І́дыш (ייִדיש, ідыш; Yiddish, Jiddisch, Jidisch) — мова з сям’і германскіх моў, на якой у пачатку XX стагоддзя гаварыла каля 11 млн. яўрэяў па ўсім свеце. Назва ідыш азначае «яўрэйскі» (гістарычна таксама — тайч, ідыш-тайч, ад тайч (з ідыша ייִדיש־דײַטש) ідыш-тайч — яўрэйскі нямецкі, ці, паводле іншай версіі — «тлумачэнне» ў сувязі з традыцыяй вуснага тлумачэння яўрэйскіх тэкстаў пры іх вывучэнні).

Ідыш
Саманазва יידיש
Краіны
Арганізацыя, якая рэгулюе YIVO[d]
Агульная колькасць носьбітаў
  • 1 000 000 чал. (2010)[1]
Статус уразлівая
Класіфікацыя
індаеўрапейскія мовы
германскія мовы
Заходнегерманскія мовы
Верхненямецкія мовы
ідыш
Пісьменнасць Hebrew script based alphabet[d] і Яўрэйскае пісьмо
Моўныя коды
ISO 639-1 yi
ISO 639-2 yid
ISO 639-3 yid
WALS ydd
Ethnologue yid
Linguasphere 52-ACB-g
ABS ASCL 1303
IETF yi
Glottolog yidd1255
Вікіпедыя на гэтай мове

Гісторыя правіць

Ідыш узнік у Цэнтральнай і Усходняй Еўропе паміж IX і XII стагоддзямі на аснове сярэдненямецкіх дыялектаў (70—75 %) з шырокімі запазычаннямі з іўрыта і арамейскай мовы (каля 15 %), а таксама з раманскіх і славянскіх моў (у дыялектах дасягае 20 %). Сплаў моў спарадзіў арыгінальную граматыку, якая дазваляе камбінацыю слоў нямецкага кораня з сінтаксічнымі элементамі семіцкіх і славянскіх моў. Дагэтуль ідышам карыстаюцца збольшага ашкеназскія яўрэі.

У ідышы ў савецкі час існавала падзяленне на два правапісы. Каменем сутыкнення былі словы са старажытнаяўрэйскімі каранямі. Першы, традыцыйны правапіс, загадвае пісаць такія словы згодна з біблейскімі крыніцамі, а другі, савецкі, варыянт, не прызнаваў традыцыйных і рэлігійных уплываў і патрабаваў пісаць старажытнаяўрэйскія словы згодна з вымаўленнем, як пішуцца ў ідышы іншыя словы, што маюць нямецкае або славянскае паходжанне. Гэты другі правапіс, магчыма, больш практычны, але ж разам з тым адарваны ад яўрэйскай традыцыі. Цяпер ён амаль не ўжываецца.

Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь 31 ліпеня 1920 г. прадугледжвала роўны статус чатырох моў[2][3], і ў 1920-я — 1930-я гады ідыш быў адной з афіцыйных моў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Некаторы час лозунг «Пралетарыі ўсіх краін, злучайцеся!» быў напісаны на гербе БССР на ідышы, нароўні з беларускай, польскай і рускай мовамі[3]. Да 1938 года ў БССР працавалі школы на ідышы, аднак у той год ён быў выдалены з ліку афіцыйных моў. Тым не менш кнігі і перыядычныя выданні на ідышы — напрыклад, літаратурна-мастацкі і навукова-палітычны часопіс «Штэрн», які выдаваўся ў Мінску з 1925 года[2], — выходзілі да 1941 года.

Пасля Другой сусветнай вайны група яўрэйскіх пісьменнікаў спрабавала адрадзіць у Беларусі вывучэнне ідыша і выпуск альманаха на гэтай мове, аднак не была падтрымана ўладамі (выпуск альманаха «Міт фэстн трот» — «Цвёрдым поступам» — спыніўся на другім нумары ў сувязі з пераследам «буржуазных нацыяналістаў»). У 1949 годзе ўрад зачыніў ідышамоўны Беларускі дзяржаўны яўрэйскі тэатр у Мінску, які працаваў з 1926 года. У 1930-я — 1940-я гады многія дзеячы яўрэйскай культуры былі арыштаваныя, некаторыя загінулі ў зняволенні.

У 1990-х — 2010-х гадах у Беларусі дзейнічаў шэраг курсаў ідыша. Пачынаючы з 2004 года выйшла некалькі кніг на ідышы або з тэкстамі на ідышы і беларускай: мемуары Гірша Рэлеса (2004), ідыш-беларускі слоўнік, укладзены Аляксандрам Астравухам (2008), зборнікі вершаў Ізі Харыка (2008), Майсея Кульбака (2016) і інш.

Зноскі

Літаратура на ідышы правіць

Найвядомейшыя пісьменнікі на ідышы: Мендэле Мойхер-Сфорым, Шолам-Алейхем, Іцхак Лейбуш Перац, Шалом Аш, Майсей Кульбак, Іцык Мангер, Іцхак Башэвіс Зінгер, Мардэхай Гебіртыг, Аўрагам Суцкевер. Мендэле Мойхер-Сфорым, Майсей Кульбак і Аўрагам Суцкевер нарадзіліся на беларускай зямлі.


Літаратура правіць

Вікіпедыя мае раздзел, напісаны
װיקיפּעדיע