а ўвечары пачалося адступленне 2-й і 9-й дывізій СС да Сены[48]. За час абароны ў атачэнні 1-я польская бранятанкавая дывізія страціла каля 20 % баявога складу[В]. Увечары 21 жніўня танкі 4-й канадскай дывізіі выйшлі да польскіх пазіцый каля Кудэара; 3-я і 4-я канадскія дывізіі размясціліся ў Сен-Ламберы і паўночным праходзе да Шамбуа[62]. Фалезскі мяшок канчаткова стаў катлом[62].

Наступствы

правіць
 
Палонныя немцы ў Сен-Ламберы, 21 жніўня.

Да 22 жніўня ўсе германскія салдаты на захад ад Шамбуа загінулі або здаліся ў палон. Гісторыкі разыходзяцца ў ацэнцы нямецкіх страт: на думку большасці, 80 000-100 000 немцаў трапілі ў акружэнне, з іх 10  000-15 000 загінула, 45 000-50 000 трапіла ў палон і 20 000 прарваліся з мяшка[F]. Толькі ў адным паўночным сектары катла Германія страціла 344 танкі і бронемашыны, 2 447 ваенных аўтамабіляў і 252 гарматы[62]. У баях за «вышыню 262» тысячы немцаў загінулі, 5 000 трапілі ў палон; было знішчана 55 танкаў, 44 гарматы і 152 машыны[63]. Магутная 12-я танкавая дывізія СС «Гітлерюгенд» страціла 94 % танкаў, амаль усю артылерыю і 70 % грузавікоў; на пачатку Нармандскай кампаніі яна налічвала 20 000 чалавек і 150 танкаў, пасля выхаду з мяшка — 300 чалавек і 10 танкаў[64]. Нягледзячы на тое, што многім нямецкім падраздзяленням удалося адступіць на ўсход, яны страцілі большую частку тэхнікі[65]; у мяшку было знішчана каля 500 танкаў і САУ, толькі 24 танкі былі перапраўлены на ўсходні бераг Сены[65].Камандаванне саюзнікаў было вельмі расчаравана, што частка 7-й арміі здолела выйсці з акружэння; Мантгомеры востра крытыкавалі за маруджанне з блакіроўкай катла[8]. Вядомы журналіст Ральф Інгерсал, які падчас вайны служыў у штабе Эйзенхауэра, пасля вайны выказаў агульнае амерыканскае меркаванне:

Вызначаная мяжа сустрэчы амерыканскіх і брытанскіх войск праходзіла па лініі Аржантана. Войскі Патана, якія лічылі сваёй задачай блакіраванне катла, дасягнулі Аржантана і рушылі далей на поўнач. Але Мантгомеры, які фармальна ўзначальваў сухапутныя войскі саюзнікаў, вырашыў ужыць свой аўтарытэт і загадаў Патану вярнуцца на запланаваную лінію раздзелу… Мінула дзесяць дзён, а нямецкія войскі працягвалі арганізавана выходзіць з мяшка[66].

 
Нямецкая тэхніка, знішчаная каля Монт-Армеля.

Некаторыя гісторыкі згодны, што мяшок можна было замкнуць раней; Уілмат адзначае, што, нягледзячы на наяўнасць рэзерву, Мантгомеры не паслаў падмацаванні канадцам да Трэна і Шамбуа, хоць яны мелі патрэбу ў свежых часцях з высокім баявым духам. Гасцінгс піша, што Мантгомеры, бачыў няўдалыя дзеянні канадскіх дывізій падчас аперацыі «Тоталайз» і павінен быў паставіць у авангард больш дасведчаныя брытанскія часці[40]. Прызнаючы, што Мантгомеры і Крэрар маглі праявіць большую ініцыятыву, Гасцінг адзначае спрашчэнне сітуацыі да абсурду гісторыкамі д’Эстам і Блюменсонам, нібыта амерыканцы перакрылі б выхад намёртва, хоць іх пазіцыі былі б яшчэ болей расцягнутымі[67].

Уілмат сцвярджае, што насуперак устоянаму меркаванню амерыканцы захапілі Аржантан толькі 20 жніўня, за дзень да замыкання акружэння ў Шамбуа[68]. На думку Гасцінгса, амерыканская 90-я дывізія, якая замкнула мяшок з боку Аржантан-Шамбуа, была адным з найменш эфектыўных падраздзяленняў саюзнікаў у Нармандыі. Ён лічыць, што сапраўднай прычынай, па якой Мантгомеры спыніў Патана, была не асцярога выпадковага баявога сутыкнення з брытанцамі, а разуменне таго, што немцы яшчэ занадта моцныя і амерыканцы не змогуць утрымаць блакавальныя пазіцыі пад прарыўным ударам нямецкіх парашутыстаў, 2-й і 12-й танкавых дывізій СС[67].

