Гарадзельская унія
Гарадзе́льская унія — саюз Вялікага Княства Літоўскага і Польскага Каралеўства, аформлены прадстаўнікамі абодвух бакоў на сумесным з’ездзе (сойме) 2 кастрычніка 1413 года ў Гарадле на Бугу (цяпер вёска ў Грубяшоўскім павеце Люблінскага ваяводства Польшчы).[1]
З’езд сабраўся пасля польска-вялікалітоўскай перамогі ў Вялікай вайне 1409—1411 гадоў і замацаваў адносіны дзвюх дзяржаў у новых палітыка-стратэгічных умовах. Вынікі з’езда замацавалі трыма актамі. Першы акту выдадзены ад імя 47 польскіх паноў, які прынялі літоўскія баярскія роды ў гербавыя брацтвы і дазволілі ім карыстацца сваімі гербамі. Другі -- ад імя літоўскіх баяр, зафіксаваў прыняцце імі польскіх гербаў, а таксама абавязацельствы бакоў не выбіраць уладара сваёй дзяржавы без згоды другога боку. Трэці — Гарадзельскі прывілей караля Уладзіслава Ягайлы і вялікага князя Вітаўта.[1]
Акты
правіцьПольскіх паноў
правіцьАрыгінал да Другой сусветнай вайны захоўваўся ў Нясвіжскім архіве Радзівілаў пад № 176. Перагамен, 73 × 27 + 9 см. Пазнейшая гісторыя дакумента не вядома.[2]
Літоўскіх баяр
правіцьАрыгінал BKsCz. Perg. 301. Пергамін, 52 × 34 + 11 см.[2]
Гарадзельскі прывілей
правіцьАрыгінал асобніка Каралеўства Польскага -- BKsCz. Perg. 300. Пергамін, 65 × 37 + 11, 5 см. На дакуменце захаваліся дзве маестатавыя пячаткі — караля польскага Уладзіслава Ягайлы і вялікага князя літоўскага Вітаўта.[2]
Арыгінал асобніка Вялікага Княства Літоўскага захоўваўся ў дзяржаўным архіве, з XVI ст. — у архіве князёў Радзівілаў. Загінуў падчас Другой сусветнай вайны ў Варшаве.[2]
Выдадзены 2 кастрычніка 1413 года ад імя караля польскага і вярхоўнага князя літоўскага Уладзіслава Ягайлы i вялікага князя літоўскага Вiтаўта. Напiсаны лацінскай мовай. Сведкамі-гарантамі выступілі архіепіскапы і епіскапы Кароны і Княства, шматлікія польскія ўраднікі.[2]
Дакумент абвяшчаў інтэграцыю Кароны і Княства на грунце ўмацавання каталіцтва. Канкрэтазавалася палажэнне Крэўскай уніі 1385 года, што да ўключэння Вялікага Княства Літоўскага ў склад Каралеўства Польскага. Касцёлам і каталіцкаму кліру Княства надаваліся правы на ўзор касцёлаў і кліру ў Кароне. Панам і баярам Княства, толькі католікам, якія атрымалі гербы ад польскіх паноў, пацверджана права на вольнае распараджэнне родавымі маёнткамі, а таксама маёнткамі, атрыманымі ад вярхоўнай улады (са згоды вялікага князя), на атрыманне і перадачу маёнткаў у спадчыну, на запіс жонцы вена, забяспечанага на маёнтках. Прывілей дазваляў літоўскім панам і баярам выдаваць дачок замуж толькі за католікаў, каб выключыць пераход маёнткаў у рукі праваслаўных. Пацверджаны абавязак паноў і баяр да ваеннай службы, сплаты падаткаў на рамонт і будаўніцтва дзяржаўных замкаў, падтрыманне ваенных дарог.[2]
