Ягайла

Яга́йла, у каталіцкім хрышчэнні Уладзіслаў (польск.: Władysław II Jagiełło; 1362, Вільня — 1 чэрвеня 1434, Jagiellonian Gord^[d], Рускае ваяводства) — князь віцебскі, вялікі князь літоўскі (1377—1392), кароль польскі (1386—1434) і вярхоўны князь літоўскі (1392—1434). Старэйшы сын вялікага князя Альгерда ў другім яго шлюбе, з цвярской князёўнай Ульянай Аляксандраўнай.

Уладзіслаў II Ягайла
польск.: Władysław II Jagiełło
Меркавана выява Ягайлы прыкладна 1475—1480 гады.
Герб дынастыі Ягелонаў
Вялікі князь літоўскі 1377 — 1381
Папярэднік	Альгерд
Пераемнік	Кейстут
Вялікі князь літоўскі 1382 — 1386
Папярэднік	Кейстут
Пераемнік	Скіргайла (як намеснік у 1386—1392) Вітаўт (як вялікі князь літоўскі з 1392)
Кароль польскі 1386 — 1434
Папярэднік	Ядвіга Анжуйская
Пераемнік	Уладзіслаў III Варненчык
Нараджэнне	1362 Вільня, Віленскае княства, Вялікае Княства Літоўскае
Смерць	1 чэрвеня 1434 Jagiellonian Gord[d], Гарадок, Рускае ваяводства, Польскае Каралеўства
Месца пахавання	Кафедральны сабор Святых Станіслава і Вацлава
Род	Гедзімінавічы Ягелоны (заснавальнік)
Бацька	Альгерд
Маці	Ульяна Аляксандраўна
Жонка	Ядвіга Анжуйская[…], Ганна Цэльская, Эльжбета Граноўская[d] і Соф’я Гальшанская
Дзеці	Эльжбета Баніфацыя Польская[d], Ядвіга Ягайлаўна[d], Уладзіслаў III Варненчык і Казімір IV Ягелончык
Веравызнанне	каталіцтва і літоўская міфалогія
Бітвы	Вялікая вайна
Медыяфайлы на Вікісховішчы

У 1380 годзе, каб стаць аднаасобным уладаром Вялікага Княства Літоўскага, Ягайла падпісаў дагавор з Тэўтонскім ордэнам, скіраваны супраць свайго дзядзькі Кейстута, такім чынам распачаў грамадзянскую вайну 1381—1384 гадоў, якая скончылася яго перамогай. У 1385 годзе была падпісана Крэўская унія — пагадненне пра дынастычны саюз Польскага каралеўства і Вялікага Княства Літоўскага. У 1386 годзе прыняў каталіцтва і ахрышчаны як Уладзіслаў у Кракаве. Ажаніўся з маладой каралевай Ядвігай, каранаваны пад імем Уладзіслаў II Ягайла. Неўзабаве паміж ім і сынам Кейстута Вітаўтам пачалася чарговая грамадзянская вайна, якая скончылася Востраўскім пагадненнем і перадачай фактычнай улады ў Княстве Вітаўту. У 1410 годзе Ягайла разам з Вітаўтам камандаваў саюзнымі войскамі ў Вялікай вайне, пасля паразы ў якой Тэўтонскі ордэн не здолеў аднавіць магутнасць.

Уласнае ўладарства Ягайлы ў Польшчы пачалося ў 1399 годзе пасля смерці каралевы Ядвігі і доўжылася да 1434 года і заклала асновы шматвяковай польска-вялікалітоўскай уніі. Ягайла заснавальнік дынастыі Ягелонаў, якая да канца XVI ст. уладарыла ў Вялікім Княстве Літоўскім і Польшчы і была адной з уплывовейшых у позняй сярэдневяковай і ранняй сучаснай Цэнтральнай і Усходняй Еўропе.

Імя

Асноўны артыкул: Імёны і тытулы Уладзіслава II Ягайлы

Ягайла — імя з шэрагу старабалцкіх (старалітоўскіх) двухасноўных, якія дайшлі з індаеўрапейскай эпохі і ўласцівыя іменасловам народаў індаеўрапейскага паходжання.

