Аляксандр Данілавіч Меншыкаў
Аляксандр Данілавіч Меншыкаў (руск.: Алекса́ндр Дани́лович Ме́ншиков) (6 (16) лістапада 1673, Масква — 12 (23) лістапада (ст.ст.) 1729, Бярозаў) — сын дробнага літоўскага шляхцiча, расійскі дзяржаўны і вайсковы дзеяч, паплечнік Пятра Вялікага, пасля яго смерці ў 1725—1728 — фактычны кіраўнік Расіі. Меў тытулы святлейшага князя і герцага Іжорскага (адзіны рускі дваранін, які атрымаў герцагскі тытул), князь Рымскай імперыі. Генерал-фельдмаршал, пры Пятры II — генералісімус.
| Аляксандр Данілавіч Меншыкаў | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| руск.: Александр Данилович Меншиков | ||||||
 Партрэт А. Д. Меншыкава. 1716—1720 гг., невядомы мастак | ||||||
|
||||||
| Нараджэнне |
6 лістапада 1673[1] |
|||||
| Смерць |
12 лістапада 1729[3][1][…] (56 гадоў) |
|||||
| Бацька | Данііл Меншыкаў | |||||
| Жонка | Darya Menshikova[d] | |||||
| Дзеці | Aleksandr Menshikov[d], Maria Menshikova[d] і Alexandra Alexandrovna Menshikova[d] | |||||
| Веравызнанне | РПЦ | |||||
| Член у | ||||||
| Род войскаў | сухапутныя войскі | |||||
| Званне | генерал-паручнік[d], віцэ-адмірал[d], генералісімус і Генерал-фельдмаршал (Расія) | |||||
| Бітвы | ||||||
| Узнагароды |
|
|||||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | ||||||
.svg){kind=small}
Маладосць. Фаварыт цара
правіцьУ дзяцінстве, зарабляючы ў Маскве гандлем пірагамі, Аляксандр Меншыкаў па волі выпадка быў узяты ў слугі Ф. Я. Лефортам, па блізкасці апошняга да цара Аляксандр у 14 гадоў прыняты Пятром у дзяншчыкі, здолеў хутка набыць не толькі давер, але і сяброўства цара, стаць яго наперснікам ва ўсіх задумах і захапленнях. Дапамагаў яму ў стварэнні «пацешных» войскаў у сяле Праабражэнскім (з 1693 года значыўся бамбардзірам Праабражэнскага палка, дзе Пётр з’яўляўся капітанам). Неадлучна знаходзіўся пры цары, суправаджаючы яго ў паездках па Расіі, у Азоўскіх паходах 1695—1696, у «Вялікім пасольстве» 1697—1698 у Заходнюю Еўропу. Са смерцю Лефорта Меншыкаў стаў першым памагатым Пятра, застаючыся яго даверанай асобай шмат гадоў. Нададзены ад прыроды вострым розумам, выдатнай памяццю і вялікай энергіяй, Аляксандр Данілавіч ніколі не спасылаўся на немагчымасць выканаць даручэнне і рабіў усё з стараннасцю, памятаў усе загады, умеў захоўваць тайны, як ніхто іншы мог змякчаць запальчывы характар цара.
Ваеначальнік пры Пятры I
правіцьПачатковы этап Паўночнай вайны
правіцьПадчас Паўночнай вайны 1700—1721 гг. Меншыкаў камандаваў буйнымі сіламі пяхоты і кавалерыі, адрозніўся ў аблозе і штурмах крэпасцяў, у шматлікіх бітвах. У 1702 годзе пры аблозе Нотэбурга своечасова падаспеў са свежымі сіламі да М. Галіцына, які пачаў штурм, і крэпасць была ўзятая. Увесну наступнага года, дзейнічаючы з Пятром ля вусця Нявы, атрымаў першую марскую перамогу над шведамі, адважным абардажным ударам паланіўшы два непрыяцельскіх карабля. Надзвычай задаволены гэтым поспехам, цар загадаў выбіць медаль з такім лаканічным надпісам на ёй: «Не бываемае бывае». Меншыкаў атрымаў ва ўзнагароду ордэн святога Андрэя Першазванага (адначасова з ім кавалерам ордэна стаў сам Пётр).