Прывілей абавязваў паноў і баяр Княства захоўваць вернасць Ягайле і Вітаўту і іх нашчадкам. Вызначалася, што пасля смерці Вітаўта паны і баяры Княства могуць выбіраць новага вялікага князя літоўскага толькі са згоды караля польскага і польскіх паноў і наадварот, пасля смерці Ягайлы без спадчыннікаў — выбары новага польскага караля павінны быць са згоды паноў і баяр Княства. Такім чынам, вызначаліся роўнапраўныя адносіны Кароны і Княства ў межах саюза. Прадугледжвалася правядзенне супольных соймаў Кароны і Княства ў Любліне, Парчаве і іншых месцах. На ўзор Каралеўства Польскага ўводзіліся ўрады ваяводы віленскага, кашталяна віленскага, ваяводы троцкага, кашталяна троцкага, вызначаўся парадак, што гэтыя ўрады змогуць атрымаць толькі католікі.[2]
У прывілеі пададзены спіс літоўскі баяр, якія прынялі гербы ад польскіх паноў.[2]
Прынятыя гербы
правіцьГерб | Адаптавальнікі
(польскія арыстакраты) |
Адаптаваныя
(літоўскія баяры) |
Асоба, якая прыклала пячатку да акту | Кр. | |
---|---|---|---|---|---|
Абданк | Пётр з Відавы , Якуб з Рагозьна | Ян Гаштольд | Якуб з Рагозьна | [3] | |
Багорыя | імаверна, Марэк з Накола | Вісігін | імаверна, Марэк з Накола, надпіс на пячатцы блага чытаецца | [4] | |
Быхава | няма звестак для вызначэння | Манстольд | пячатка не захавалася да часу Уладзіслава Сямковіча | [4] | |
Цёлак | Станіслаў з Бжэсця | Ян Эвілд | Станіслаў з Бжэсця | [5] | |
Дэмбна | Дабяслаў з Алясніцы | Войцех Карэйва | Дабяслаў з Алясніцы | [6] | |
Даліва | Мацей Кот, Януш Фурман, Пётр з Фалькова | Пётр Начка | Пётр з Фалькова | [4] | |
Даленга | няма звестак для вызначэння | Манствілд | нечытэльны надпіс на пячатцы | [4] | |
Дрыя | Януш з Тулішкава | Мікалай Таўтыгерд | Януш з Тулішкава | [6] | |
Дзялоша | няма звестак для вызначэння | Пётр Валчко | пячатка не захавалася да часу Уладзіслава Сямковіча | [7] | |
Гералт | Мікалай з Гажкова | Сургут | Мікалай з Гажкова | [5] | |
Гадземба | Анджэй з Любранца, Aнджэй (пробашч влоцлаўскі) | Станіслаў Бутаўтавіч | Анджэй (пробашч влоцлаўскі) | [5] | |
Грыф | няма звестак для вызначэння | Бутаўт | Бутаўт | [7] | |
Гжымала | Дамарат з Кабылян | Ян Рымвідавіч | пячатка не захавалася да часу Уладзіслава Сямковіча | [5] | |
Яніна | Мацей Яніна , Пётр Тур, Мікалай з Сухадолу | Войсім | Мікалай з Сухадолу | [4] | |
Ястрабец | Войцех Ястрабец , Марцін з Любеніцы | Ян Няміра | Войцех Ястрабец | [8] | |
Яліта | Клеменс з Мокрска , Фларыян з Карытніцы | Гердут | Фларыян з Карытніцы | [5] | |
Корчак | няма звестак для вызначэння | Чупа | нечытэльны надпіс на пячатцы | [5] | |
Марскі Кот | няма звестак для вызначэння | Войшнар | Войшнар | [7] | |
Ляліва | Ян з Тарнова , Ядвіга з Ляжэніц | Войцех Манівід | Ядвіга з Ляжэніц | [9] | |
Ліс | Крысцін з Козіхглаў | Ян Сунігайла | Ян Сунігайла | [8] | |
Лебедзь | імаверна, Дэрслаў са Скжынна | Андрэй Галігунт | блага чытэльны надпіс на пячатцы, прачытаны як «sigillum Derslai», імаверна, вядзецца пра Дэрслава са Скжынна | [6] | |
Лодзя | Мосціц са Стэнчава | Мічус | Мічус | [5] | |
Налэнч | Сандзівой з Астрарога , Мікалай з Чарнкова (ён жа Мікалай з Члопы) | Качан | Сандзівой з Астрарога | [5] | |