Першая аснова — Jo- (ад балцкага Jā-) звязана з літ. joti «ехаць конна». Аснова даволі папулярная ў раннелітоўскім іменаслове (праз гэта вялікая колькасць прозвішчаў з ёю ў цяперашні час). Мае варыянты Jog-, Jos-, Jot- (Jog-min’as, Jos-kant’as, Jot-vil’as і інш.).

Агульнабалцкая аснова Jā- урэшце ўзыходзіць да індаеўрапейскага *i̯ā- «ісці, рушыць» (варыянт кораня ei-). Такім чынам, яна частка агульнаіндаеўрапейскай спадчыны, таму таксама сустракаецца ў германскім і славянскім іменніках.

Другая аснова, таксама папулярная — Gail-, з ёй у літоўскай антрапаніміі ўтворана каля 60 антрапонімаў. Яна звязаная са старалітоўскім gailas «моцны», літоўскім gailus «гняўлівы», далей з індаеўрапейскім *ghoilo-s «моцны; няўрымслівы, жвавы».

Абедзве асновы, што ўтвараюць імя Ягайла, былі і ў старапрускім іменаслове: Jo-gaude, Jo-wyl, Jos-taute (па-пруску мусіла вымаўляцца як Jā-), Gayle-minne, Ey-gayle і інш.

Ягайла на кані. Фрэска ў замкавай капліцы ў Любліне, 1418 год.

Значэнне імя Ягайла можна перадаць як «несупынны вершнік» (або хутчэй «той, хто несупынна рушыць»). Ваенныя паходы і іх паспяховасць займалі высокае месца на шкале каштоўнасцяў раннелітоўскага княска-ваярскага асяроддзя.

Імя Ягайлы праз аснову Gail- перагукалася з імёнамі яго братоў, Альгердавых сыноў Карыгайлы, Скіргайлы, Свідрыгайлы (Швітрыгайлы). Аснова Jo(t)- таксама ў імені Карыята, роднага дзядзькі Ягайлу (брат Альгерда, сын Гедзіміна), таму імя Ягайлы выглядае вельмі ўпісаным у іменнік нашчадкаў Гедзімінавічаў. Гэта можа сведчыць пра практыку надаваць імёны з вар’іраваннем асноў для падтрымання цэльнасці і стабільнасці роду.

Томас Баранаўскас, у кампілятыўным аглядзе паводле інтэрнэт-дыскусій, даў значэнне імя Ягайла як «добры яздок».

Выказвалася таксама думка, што менавіта літоўскія імёны дзецям ад свайго другога шлюбу Альгерд даваў з палітычных прычын.

Сустракаюцца, аднак, і іншыя версіі паходжання імя. Так, у XIX ст. Уладзіслаў Юргевіч выводзіў імя Ягайла з хрысціянскага імя Якаў. Вітаўт Чаропка выказваў гіпотэзу пра яго сувязь з імем Іаган, формай імя Іван, якая сустракалася ў ваколіцах Віцебска. Павал Урбан звязваў са славянскім іменем «Івайла». Леанід Галяк тлумачыў імя праз індаеўрапейскія карані, без прыцягнення балцкага, літоўскага моўнага матэрыялу.

Біяграфія

Маленства

Дата нараджэння Ягайлы застаецца дыскусійнай. Шэраг гісторыкаў трымаецца думкі, што Ягайла быў другім або трэцім дзіцём Альгерда і княжны Ульяны, дачкі вялікага князя цвярскога Аляксандра Міхайлавіча і старэйшым сынам Альгерда ў гэтым шлюбе. Паводле новых даследаванняў, асабліва папулярнай у польскай гістарыяграфіі версіяй стала дата нараджэння Ягайлы ў 1362 годзе, паводле якой ён быў восьмым дзіцём Ульяны. Пра раннія гады жыцця Ягайлы вядома мала, нарадзіўся ён імаверна ў Вільні. На думку Анатоля Грыцкевіча, Ягайла рос у «праваслаўным беларускамоўным асяродку». Вялікі князь Альгерд прызначыў Ягайлу сваім наступнікам на вялікакняскім стальцы.

