Асётр (Acipenser) — прадстаўнік сямейства паўпрахадных і прахадных рыб, распаўсюджаных у паўночным паўшар'і.
Даўжыня да 6 м. Вага да 800 кг і больш. Цела тоўстае, вераценападобнае, звужаецца к хвасту. Асятры не маюць пазванкоў і часткова пакрыты касцянымі пласцінкамі. Спінны і анальны плаўнікі моцна ссунутыя назад. Лучыны хваставога плаўніка абгінаюць канец хваста. Рыла доўгае, мае 4 канусападобныя вуса, якія ўжывае як такцільныя органы. Рот без зубоў. Асётр вядзе наддонны драпежны вобраз жыцця, сілкуецца рыбай, чарвякамі, малюскамі. Звычайна стала жыве ў марской вадзе, але заходзіць на нераст у рэкі. Палавога ўзросту дасягае ў 7 — 18 гадоў. Адна сталая рыбіна дае да 2 млн ікрынак, аднак большасць моладзі гіне.[1]
Асятры адносяцца да касцявых рыб. Лічыцца, што яны сфарміраваліся прыблізна 200 млн гадоў таму і амаль не пацярпелі марфалагічных змен, за што атрымалі ад вучоных мянушку «жывых выкапняў». Часткова гэта тлумачыцца добрай прыстасавальнасцю да змен салёнасці і тэмпературы вады, адсутнасцю вялікай канкурэнцыі з боку іншых драпежнікаў, паліплоіднасцю (наяўнасцю некалькіх набораў храмасом), што дае магчымасць ствараць жыццяздольныя гібрыды паміж сабою і бліжэйшым суродзічам — бялугай. Блізкім па паходжанню і знешняму выгляду да асётру з'яўляецца амерыканскі вясланос.
Арэал і разнастайнасць
правіць
Арэал ахоплівае марскія прасторы паўночнага паўшар'я. Розныя віды асётру адаптаваны да субтрапічнага, умеранага і нават арктычнага клімату. Могуць утвараць азёрныя жылыя формы (воз. Байкал, Зайсан у Еўразіі, Вялікія азёры ў Паўночнай Амерыцы), праводзіць зіму ў спячцы. Звычайна вылучаюць 19 зараз існуючых відаў асётру, да якіх таксама адносяць цалкам прэснаводную асятровую рыбу сцерлядзь. Найбольшы статак асётру насяляе Каспійскае мора.
На Беларусі раней сустракалася ўсяго два прахадныя віды — балтыйскі ці атлантычны асетр (Acipenser oxyrinchus oxyrinchus) і рускі асетр (Acipenser gueldenstaedti). Балтыйскі асетр шырока сустракаўся ля узбярэжжаў Атлантычнага акіяну, заходзіў на нераст у рэкі Еўропы і Паўночнай Амерыкі. З Балтыйскага мора ён уваходзіў на нераст у Нёман і яго прытокі Вілію і Шчара, значна радзей у Заходнюю Дзвіну. Асобныя рыбіны трапляліся рыбакам Беларусі да II Сусветнай вайны. Апошнія заходы ў Нёман зафіксаваны 1952 і 1955 гг. Пасля будаўніцтва плацін заходы перарваліся. Значна радзей фіксуюцца заходы балтыйскага асётру ў рэкі іншых краін.
Рускі асетр распаўсюджаны ў басейнах Чорнага, Азоўскага і часткова Каспійскага мора. Раней у значнай колькасці ўваходзіў на нераст у Днепр, паднімаўся да Магілёва і нават да Дарагабужа, сустракаўся ў Прыпяці, Сажы і Бярэзіне. У 1920 г. у Жлобіне злавілі асятра вагой 34 кг. У 1927 г. ля Быхава — вагой 50 кг. Але з пач. 1930-ых гг. у сувязі з будаўніцтвам плацін заходы рускага асётру ў рэкі Беларусі спыніліся.
Промысел і ахова
правіць
Асётр здаўна з'яўляўся прамысловай рыбай. Астаткі асятровых костак сустракаюцца ў Еўразіі падчас раскопак старажытных стаянак эпох мезаліту i неаліту. Акрамя каштоўных мяса і чорнай ікры, ужываюцца малокі, пузыр (з яго вараць клей), лучыны і касцявыя пласцінкі (раней ужываліся ў ежу ці як упрыгажэнне). Асабліва інтэнсіўны лоў прыпаў на XIX — першую палову ХХ стст. Прычым, большасць асётру здабывалася на тэрыторыі Расіі. Аб звычайнасці ўжывання асятровых рыбін у ежу ў кан. ХІХ ст. пісаў Л. П. Сабанееў: «Густ асётру вядомы кожнаму. Заўважым тут, што ўсяго смачней ялавыя асятры і прытым сярэдняй велічыні».
Сёння вельмі абмежаваны легальны промысел вядзецца толькі ў краінах, што месцяцца ля Каспійскага мора. Перспектывы павелічэння статку звязваюць са штучнай гадоўляй.
Ахоўваецца МСАП.
- Рыбы. Популярный энциклопедический справочник. / Под ред. профессора П. Жукова. — Мн.: Белорусская советская энциклопедия им. П. Бровки, 1989