Навіна | Мікалай з Сэпна (або Сэмпна) | Мікалай Бейнар | Мікалай з Сэпна (або Сэмпна) | [7] | |
Адрованж | Ян са Шчакоцін | Вышагерд | Ян са Шчакоцін | [6] | |
Агоньчык | Войцех з Касцёла , Мікалай з Тачэва | Юрый Сангаў | Мікалай з Тачэва | [7] | |
Окша | Мікалай са Стжэльц, Клеменс са Стжэльц | Ян Мінімунд | Клеменс са Стжэльц | [4] | |
Асорыя | Мікалай з Карабевіц | Твербуд | Мікалай з Карабевіц | [4] | |
Пежхала | Пётр з Улашчова, Генрык з Радаміна | Даўкша | Генрык з Радаміна | [7] | |
Побуг | Якуб з Каняцполя і, імаверна, Пётр з Папова | Рала | блага чытэльны надпіс на пячатцы, прачытаны як належная да «Piotra z Popowa» | [7] | |
Помян | Ян Пэлля | Станіслаў Сак | Станіслаў Сак | [4] | |
Порай | Мікалай з Міхалова , Яка | Мікалай Білімін | надпіс на пячатцы страчаны | [6] | |
Паўкозіц | Ян з Жэшава , Ян Лігенза , Міхал з Багумілавіц, Ян з Багумілавіц, Павел з Багумілавіц, Марцін з Врацімавіц | Валчко Кульва | Ян з Багумілавіц | [7] | |
Равіч | Крысцін з Астрова, Грот з Янкавіц | Міхал Мінгайла | пячатка не захавалася да часу Уладзіслава Сямковіча | [8] | |
Роля | Ян з Ланкочына, Мікалай | Даўгел | пашкоджаны надпіс на пячатцы, адчынатана толькі імя «Мікалай». | [7] | |
Суліма | Станіслаў з Клімантава | Радывіл | Станіслаў з Клімантава | [5] | |
Сыракомля | Якуб з Курдванава | Якуб Мінігайла | блага чытэльны надпіс на пячатцы | [7] | |
Шранява | Ян з Ланьцухова | Ядат | Ян з Ланьцухова | [7] | |
Свінка | няма звестак для вызначэння | Андрэй Даўкантавіч | блага чытэльны надпіс на пячатцы | [4] | |
Топач | няма звестак для вызначэння | Гетаўт | Гетаўт | [7] | |
Сякера | Мацей з Вансаша | Ян Бутрым | Ян Бутрым | [6] | |
Трубы | Мікалай Тромба | Крысцін Осцік | Крысцін Осцік | [6] | |
Тжаска | няма звестак для вызначэння | Вайдыла | пячатка не захавалася да часу Уладзіслава Сямковіча | [5] | |
Вадвіч | Ян Менжык з Дамбровы | Пётр Мантыгерд | Ян Менжык з Дамбровы | [6] | |
Вонж | няма звестак для вызначэння | Канчан | пячатка не захавалася да часу Уладзіслава Сямковіча | [5] | |
Задора | Збігнеў з Бжэзя | Ян Яўнут | Ян Яўнут | [8] | |
Зарэмба | Ян з Крулікава, Марцін з Каліновай | Гінет | Марцін з Каліновай | [7] |
Уладзіслаў Сямковіч згадвае яшчэ аднаго баярына, які прыклаў пячатку да акту Гарадзельскай уніі, імя яго добра чытаецца, але ва ўладальніцкім тытуле толькі некалькі разборлівых літар. Яго герб — на тарчы "літара S, нахіленая направа, з крыжам наверсе". На думку Сямковіча, гэта не можа быць герб "Шранява", бо пячатку са "Шранявай" прыклаў да актаў нейкі Ян з Гродзіны і яна захавалася на дакуменце ў добрым стане. Сямковіч думае, што на пячатцы баярына герб "Быліна", вядомы па пячатках і апісаннях канца XIV — пачатку XV ст. як "S з крыжам". Аднак, роды гербу "Быліна" ў Гарадзельскіх актах сярод адаптавальнікаў не згаданы. Развязаннем праблемы можа быць завяршэнне спісу родаў у акце словам etc., што можна разумець як большую колькасць родаў адаптавальнікаў.