Барацьба за ўладу ў вялікім княстве

Асноўны артыкул: Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім, 1381—1384

Вялікае Княства Літоўскае, уладаром якога Ягайла, воляй вялікага князя Альгерда, стаў у 1377 годзе, складалася з неаднародных этнічна і палітычна сістэм — найперш і пераважна, з зямель былой Кіеўскай Русі, населеных славянамі, і этнічных балцкіх зямель на паўночным захадзе. Стаўшы вялікім князем, Ягайла, як і бацька, трымаў непасрэдную ўладу над паўднёвымі і ўсходнімі тэрыторыямі, а дзядзька Кейстут, князь троцкі, як і раней, трымаў паўночна-заходнія землі дзяржавы (некаторыя гісторыкі называюць такую сістэму кіравання «дыярхіяй»). Аднак неўзабаве сістэма пайдвойнага кіравання аказалася пад пагрозай.

На пачатку ўладарства Ягайла быў заняты праблемамі на рускіх землях. У 1377—1378 гадах старэйшы сын Альгерда — полацкі князь Андрэй — спрабаваў ажыццявіць свае правы і прэтэнзіі на велікакняскі сталец. Пасля кароткага змагання Ягайла авалодаў Полацкам, але з-пад яго кантролю выйшаў Бранск (1371) і Смаленск (1375), потым Валынь і Падолле (1377), затым Севершчына (1379/1380).

Ягайла і Вітаўт, ілюстрацыі з Хронікі Еўрапейскай Сарматыі Аляксандра Гваньіні (1578).

У 1380 годзе Андрэй Альгердавіч і яшчэ адзін брат — Дзмітрый — служылі вялікаму князю маскоўскаму Дзмітрыя Іванавічу, які быў праціўнікам Ягайлы і Мамая, фактычнага хана Залатой Арды. У верасні 1380 года Ягайла ў саюзе з Мамаем выступіў у паход супраць маскоўскага князя Дзмітрыя Іванавіча і прамаскоўскі настроенай часткі літоўска-рускай знаці, але не дайшоў да Дона, калі даведаўся пра паразу Мамая ў Кулікоўскай бітве і павярнуў назад. На думку адных даследчыкаў, Ягайла мог асцерагацца паходу сваіх братоў Андрэя і Дзмітрыя Альгердавічаў і пасля паразы Мамая разлічваў на саюз з яго канкурэнтам Тахтамышам, на думку іншых, Ягайла напаў на маскоўскія войскі, якія вярталіся дадому, і захапіў здабычу.

Перамога маскоўцаў над Мамаем у доўгатэрміновым плане паклала пачатак павольнага ўздыму Вялікага Княства Маскоўскага, якое стала найбольш сур’ёзным канкурэнтам і пагрозай Вялікаму Княству Літоўскаму. Аднак у 1380 годзе Масква яшчэ не была самай значнай пагрозай: у тым жа годзе Ягайла пачаў барацьбу супраць Кейстута за аднаўладдзе над вялікім княствам.

Хоць Кейстут падтрымаў волю Альгерда на прызначэнне Ягайлы на вялікае княжанне, троцкае баярства, інтарэсы якога прадстаўляў Кейстут, уступіла ў канфлікт з віленскім. У лютым 1380 года Ягайла без узгаднення з Кейстутам заключыў перамір’е на пяць месяцаў з Лівонскім Ордэнам для абароны сваіх спадчынных зямель у Літве, а таксама Полацка, які ён толькі што адабраў у свайго брата і канкурэнта Андрэя Полацкага. Таксама Ягайла заключае тайнае пагадненне, падпісанае 31 мая 1380 года з вялікім магістрам Тэўтонскага ордэна Вінрыхам фон Кніпродэ, згодна з якім ён пайшоў на абяцанне не аказваць Кейстуту і яго дзецям дапамогі ў выпадку вайны з Тэўтонскім ордэнам у абмен на сумесны ненапад на землі, кантраляваныя бакамі пагаднення. Калі Кейстут даведаўся пра гэта, ён распачаў першую ў ВКЛ Грамадзянскую вайну. Ужо ў кастрычніку Кейстут захапіў Вільню і, вымусіўшы Ягайлу адрачыся ад прэтэнзій на трон, абвясціў сябе вялікім князем замест яго. Ягайла быў адпушчаны, яму таксама былі вернуты яго вотчынныя землі (Крэва і Віцебск).

