Аляксандр Мікалаевіч Бенуа

Алякса́ндр Мікала́евіч Бенуа́ (фр.: Alexandre Benois; 21 красавіка [3 мая] 1870, Санкт-Пецярбург — 9 лютага 1960, Парыж) — рускі мастак, гісторык мастацтва, мастацкі крытык, заснавальнік і галоўны ідэолаг аб’яднання «Свет мастацтва».

Аляксандр Мікалаевіч Бенуа
руск.: Александр Николаевич Бенуа
Імя пры нараджэнні	руск.: Александр Николаевич Бенуа
Дата нараджэння	21 красавіка (3 мая) 1870[…]
Месца нараджэння	Санкт-Пецярбург, Расійская імперыя
Дата смерці	9 лютага 1960(1960-02-09)[…] (89 гадоў)
Месца смерці	Парыж, дэпартамент Сена, Францыя
Месца пахавання	могілкі Баціньёль
Грамадзянства	Расійская імперыя  Францыя
Бацька	Мікалай Лявонцьевіч Бенуа
Маці	Camilla Cavos[d]
Жонка	Anna Karlovna Benois[d]
Дзеці	Nikolaï Alexandrovitch Benois[d] і Hélène Clément-Benois[d]
Род дзейнасці	мастак, пісьменнік, харэограф, мастацтвазнавец, лібрэтыст, рысавальнік, сцэнограф, экслібрысіст, мастацкі крытык, дызайнер
Вучоба	Імператарскі Санкт-Пецярбургскі ўніверсітэт (1894) Другая Санкт-Пецярбургская гімназія[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Нарадзіўся 21 красавіка (3 мая) 1870 года ў Санкт-Пецярбургу, у сям’і архітэктара Мікалая Лявонцьевіча Бенуа і яго жонкі Камілы, дачкі архітэктара Альберта Каваса. Пачатковую адукацыю атрымаў у гімназіі Чалавекалюбівага таварыства. У 1885—1890 гадах вучыўся ў прыватнай гімназіі Карла Мая, дзе пазнаёміўся з будучымі паплечнікамі па «Свету мастацтва» Дзмітрыем Філосафавым, Вальтэрам Нувелем і Канстанцінам Сомавым.

Некаторы час у 1887 годзе быў вольным слухачом Акадэміі мастацтваў, але не закончыў яе, бо лічыў, што мастаком можна стаць толькі бесперапыннай працай. Таксама займаўся выяўленчым мастацтвам самастойна і пад кіраўніцтвам старэйшага брата Альберта. У 1894 годзе скончыў юрыдычны факультэт Санкт-Пецярбургскага універсітэта.

А. Бенуа. Прагулянка караля. 1906. Траццякоўская галерэя

Упершыню прадставіў свае працы на выставе і прыцягнуў да сябе ўвагу спецыялістаў у 1893 годзе. У 1894 годзе пачаў сваю кар’еру тэарэтыка і гісторыка мастацтва, напісаўшы главу аб рускіх мастаках для нямецкага зборніка «Гісторыя жывапісу XIX стагоддзя». У канцы 1896 года разам з сябрамі ўпершыню прыехаў у Францыю, дзе напісаў «Версальскія серыі» — карціны, якія адлюстроўвалі прагулянкі па парку «караля-сонца» Людовіка XIV. У 1897 годзе Бенуа набыў вядомасць дзякуючы серыі акварэлей «Апошнія прагулянкі Людовіка XIV», напісанай пад уражаннем ад знаходжання ў Парыжы і Версалі. Тры карціны з гэтай выставы былі набытыя Паўлам Траццяковым. У 1896—1898 і 1905—1907 гадах працаваў у Францыі.

Стаў адным з арганізатараў і ідэолагаў мастацкага аб’яднання «Свет мастацтва (Мир искусства)», заснаваў аднайменны журнал. Разам са Сяргеем Дзягілевым, Канстанцінам Сомавым і іншымі «мирискусниками» не прымаў тэндэнцыйнасць перасоўнікаў і прапагандаваў новае рускае і заходнееўрапейскае мастацтва. Аб’яднанне прыцягнула ўвагу да прыкладнога мастацтва, архітэктуры, народных промыслаў, падняло аўтарытэт кніжных ілюстрацый, графікі, афарміцельскага мастацтва. Пропагандуючы старое рускае мастацтва і заходнееўрапейскіх майстроў жывапісу, у 1901 годзе пачаў выдаваць часопісы «Старыя гады» і «Мастацкія скарбы Расіі». Бенуа — адзін са самых значных мастацкіх крытыкаў пачатку XX стагоддзя, увёў ва ўжытак тэрміны «авангард» і «рускі сезанізм».