Ацэнкі
правіцьАртыкул або раздзел вымагае перапрацоўкі Удзельнік, які паставіў шаблон, не пакінуў тлумачэнняў. |
Перамога ў Вялікай вайне з Тэўтонскім ордэнам была замацавана Торунскім мірным дагаворам у 1411 годзе, але не ліквідавала пагрозы з боку Ордэна для Кароны і Княства. Торунскі дагавор быў кампрамісам, які не задавальняў ні адзін з бакоў, а новы вялікі магістр Генрых Плаўэн энергічна ўзяўся за аднаўленне моцы Ордэна, што значыла магчымасць новай вайны. У такой сітуацыі Ягайла і Вітаўт вырашылі замацаваць свой саюз, але пры гэтым Вітаўт імкнуўся ўнікнуць ад Польшчы.
На думку Эдвардаса Гудавічуса, у параўнанні з невыразным паняццем «злучэнне (прымыканне)» ў Крэўскі акце, «далучэнне» ў Гарадзельскім акце значыла відавочнае падпарадкаванне Княства, а для вышэйшай арыстакратыі каталіцкага веравызнання, якая толькі пачала палітычна сябе праяўляць, гэта значыла ўключэнне ў польскія саслоўныя інстытуты.[10]
Паводле артыкулаў уніі, Вітаўт прызнаваў вярхоўную ўладу Ягайла; частка вотчынных правоў Ягайлы на землі ВКЛ пераходзіла польскай Кароне, а тытул вярхоўнага князя літоўскага рабіўся часткай польскага каралеўскага тытулу. Адначасова ўводзіўся інстытут спадчыннасці стальца і тытула вялікага князя літоўскага, што скасоўвала вызначанае Віленска-Радамскім актам аднаўлення простага ўладарання польскім каралём ВКЛ пасля смерці Вітаўта. Польскія магнаты абвясцілі Вітаўта апекуном малалетняй дачкі Ягайла. Вітаўт заняў першае месца ў кароннай радзе і другой па значнасці асобай ва ўладнай сістэме злучанай дзяржавы.
Права займаць вышэйшыя ўрады ў Віленскім і Троцкім ваяводствах, а таксама прывілеі, гарантаваныя Гарадзельскай уніяю, датычылі толькі каталіцкай арыстакратыі, якая прыхільна паставілася да уніі. Выразны пракаталіцкі характар уніі вынікаў з імкнення вялікага князя Вітаўта здабыць падтрымку Свяшчэннай Рымскай імперыі і такім чынам пазбавіць Тэўтонскі ордэн так званай хрысціянска-асветніцкай місіі — галоўнага аргументу экспансію на ўсход.
Праваслаўныя князі і баяры з Полацкага, Віцебскага, Смаленскага і іншых княстваў не ўдзельнічалі ў з’ездзе ў Гародлі, акты уніі іх не датычылі, а згаданыя княствы ў межах ВКЛ захоўвалі шырокую аўтаномію.
Гарадзельская унія зрабіла каталіцтва прывілеяваным веравызнаннем, што абвастрыла ўнутраную сітуацыю ў ВКЛ. Нягледзячы, што забароны праваслаўным займаць вышэйшыя ўрады ў Віленскім і Троцкім ваяводствах трымалася не заўсёды, гэта стала магчымай падставай для дыскрымінацыі.
Меў на мэце ўмацаванне і пашырэнне каталіцызму ў Княстве. У прывілеі канстатавалася, што з прыняццем каталіцтва Княства «далучаецца, злучаецца, уключаецца, перадаецца» Польскаму Каралеўству. Усе касцёлы і каталіцкі клір забяспечваюцца ўсімі правамі і свабодамі згодна са звычаямі Польскага Каралеўства. Паны, шляхта і баяры Княства, якія прымуць каталіцкую веру і атрымаюць гербы, могуць карыстацца прывілеямі і пажалаваннямі, як і польскія паны і шляхта, пацвярджаліся іх правы на свабоднае распараджэнне сваёй маёмасці і атрымання спадчыны. Гарантаваліся правы жанчын на валоданне ўласных маёнткаў. Паны і шляхта ВКЛ павінны былі захоўваць вернасць і пастаянасць каралю Ягайлу і вялікаму князю Вітаўту. Гарадзельскі прывілей прадугледжваў стварэння Віленскага і Троцкага ваяводстваў, адпаведна і ўрадаў іх ваявод і кашталянаў, а таксама іншых. Асабліва важнае значэнне меў артыкул, якім замацоўвалася, што пасля смерці Вітаўта паны і шляхта ВКЛ не павінны выбіраць сабе новага князя без згоды Ягайлы і польскіх паноў, а тыя пасля смерці Ягайлы не павінны выбіраць новага караля без згоды Вітаўта, паноў і шляхты ВКЛ. Гэты артыкул, які ўпершыню заканадаўча замацоўваў выбранне вялікага князя, супярэчыў і абвяргаў першы артыкул, у якім пацвярджалася зліццё ВКЛ і Польшчы, бо калі выбіраўся асобны князь, то захоўвалася самастойнасць дзяржавы. А канстатацыя факта, што караля Польшчы павінны былі выбіраць са згоды Вітаўта і шляхты, сведчыць аб раўнапраўным становішчы абедзвюх дзяржаў.