Ягайла не адмаўляецца ад барацьбы. У 1381 годзе ён выкарыстоўвае мір з крыжакамі для здабыцця Полацка, у выніку чаго ў кампаніі па ўсталяванні ў горадзе прыхільнага да Ягайлы брата Скіргайлы ўдзельнічалі і тэўтонскія атрады. Ужо ў маі—ліпені 1382 года Ягайла, скарыстаўшыся паўстаннем у Вільні сваіх прыхільнікаў, а таксама незадаволеных антынямецкай палітыкай Кейстута купцоў, якая перашкаджала іх гандлю, вяртае пры дапамозе тэўтонцаў спачатку Вільню, а затым і Трокі. 3 жніўня 1382 года войска Кейстута, Вітаўта і Любарта, з аднаго боку, і Ягайлы і магістра Лівонскага ордэна Вільгельма фон Фрымерсхайма, з другога, сустрэліся каля Трокаў. Кейстут і яго сын Вітаўт увайшлі ў лагер для перагавораў, але былі падманутыя і кінутыя вязнямі ў Крэўскі замак, дзе Кейстут, паводле звестак адных крыніц, у прыпадку адчаю сам на сябе налажыў рукі, а згодна з іншымі крыніцамі — быў задушаны паводле загаду Ягайлы (15 жніўня 1382 года). Казалі, што Ягайла распарадзіўся ўтапіць і жонку Кейстута, Біруту. Пасля забойства Кейстута Ягайла, аднак, дэманстрацыйна аказаў Кейстуту пашану, зладзіўшы яму ўрачыстае пахаванне паводле паганскага звычаю і запэўніўшы віленскае баярства ў сваёй невінаватасці, хоць ужо ў тыя часы распаўсюдзіліся чуткі пра датычнасць Ягайлы да забойства Кейстута. Вітаўт, у сваю чаргу, будучы спачатку зняволены разам са сваім бацькам Кейстутам, паспеў выратавацца, пераапрануўшыся ў жаночае адзенне, яму ўдалося ўцячы ў Тэўтонскую крэпасць Марыенбург.

Від на «Княжацкую вежу» і руіны Крэўскага замка, фота пач. XX ст.

Ягайла сфармуляваў Дубіскі дагавор, у якім дзякаваў рыцарам за дапамогу ў барацьбе з Кейстутам і Вітаўтам, абяцаючы канчатковае хрышчэнне Літвы за чатыры гады і перадачу ім Жамойці на захад ад ракі Дубісы, якая аддзяляла Тэўтонскі ордэн у Прусіі ад яго ландмайстарства ў Лівоніі. Аднак, калі Ягайла не ратыфікаваў дагавор, 30 ліпеня 1383 года рыцары абвясцілі Ягайлу вайну, уварваліся ў Літву і захапілі Трокі, з 3-тысячным войскам да іх далучыўся Вітаўт. 21 кастрычніка Вітаўт быў ахрышчаны па каталіцкім абрадзе пад імем Віганд і 30 студзеня 1384 года ў Кёнігсбергу заключыў пісьмовы дагавор з крыжакамі, паводле якога ён станавіўся васалам Ордэна, як законны князь троцкі, і перадаваў яму Жамойць да ракі Нявежы і Ковенскую вобласць. У час гэтай барацьбы Ягайла таксама быў вымушаны прызнаць пераход Полацка пад уладаранне Андрэя Альгердавіча і прызнаў вяртанне ў ВКЛ Дзмітрыя Бранскага, хоць у той жа час з вымарачных вотчын на Валыні было ўтворана Луцкае намесніцтва.

У гэты час Ягайла заключае саюз з вялікім князем маскоўскім, вялася падрыхтоўка да яго жаніцьбы з дачкой Дзмітрыя Данскога. Каб рэалізаваць азначаны план, Ягайлу было неабходна скончыць вайну з Вітаўтам. Вясною 1384 года пачаліся тайныя перагаворы. Ягайла прапанаваў Вітаўту ў валоданне Валынь з Луцкам, абяцаў вярнуць Трокі. У ліпені Вітаўт даў згоду і вырашыў пазбавіцца ад апекі Тэўтонскага ордэна. Ён спаліў Георгенбург і Новы Марыенбург і з войскам перабраўся ў Літву. Жадаючы ісці далей на ўмацаванне ўласнага ўнутранага становішча, Ягайла прыняў у ВКЛ Вітаўта, перадаўшы большую частку яго вотчыны (Гарадзенскае, Ваўкавыскае княствы, Падляшша, часткова Берасцейскую зямлю), хоць уласна Троцкая зямля засталася пад кіраваннем Скіргайлы. У канцы верасня Ягайла і Вітаўт аблажылі Новы Марыенвердэр. 6 лістапада замак быў узяты і разбураны.