Аляксандр Данілавіч быў першым генерал-губернатарам Пецярбурга (з 1703 года да сваёй апалы ў 1727 годзе), кіраваў будаўніцтвам горада, а таксама Кранштата, карабельных верфяў на рэках Нява і Свір, Пятроўскага і Павянецкага гарматных заводаў. Аказваючы дапамогу фельдмаршалу Шарамецеву, садзейнічаў заваёве Тарту, Нарвы і Івангорада, узнагароджаны чынам генерал-паручніка (1704 г.), затым кіраваў баявымі дзеяннямі ў Літве і Польшчы. У 1705 годзе ўзнагароджаны польскім ордэнам Белага Арла.
Ад Каліша да Палтавы
правіцьПаказаўшы сябе выдатным кавалерыйскім начальнікам, Меншыкаў атрымаў бліскучую перамогу над швецка-польскім корпусам пад Калішам 18 кастрычніка 1706 года, якая стала першай перамогай рускіх войскаў у «правільнай бітве». Супернік не выстаяў перад атакай рускіх драгунаў, праведзенай імкліва, і пацярпел паразу. У рашучы момант у бой рынуўся сам Меншыкаў, захапляючы за сабою падпарадкаваных. Шведы страцілі некалькі тысяч чалавек, камандуючы А. Мардэфельд быў узяты ў палон. Страты рускіх войскаў апынуліся нязначнымі: 84 забітых і 324 параненых. Ва ўзнагароду за гэтую перамогу Аляксандр Данілавіч атрымаў ад цара жазло, упрыгожанае каштоўнымі камянямі, і быў узведзены ў палкоўнікі лейб-гвардыі Праабражэнскага палка. У 1707 годзе, ізноў на чале конніцы, ён высунуўся да Любліну, а затым да Варшавы, дзе заставаўся да верасня.
Узнагароды, якія атрымліваў Меншыкаў, былі не толькі вайскоўцамі. Яшчэ ў 1702 годзе яму па хадайніцтве Пятра быў дараваны тытулам графа Рымскай імперыі, у 1705 годзе стаў князем Рымскай імперыі, а ў маі 1707 года цар узвёў яго ў годнасць святлейшага князя Іжорскага. Паступова рос і матэрыяльны дабрабыт святлейшага князя, лік падараваных яму маёнткаў і вёсак.
Калі швецкае войска Карла XII зрушылася ў Беларусь і на Украіну, Аляксандр Данілавіч быў адным з самых актыўных памагатых Пятра ў барацьбе з грозным супернікам. 28 верасня 1708 года ён удзельнічаў у вядомай бітве пад Лясной, якая стала, па выразе Пятра, «маці Палтаўскай перамогі». За час паміж Лясной і Палтавай Меншыкаў часта выяўляў тую празорлівасць і імклівасць, якіх бракавала фельдмаршалу Шарамецеву, які раздзяляў з ім вышэйшае камандаванне ў арміі. Атрымаўшы вестку аб здрадзе Мазепы, ён узяў прыступам апорны пункт гетмана — горад Батурын, дзейнічаючы тут цалкам бязлітасна. У маі 1709 года адважна атакаваў шведаў пад Апошняй і разбіў іх.
Пётр I у шматлікіх вайсковых пытаннях цалкам давяраў інтуіцыі і востраму розуму свайго фаварыта, амаль усе інструкцыі, дырэктывы і навучанні, якія цар рассылаў войскам, праходзілі праз рукі Меншыкава. Ён быў у Пятра як бы начальнікам штаба: падаўшы думку, цар нярэдка даручаў распрацаваць яе свайму бліжэйшаму памочніку, і той знаходзіў спосаб рэалізаваць яе. Яго хуткія і рашучыя дзеянні цалкам адпавядалі кіпучай энергіі Пятра.
Меншыкаў адыграў вялікую ролю ў Палтаўскай бітве (27 чэрвеня (8 ліпеня) 1709), дзе камандаваў спачатку авангардам, а затым левым флангам рускага войска. Яшчэ да ўводу ў бітву галоўных сіл ён разграміў атрад генерала Шліпенбаха, узяўшы апошняга ў палон. У момант сутыкнення войскаў абрынуўся на корпус генерала Роса, рассеяўшы яго, што шмат у чым абумовіла перамогу рускага войска. За час бітвы пад Меншыкавым было забіта тры коні.