Бітва за Фалезскі мяшок была фінальным этапам бітвы за Нармандыю, у якой немцы пацярпелі цяжкае паражэнне. Галоўнай прычынай гэтага было асабістае камандаванне Гітлера, яго вар’яцкая настойлівасць на контратацы, поўны кантроль над генераламі і адмова адводзіць войскі нават пад пагрозай акружэння. Падчас бітвы за Нармандыю было знішчана больш за 40 нямецкіх дывізій, страчана 450 000 чалавек, з якіх 240 000 загінулі або былі паранены. Саюзнікі страцілі 209 672 салдат і афіцэраў, 36 976 з іх загінулі[62]. Апошняя бітва аперацыі «Оверлорд» — вызваленне Парыжа — завяршыцца 25 жніўня, а 30 жніўня апошнія нямецкія часці адступілі за Сену[69].

Цяпер на месцах баёў устаноўлены памятныя пліты, стэлы; па іх таксама праводзяць экскурсійныя туры[70]. Да пяцідзесяцігоддзя бітвы, у 1994 годзе, на ключавым участку бітвы, вышыні 262, быў пабудаваны мемарыяльны комплекс з музеем, дзе штогод у жніўні ладзяцца спецыяльныя мерапрыемствы[71].

Заўвагі

правіць

A. ↑  Тэры Коп называе наступныя дывізіі саюзнікаў, хоць і не сцвярджае, што ўсе яны актыўна ўдзельнічалі ў бітве:

  • 1-я канадская армія: 1-я польская бранятанкавая дывізія, 2-я канадская пяхотная дывізія, 3-я канадская пяхотная дывізія, 4-я Канадская танкавая дывізія; 2-я брытанская армія: 3-я пяхотная дывізія, 11-я бранятанкавая дывізія, 43-я (Уэсекская) пяхотная дывізія, 50-я (Нартумбрыйская) пяхотная дывізія, 53-я (Валійская) пяхотная дывізія, 59-я (Стафардшырская) пяхотная дывізія;
  • 1-я амерыканская армія: 1-я пяхотная дывізія ЗША, 3-я бранятанкавая дывізія ЗША, 9-я пяхотная дывізія ЗША, 28-я пяхотная дывізія ЗША, 30-я пяхотная дывізія ЗША; 3-я амерыканская армія: 2-я французская бранятанкавая дывізія, 90-я пяхотная дывізія ЗША[72].

B. ↑  Гісторыкі Карла д’Эст і Мілтан Шульман сцвярджаюць пра 80 000 нямецкіх вайскоўцаў у фалезскім мяшку[6]; Чэстэр Уілмат і Коп — пра 100 000[72].

C. ↑  Падчас аперацый «Тоталайз» і «Трэктэбл» агульныя страты канадцаў склалі 5 500 загінулых, зніклых і параненых[73]. Палякі падчас бітвы за вышыню 262 страцілі 325 чалавек забітымі, 1 002 параненымі і 114 зніклых без вестак[63]. Да гэтага, за 14-18 жніўня палякі страцілі 263 чалавекі. Такім чынам, за час аперацыі палякі страцілі 1 704 чалавекі, з іх 702 загінулымі і зніклымі[57].

D. ↑  Часам згадваюць назвы Даліна Смерці (the valley of death), мяшок Шамбуа (Chambois pocket), Шамбуа-Фалезскі мяшок (Falaise-Chambois pocket), Аржантана-Фалезскі мяшок (Argentan-Falaise pocket)[74], калідор Трэн-Шамбуа (Trun-Chambois gap)[75].

E. ↑  Некаторыя канадскія падраздзяленні выкарыстоўвалі для абазначэння сваіх пазіцый жоўтыя дымавыя шашкі, тым часам як гэты колер у 8-й паветранай арміі выкарыстоўвалі для намечаных цэляў: ад прыяцельскага агню канадцы і палякі страцілі каля 300 чалавек[76].

F. ↑  Шульман, Уілмат і Эліс пішуць пра 14-15 нямецкіх дывізіях у мяшку. Д’Эст ацэньвае акружаныя нямецкія сілы ў 80 000, з іх 10 000 загінулі, 50 000 узяты у палон і 20 000 выйшлі з акружэння[6]. Шульман згодны з агульнай колькасцю, аднак забітых ён ацэньвае ў 10 000-15 000, а палонных у 45 000[77]. Уілмат піша пра 100 000 акружаных, з якіх 10 000 загінулі і 50 000 палонены[78]. Уільямс згодны з названай колькасцю нямецкіх страт, але лічыць, што з катла маглі выбрацца 100 000 немцаў.