Дыпламатычныя перагаворы з суседзямі

Каб знайсці саюзнікаў і ўмацаваць асабістае становішча, Ягайла ўвесь час шукае падтрымкі ў суседніх дзяржаў — Масковіі, Тэўтонскага ордэна і Польшчы. Яшчэ ў канцы 1382 года праз сваю маці Ульяну Ягайла правёў перамовы з Маскоўскім княствам. Паводле дасягнутых дамоўленасцей, князі Ягайла, Скіргайла і Карыбут цалавалі крыж маскоўскаму князю Дзмітрыю Данскому, яго стрыечнаму брату Уладзіміру Храбраму і іх дзецям. Іншая дамоўленасць, заключаная з маскоўскім манархам пры дапамозе пратэкцыі Ульяны Аляксандраўны, прадугледжвала шлюб яе сына Ягайлы з дачкой Дзмітрыя Данскога Соф’яй пры ўмове падпарадкавання літоўскага князя вярхоўнай уладзе князя маскоўскага (прызнання сябе «малодшым братам», «быць у волі») і прызнання праваслаўя дзяржаўнай рэлігіяй Вялікага Княства Літоўскага. Гэты варыянт, аднак, не дапамог бы спыніць накіраваныя на Літву крыжовыя паходы Тэўтонскага ордэна, рыцары якога лічылі праваслаўных ерэтыкамі, амаль язычнікамі.

Сучасная панарама на замак Вавель у Кракаве — рэзідэнцыю польскіх каралёў.

З азначаных прычын Ягайла аддаў перавагу саюзу з Польскім каралеўствам, з пасламі якога вяліся перамовы яшчэ ў 1383 годзе. Унія Вялікага Княства і Кароны тады адпавядала інтарэсам абодвух бакоў. Яна дазваляла аб’яднаць сілы абедзвюх дзяржаў супраць агульнага ворага — крыжакоў. Нямецкая экспансія ў Польшчы дасягнула вялікіх памераў. Малапольскай шляхце важна было забяспечыць спакой сваіх меж з боку Вялікага Княства Літоўскага (у 1376 годзе ліцвіны вывелі адтуль 23 тысячы палонных). У перспектыве польскія магнаты разлічвалі, відаць, на павелічэнне сваіх прывілеяў, дамінаванне ў суседняй дзяржаве, таксама іх цікавіла набыццё маёнткаў на ўрадлівых землях Валыні і Падолля (апошняе з часоў Гедзіміна трапіла ў сферу ўплыву як ВКЛ, так і Польшчы, з прычыны чаго станавілася аб’ектам ваенных канфліктаў у сярэдзіне XIV стагоддзя). Прыход на польскі пасад літоўскага князя меркавана мог зняць напружанасць па ўсіх былых землях Галіцка-Валынскага княства, а таксама знаменаваў бы перамогу антынямецкай арыстакратычнай партыі, якая з палітычных прычын выступала супраць шлюбу каралевы Ядвігі з аўстрыйскімі Габсбургамі. Гэтая партыя намагалася паменшыць аўстрыйскі ўплыў, прынесены папярэднім жаніхом Ядвігі Вільгельмам.

Крэўская унія. Шлюб з Ядвігай

Асноўны артыкул: Крэўская унія

У студзені 1385 года віленская дэлегацыя правяла перагаворы ў Кракаве з нагоды меркаванай дынастычнай уніі, а летам польскія ўпаўнаважаныя прыехалі ў Вялікае Княства Літоўскае. Акт Крэўскай уніі падпісалі 14 жніўня 1385 года ў княжацкай вежы Крэўскага замка. Умовы уніі ў тым ліку ўключалі прыняцце каталіцтва, вяртанне зямель, «скрадзеных» у Польшчы яе суседзямі, і «terras suas Lithuaniae et Russiae Coronae Regni Poloniae perpetuo applicare», што інтэрпрэтуецца гісторыкамі вельмі шырока, ад асабістай уніі паміж Літвой і Польшчай да поўнай інкарпарацыі Літвы ў Польшчу. Пагадненню ў Крэве даюцца ацэнкі адначасова і як дальнабачнаму, і як адчайна авантурнаму.