Пераследваючы разам з Галіцыным швецкую армію, якая бегла з поля бітвы Меншыкаў нагнаў яе ў пераправы праз Дняпро, ля Перавалочны, і прымусіў капітуляваць. Аляксандр Данілавіч паведамляў з-пад Перавалочны: «Бягучага ад нас непрыяцеля тут мы нагналі і толькі што сам кароль з здраднікам Мазепаю ў малых людзях сыходам выратаваліся, а астатніх шведаў усіх жавымі на акорд у палон пабралі, якіх будзе лікам каля дзесяці тысяч, паміж якімі генерал Левенгаўпт і генерал-маёр Крэйц. Гарматы, усю амуніцыю таксама ўзяў». Фактычна ў палону апынулася больш за 16 тысяч шведаў.
За Палтаву Меншыкаў быў удастоены чына генерал-фельдмаршала. Акрамя таго, у яго валодання былі перададзеныя гарады Пачэл і Ямпаль, якія павялічылі лік яго прыгонных на 43 тысячы душ мужчынскага полу. Па ліку прыгонных ён стаў другім пасля цара валадаром у Расіі. Пры ўрачыстым уездзе Пятра ў Маскву 21 снежня 1709 года Аляксандр Данілавіч знаходзіўся па правай руцэ цара, чым падкрэсліваліся яго выключныя заслугі.
Заключны этап Паўночнай вайны
правіцьУ 1709—1713 гг. Меншыкаў камандаваў войскамі, якія вызвалялі ад шведаў Польшчу, Курляндыю, Памеранію і Галштынію. Затым яго дзейнасць засяродзілася на пытаннях унутраных спраў дзяржавы, дакранаючыся, з прычыны яго блізкасці да цара, усіх найважных дзяржаўных клопатаў. У 1715 г. Аляксандр Данілавіч з флотам прыбыў у Рэвель, дзе займаўся будаўніцтвам гавані. За ўдзел у марскіх справах супраць шведаў і клопат аб флоце атрымаў чын контр-адмірала (1716 г.). У 1718—1724 і 1726—1727 гадах святлейшы князь з’яўляўся прэзідэнтам Ваеннай калегіі, адказваў за ўладкаванне ўсіх узброеных сіл Расіі. У дзень падмісання Ніштацкага міру, які завяршыў працяглую барацьбу са шведамі, Меншыкаву прысвоены чын віцэ-адмірала.
Фактычнае кіраванне краінай
правіцьПасля смерці Пятра найяснейшы князь, абапіраючыся на гвардыю, у студзені 1725 года ўзвёў на пасад жонку цара Кацярыну I і стаў фактычна кіраўніком краіны. Са ўступам на пасад Пятра II (сына царэвіча Аляксея Пятровіча) ён быў удастоены чыну поўнага адмірала і звання генералісімуса, яго дачка Марыя была заручаная з юным імператарам. Але, недаацаніўшы сваіх нядобразычліўцаў, утоеных і відавочных ворагаў, Меншыкаў не змог утрымаць свой ўплыў.
Выгнанне і смерць. Нашчадкі
правіцьПа абвінавачваннях у злоўжываннях і дзяржаўнай здрадзе Аляксандр Данілавіч быў сасланы са сваёй сям’ёй у Бярозаў Табольскай губерніі, дзе і памёр 12 лістапада 1729 года ва ўзросце 56 гадоў. Яго пахавалі ля алтара пабудаванай яго рукамі царквы; потым рака Сосьва змыла гэтую магілу. Дзеці Меншыкава былі вызваленыя з выгнання імператрыцай Ганнай Іванаўнай у 1731 годзе.
З нашчадкаў Аляксандра Данілавіча найбольш вядомы яго праўнук адмірал А. С. Меншыкаў, ваенна-марскі дзеяч, галоўнакамандуючы сухапутнымі і марскімі сіламі ў Крымскай вайне 1853—1856 гадоў
Зноскі
- ↑ а б в г Большая российская энциклопедия — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
- ↑ Меншиков Александр Данилович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
- ↑ Историческая энциклопедия Сибири / под ред. В. А. Ламин — Новосибирск: 2009. — ISBN 5-8402-0230-4
- ↑ Мякотин В. А. Меншиков, Александр Данилович // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1896. — Т. XIX. — С. 102–104.
Спасылкі
правіць
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Аляксандр Меншыкаў