Прывілей прадугледжваў магчымасць склікання агульных соймаў феадалаў Вялікага княства Літоўскага і Польскага Каралеўства. Сцвярджэнне, што ўсе некатолікі, у асноўным праваслаўныя (а яны складалі большасць насельніцтва княства), не павінны былі дапускацца на дзяржаўныя пасады і засядаць у панскай радзе, мела ідэалагічны, а не практычны характар, бо большасць мясцовага кіраўніцтва і значная частка паноў-рады належалі да праваслаўнай веры.
Крыніцы
правіць- ↑ а б Гарадзельская унія 1413 . Электронная энцыклапедыя "Вялікае Княства Літоўскае" -- vkl.by. Праверана 6 красавіка 2025.
- ↑ а б в г д е ё ж прывілей 1413 (Гарадзельскі прывілей) . Электронная энцыклапедыя "Вялікае Княства Літоўскае" - vkl.by. Праверана 6 красавіка 2025.
- ↑ Semkowicz 1923.
- ↑ а б в г д е ё ж з Semkowicz 1928.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к Semkowicz 1930.
- ↑ а б в г д е ё ж Semkowicz 1921.
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л м Semkowicz 1926.
- ↑ а б в г Semkowicz 1914.
- ↑ Semkowicz 1913.
- ↑ Гудавичюс Э. История Литвы… С. 226.
Літаратура
правіць- Гудавичюс Э. История Литвы с древнейших времен до 1569 года. Том I. Перевод Г. И. Ефромова. Москва: Фонд имени И. Д. Сытина, Batrus, 2005. ISBN 5-94953-029-2. — С. 225—229.
- Władysław Semkowicz O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle r. 1413 // Miesięcznik Heraldyczny. Organ Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. R. 6, nr 9–10. — Lwów: Towarzystwo Heraldyczne, 1913. — 144 s.
- Władysław Semkowicz O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle r. 1413 // Miesięcznik Heraldyczny. Organ Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. R. 7, nr 1–2. — Lwów–Warszawa: Towarzystwo Heraldyczne, 1914. — 88 s.
- Władysław Semkowicz [1] // Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. 1920. — Lwów: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1921. — Vol. V. 137 s.
- Władysław Semkowicz [2] // Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. 1921—1923. — T. 6.. — Lwów: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1923. — Vol. VI. — 203 s.
- Władysław Semkowicz [3] // Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. 1924-1925. — Lwów: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1926. — Vol. VII. — 271 s.
- Władysław Semkowicz [4] // Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. 1926-1927. — Kraków: Polskie Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1928. — Vol. VIII. — 230 s.
- Władysław Semkowicz [5] // Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie. 1928-1929. — Kraków: Polskie Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1930. — Vol. IX. — 337 s.
- Stanisław Kutrzeba; Władysław Semkowicz. Akta unji Polski z Litwą, 1385-1791 (польск.). — Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1932.
- Unia horodelska 1413 / Lidia Korczak (red.). — Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2014. — ISBN 978-83-233-3841-3.
- Semkowicz W. Braterstwo szlachty polskiej z bojarstwem litewskiem w unii horodelskiej 1413 roku // Polska i Litwa w dziejowym stosunku. — Warszawa; Lublin; Łódź; Kraków: Nakład Gebethnera i Wolffa, 1914. — S. 393—446;