Томаш Сасноўскі. «Ядвіга і Ягайла». Група сімвалізуе літоўска-польскую унію.

Ягайла мусіў ажаніцца з непаўналетняй 12-гадовай польскай каралеўнай Ядвігай і заняць польскі сталец. Узамен ён абавязваўся прыняць каталіцтва і ахрысціць у яго братоў, сваякоў і іншых падданых, вызваліць палонных хрысціян (палякаў), заплаціць 200 тысяч фларынаў за зрыў пагаднення пра шлюб Ядвігі з Вільгельмам Габсбургам, вярнуць забраныя і назаўсёды далучыць свае землі да Каралеўства Польскага. Існуе меркаванне, што тэкст пагаднення з гэтымі ўмовамі вядомы толькі паводле пазнейшых, падробленых самімі палякамі спісаў.

12 лютага 1386 года Ягайла прыбыў у Кракаў. Канчатковае зацвярджэнне уніі адбылося 15 лютага 1386 года, калі Ягайла быў ахрышчаны ў Вавельскім кафедральным саборы Кракава і з таго часу афіцыйна ўжываў імя Уладзіслаў або яго лацінскую версію.

Помнік Ягайлу і Ядвізе ў Будайскай крэпасці. Скульптар Далюце Матуляйце.

18 лютага 1386 года адбылося вянчанне з дванаццацігадовай Ядвігай, а 4 сакавіка Ягайла каранаваны архібіскупам гнезненскім Бадзантам і афіцыйна пачаў тытулавацца «каралём Польшчы, вярхоўным князем Літоўскім і дзедзічам Рускім», паклаўшы пачатак каралеўскай дынастыі Ягайлавічаў (Ягелонаў). Пры каранацыі Ягайла абяцаў аб’яднаць сваю дзяржаву з Польшчай, далучыць да рымска-каталіцкай царквы не толькі паганскую Жамойць, якая складала каля 8 % насельніцтва княства, але і праваслаўных літвінаў і русінаў. Палякі ў саюзе з Вялікім Княствам Літоўскім бачылі заклад утварэння магутнай Польшчы, уратавання краіны ад анархіі, што ўзнікла ў перыяд міжкаралеўя. Уладзіслаў II Ягайла і каралева Ядвіга правілі як манархі сумесна. Хоць Ядвіга, мабыць, мела мала рэальнай улады, большасць палітычных абавязкаў перайшла да Ягайлы, пакінуўшы Ядвізе час для ўдзелу ў культурнай і дабрачыннай дзейнасці.

Неўзабаве па каранацыі Ягайла з Ядвігай прыехалі ў Вільню, дзе знішчылі паганскія фетышы — непагасны агонь Пяруна, свяшчэнных змей, паганскія ўрочышчы; новаахрышчаным раздавалі белыя суконныя світкі, скураныя боты і грошы, таму асобныя язычнікі хрысціліся па два і болей разы. Ягайла выдаў дазвол на ўтварэнне каталіцкага Віленскага біскупства і 7 плябаній (прыходаў) на чале з біскупам Андрэем Ястрабцом, былым духоўнікам Лізаветы Венгерскай. У час паездак па землях сучаснай Беларусі заснаваў шэраг касцёлаў і кляштароў для пашырэння каталіцтва. У 1388 годзе Папа Урбан VI сваёй булай ухваліў стварэнне ў Вільні каталіцкае біскупства, якое ўключала ў тым ліку і Жамойць, значную частку якой кантраляваў Тэўтонскі ордэн. Спачатку біскупства кіравалася Папскім прастолам, але з 1418 года перайшло ў падпарадкаванне Гнезна.

За каралеўскім хрышчэннем у каталіцтва навярнуліся тая частка арыстакратаў Ягайлавага двара і агулам баяры, якія яшчэ заставаліся паганцамі, а таксама адбылося масавае хрышчэнне ў рэках, што было пачаткам поўнай хрысціянізацыі Літвы. Тады ж Ягайла выдаў прывілей, які надаваў новаахрышчаным баярам некаторыя правы на ўзор польскай шляхты. Нягледзячы на тое, што паганская частка этнічнай літоўскай арыстакратыі перайшла ў каталіцтва, паганства і праваслаўе заставаліся шырока распаўсюджанымі.