А. Бенуа. Ілюстрацыя да «Меднага конніка» А. С. Пушкіна

У 1903 годзе Бенуа стварыў адзін са шэдэўраў айчыннай кніжнай графікі — серыю ілюстрацый да паэмы Аляксандра Пушкіна «Медны коннік». Аднак яны былі адрынутыя як «дэкадэнцкія». Ілюстрацыі набыў С. Дзягілеў і надрукаваў іх разам з паэмай у часопісе «Свет мастацтва» (1904. № 1). Малюнкі Бенуа «зрабілі фурор і былі прызнаны усімі знаўцамі кнігі як ідэальная графічная работа». У 1905 годзе мастак працягнуў работу над ілюстрацыямі — для выдання, выпушчанага ў 1912 годзе Санкт-Петцярбургскім таварыствам пісьменнасці, а затым і ў 1916 году — для Абшчыны св. Яўгеніі. У 1917-м кнігу набралі ў друкарні Р. Р. Голіке і А. І. Вільбарга, але прадпрыемства гэтае было нацыяналізіравана, і кніга ўбачыла святло толькі ў 1923 году — пад маркай Камітэта папулярызацыі мастацкіх выданняў. Друкавалася яна ў Дзяржаўнай друкарні ім. Івана Фёдорова і пры садзейнічанні Петраградскага аддзялення Госіздата. У кнігу ўвайшло 37 малюнкаў Бенуа.

У 1904 году выйшла ў свет «Азбука ў карцінках» (1904), ледзьве ці не адзіная яго буйная праца для дзяцей. Мастак працаваў над ёй каля года, але ствараецца ўражанне, што ўсе ілюстрацыі зроблены «за адзін прысест» і што працэс малявання суправаджаўся гульнямі і размовамі з маленькім сынам Колей, пасля вядомым тэатральным мастаком.

«Азбука» атрымала цэнзурны дазвол 24 кастрычніка 1904 года, вытворчы цыкл па яе выданню заняў прыкладна паўгады. Па некаторых звестках, 34 хромалітаграфіі з золатам і срэбрам былі надрукаваны ў супрацоўніцтве з друкарняй І. Кадушына. На кнігу быў усталяваны высокі рознічны кошт — 3 рублі. Тыраж склаў 2500 экзэмпляраў.

У 1908—1911 гадах — Бенуа стаў мастацкім кіраўніком «Рускіх сезонаў» С. Дзягілева, якія праслаўлялі за мяжою расійскае балетнае мастацтва.

У 1911 году выходзіць выданне знакамітай аповесці А. Пушкіна «Пікавая дама» з ілюстрацыямі Бенуа.

Мастак падрабязна, прадумана, з любоўю аднаўляе гарадскую архітэктуру, касцюмы, побыт пушкінскага часу. У ілюстрацыях прыметны і ўплыў тэатру.

Хоць пасля крытыкі не раз адзначалі недахопы ілюстрацый да «Пікавай дамы», графічны выгляд якіх уяўляўся ім задужа пышным, карцінным і некалькі цяжкавагавым для «аголенага хараства» пушкінскага тэксту", тым не менш выхад кнігі стаў значнай падзеяй рускай мастацкага жыцця пачатку XX стагоддзя, а сучаснікі Бенуа ўбачылі ў ёй жывое ўвасабленне духу артыстызму.

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года Бенуа прымаў дзейсны ўдзел у рабоце розных арганізацый, звязаных з аховай помнікаў мастацтва і даўніны.

У 1919 годзе Бенуа узначаліў карцінную галерэю Эрмітажа, выдаў яе новы каталог. Працягваў работу як кніжны і тэатральны мастак і рэжысёр, у прыватнасці, працаваў над пастаноўкай і афармленнем спектакляў петраградскага Вялікага драматычнага тэатра. Апошняй работай Бенуа у тэатрах савецкай Расіі стала афармленне спектакля «Вяселле Фігаро» у БДТ.

У 1922 годзе выйшла найбуйнейшая графічная работа Бенуа за гады рэвалюцыі — альбом «Версаль», дзе акварэлі мастака суправаджаліся яго ж тэкстам. У выданне уключаныя 26 акварэляў мастака; апроч гэтага, уступны артыкул і спіс малюнкаў суправаджаюць застаўкі і канцоўкі — яны надрукаваныя ў тэхніцы цынкаграфіі. Бенуа аформіў таксама тытульны ліст з застаўкай алегарычнага зместу і дэвізам Людовіка XIV «Nec pluribus impar» («Не саступаючы мноству») і ілюстраваную вокладку.

Версаль быў адной любімых тэмаў мастака. У аснове дадзенай працы — шматлікія натурныя назіранні: яшчэ ў кастрычніку 1896 года Бенуа здзейсніў сваю першую паездку ў Парыж, дзе замаляваў віды Версаля, якія паклалі пачатак яго знакамітым версальскім серыям.