Крыніцы

правіць
  1. ↑ Hastings 2006, p. 306.
  2. ↑ а б Williams 2004, p. 204.
  3. ↑ Shulman 2007, p. 180.
  4. ↑ Ellis, Allen, Warhurst 2004, p. 440.
  5. ↑ Wilmot 1998, p. 422.
  6. ↑ а б в D'Este 2004, p. 430-431.
  7. ↑ Reynolds 2002, p. 89.
  8. ↑ а б Wilmot 1998, p. 424.
  9. ↑ Van Der Vat 2003, p. 110.
  10. ↑ Williams 2004, p. 114.
  11. ↑ Griess 2002, p. 308-310.
  12. ↑ Хастингс 1989, с. 246.
  13. ↑ Trew, Badsey 2004, p. 48.
  14. ↑ Hart 2007, p. 38.
  15. ↑ Wilmot 1998, p. 390-392.
  16. ↑ Хастингс 1989, с. 366.
  17. ↑ Wilmot 1998, p. 393.
  18. ↑ Williams 2004, p. 185.
  19. ↑ Хастингс 1989, с. 402.
  20. ↑ Wilmot 1998, p. 394.
  21. ↑ Williams 2004, p. 194.
  22. ↑ а б Хастингс 1989, с. 397.
  23. ↑ D'Este 2004, p. 414.
  24. ↑ а б Williams 2004, p. 196.
  25. ↑ Wilmot 1998, p. 401.
  26. ↑ Хастингс 1989, с. 405.
  27. ↑ а б Хастингс 1989, с. 407.
  28. ↑ Bennett 1979, p. 112-119.
  29. ↑ Messenger 1999, p. 213-217.
  30. ↑ а б Williams 2004, p. 197.
  31. ↑ D'Este 2004, p. 404.
  32. ↑ Хастингс 1989, с. 420.
  33. ↑ Zuehlke 2001, p. 168.
  34. ↑ Айкс 2007, p. 265.
  35. ↑ Хастингс 1989, с. 421.
  36. ↑ Williams 2004, p. 370.
  37. ↑ Хастингс 1989, с. 423.
  38. ↑ а б Bercuson 2004, p. 230.
  39. ↑ Хастингс 1989, с. 424.
  40. ↑ а б в Хастингс 1989, с. 425.
  41. ↑ а б Wilmot 1998, p. 417.
  42. ↑ Хастингс 1989, с. 412.
  43. ↑ Wilmot 1998, p. 419.
  44. ↑ а б Хастингс 1989, с. 426.
  45. ↑ а б Bercuson 2004, p. 231.
  46. ↑ а б Хастингс 1989, с. 427.
  47. ↑ Van Der Vat 2003, p. 169.
  48. ↑ а б в Bercuson 2004, p. 232.
  49. ↑ Copp 2006, p. 104.
  50. ↑ а б в г Хастингс 1989, с. 428.
  51. ↑ Wilmot 1998, p. 420.
  52. ↑ а б в Хастингс 1989, с. 429.
  53. ↑ Zuehlke 2001, p. 169.
  54. ↑ Jarymowycz 2001, p. 192.
  55. ↑ Wilmot 1998, p. 423.
  56. ↑ D'Este 2004, p. 456.
  57. ↑ а б Jarymowycz 2001, p. 195.
  58. ↑ Jarymowycz 2001, p. 196.
  59. ↑ а б Van Der Vat 2003, p. 168.
  60. ↑ а б в D'Este 2004, p. 458.
  61. ↑ McGilvray 2004, p. 54.
  62. ↑ а б в г Хастингс 1989, с. 442.
  63. ↑ а б McGilvray 2004, p. 55.
  64. ↑ Bercuson 2004, p. 233.
  65. ↑ а б Хастингс 1989, с. 443.
  66. ↑ Ingersoll 1946, p. 190—191.
  67. ↑ а б Хастингс 1989, с. 444.
  68. ↑ Wilmot 1998, p. 425.
  69. ↑ Хастингс 1989, с. 451.
  70. ↑ Мемарыял Монт-Армеля: Дарога памяці жніўня 1944 (англ.). Архівавана з першакрыніцы 1 красавіка 2012. Праверана 5 снежня 2009.
  71. ↑ Мемарыял Монт-Армеля: Музей на вышыні 262 (англ.). Архівавана з першакрыніцы 14 жніўня 2011. Праверана 5 снежня 2009.
  72. ↑ а б Copp 2003, p. 233-234.
  73. ↑ Jarymowycz 2001, p. 203.
  74. ↑ Keegan 2006, p. 136.
  75. ↑ Ellis, Allen, Warhurst 2004, p. 448.
  76. ↑ Хастингс 1989, с. 422.
  77. ↑ Shulman 2007, p. 180-184.
  78. ↑ Wilmot 1998, p. 422-424.

Літаратура

правіць

Спасылкі

правіць
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Фалезская_аперацыя&oldid=4782423"