Версаль для Бенуа — увасабленне гарманічнай лучнасці чалавека, прыроды і мастацтва. У артыкуле напачатку альбома, ён фармуліруе гэтую важную для яго думку: «…Версаль — не ода каралеўскай улады, а паэма жыцця, паэма ўлюблёнага ў прыроду чалавецтва, якое пануе над прыродай… манументальны гімн мужнай сіле, натхняльнаму жаночаму хараству, аб’яднаным чалавечым высілкам для агульных мэтаў».

У 1925 годзе прыняў удзел у Міжнароднай выстаўцы сучасных дэкаратыўных і прамысловых мастацтваў у Парыжы.

У 1926 году пакінуў СССР. Жыў у Парыжы, дзе працаваў над эскізамі тэатральных дэкарацый і касцюмаў. Удзельнічаў у балетнай антрэпрызе С. Дзягілева «Ballets Russes» як мастак і аўтар-пастаноўшчык спектакляў. У эміграцыі шмат працаваў у Мілане у оперным тэатры Ла Скала.

У гэты перыяд ён стварыў серыю відаў Пецярбурга і яго прыгарадаў пад агульнай назвай «Успаміны». Ілюстраваў кнігі рускіх і французскіх аўтараў — «Пакуты маладога Вертэра» («Les souffrances du jeune Werther») А. Моруа (1926), «Урокі любві ў парку» («La leçon d’amour dans un parc»), 1927, «Грыгоры Арлоў» А. Папова (1946). У 1927 г. шмат працаваў над цыклам акварэляў да рамана А. де Рэнье «Грэшніца» («La pécheresse»). У 1945 году стварыў сюіту са сарака чатырох акварэлей да аповесці А. Пушкіна «Капітанская дачка». На жаль, гэтыя апошнія кнігі гэтак і не выйшлі ў свет. У цэлым кніжных прац парыжскага перыяду у Бенуа не гэтак шмат і яны не такія яркія, як у дарэвалюцыйныя гады.

У апошнія гады жыцця мастак працаваў над мемуарамі «Мае ўспаміны», на старонках якіх аднавіў атмасферу духоўных і творчых шуканняў Сярэбранага веку. Не менш значным было і выданне «Аляксандр Бенуа разважае… Артыкулы і лісты 1917—1960 гг.». Бенуа памёр 9 лютага 1960 года ў Парыжы. Пахаваны на могілках Баціньёль у Парыжы.

Сям’я

Паходзіў з мастацкай дынастыі Бенуа: сын Мікалая Бенуа, брат Лявонція і Альберта Бенуа і дваюрадны брат Юлія Бенуа.

Ажаніўся ў 1894 годзе з дачкой музыканта і капельмайстра Карла Іванавіча Кінда, Ганнай Карлаўнай (1869—1952), з якой быў знаёмы з 1876 года (з моманту шлюбу старэйшага брата Альберта Бенуа са старэйшай сястрой Ганны — Марыяй Кінд).

Творы

• История русской живописи в XIX веке. 1902.
• Азбука в картинках. А. Н. Бенуа. Санкт-Петербург. 1904;
• Русская школа живописи, СПБ, 1904;
• Современное искусство (Benois, A. Die moderne Kunst. In: Melnik, J. (1906): Russen über Russland. Frankfurt a. M., Rütten & Loening, S. 517—538).
• Художественные письма, газета «Речь», ноябрь 1908 — февраль 1917;
• Царское село в царствование императрицы Елизаветы Петровны, СПБ, 1910;
• История живописи всех времён и народов (СПб, 1912-17; в четырёх томах и 22 выпусках; не окончена)
• Возникновение «Мира искусства», Л., 1928;
• Жизнь художника. Воспоминания, т. 1-2, Нью-Йорк, 1955;
• Александр Бенуа размышляет… (статьи и письма 1917—1960 г.), М., 1968;
• Memoirs, v. 1-2, L., 1960—1964. (англ.)
• Мои воспоминания. В пяти книгах. т. 1 и т. 2. Изд. второе, доп. М., Изд. «Наука» 1990.
• Мои воспоминания (в двух томах). — М.: Захаров, 2005. — 912+640 с. — ISBN 5-8159-0506-2.
• Мой Дневник: 1916—1917-1918 / Вступит. ст. Дж. Э. Боулта и Н. Д. Лобанова-Ростовского; Подгот. текста Н. И. Александровой и Т. В. Есиной; Коммент. Н. И. Александровой и А. В. Ревякина. — М.: Русский путь, 2003. 704 с, ил. ISBN 5-85887-163-1 (Всероссийская мемуарная библиотека, Выпуск 10)
• Дневник 1916—1918 годов. — М.: Захаров, 2010. — 768 с. — ISBN 978-5-8159-1032-4.
• Дневник 1918—1924 годов. — М.: Захаров, 2010. — 816 с. — ISBN 978-5-8159-1031-7.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3).