Уладар Літвы і Польшчы

Неўзабаве па заняцці польскага стальца Ягайла надаў Вільні магдэбургскае права (на ўзор Кракава). Палітыка аб’яднання дзвюх прававых сістэм, якую распачаў Ягайла, была абмежаванай і нераўнамернай, але з цягам часу набыла трывалы ўплыў. На момант заключэння Люблінскай уніі ў 1569 годзе не існавала вялікай розніцы паміж адміністрацыйнай і судовай сістэмамі, што дзейнічалі ў Літве і Польшчы.

Каралеўская пячатка Уладзіслава II Ягайлы, 1411 год.

Вяртаючыся ў Польшчу, Ягайла пакінуў намеснікам, дэ-факта амаль вялікім князем, свайго брата Скіргайлу, праз якога стаў кіраваць Літвой, лічачы яе часткай сваёй новай дзяржавы. Так вынікала і з умоў заключанай Крэўскай уніі.

Адным з наступстваў Ягайлавых дзеянняў павінна было стаць паляпшэнне становішча каталікоў у Літве за кошт праваслаўнай часткі шляхты. З мэтай умацавання сваёй апоры і пашырэння каталіцтва сярод феадалаў княства ён выдаў у 1387 годзе прывілей, паводле якога феадалам, што прынялі каталіцтва, даваліся дадатковыя правы і вольнасці, недасяжныя для праваслаўнай шляхты. Гэта выклікала вялікае незадавальненне ў праваслаўнай знаці.

Хрышчэнне Ягайлы не прыпыніла ваенныя кампаніі тэўтонскіх рыцараў, якія сцвярджалі, што хрышчэнне было прытворствам, магчыма, нават ерассю, і аднавілі свае ўварванні на падставе таго, што язычніцтва ў Літве не выкаранена. Аднак ім стала цяжэй знаходзіць фармальныя прычыны для сваіх паходаў, больш таго, узрасла пагроза самому існаванню ордэна, якая зыходзіла ад альянсу Каралеўства Польскага і Літвы.

З-за збліжэння Вялікага Княства Літоўскага з Польшчай Тэўтонскі ордэн на гэты раз заключыў саюз з Андрэем Альгердавічам, які стаў дзейнічаць сумесна з залежным ад Вялікага Княства Літоўскага смаленскім князем Святаславам, што ўрэшце стала прычынай разгрому смаленскіх атрадаў і павелічэння залежнасці княства ад ВКЛ (наступны князь Смаленскага княства, Юрый Святаслававіч, фактычна быў прызначаны Скіргайлам, ён жа прызнаў залежнасць ад Ягайлы і Скіргайлы).

Ідучы на паўторнае ўмацаванне сваіх пазіцый у ВКЛ, Ягайла адправіў у Вільню ўласнага намесніка, пакінуў за Скіргайлам Трокі і далучыў да яго зямлі амаль усё тагачаснае Віленскае ваяводства (Менскае княства і Падняпроўскія воласці), фармальна яму таксама быў перададзены Полацк, які фактычна працягваў трымаць Андрэй. Зімой 1388 года Скіргайла здолеў усталяваць фактычны кантроль над Полацкам.

Супрацьстаянне з Вітаўтам

Асноўны артыкул: Грамадзянская вайна ў Вялікім Княстве Літоўскім, 1389—1392

У 1388—1389 гадах праўленне Ягайлы ў Вялікім Княстве Літоўскім ускладнілася супрацьстаяннем з Вітаўтам, які быў абураны ўладаннямі Скіргайлы, нададзенымі яму за кошт вотчыны Вітаўта. Выражаючы незадавальненне аўкштайцкіх баяр рэзкім узмацненнем інтэграцыі з Польшчай, Вітаўт зноў перайшоў на бок Тэўтонскага ордэна, чым распачаў другі эпізод грамадзянскай вайны ў Літве з намерам стаць вялікім князем. У абмен Вітаўт абяцаў перадаць Ордэну Жамойць аж да Нявежы. Ягайла ў адказ Вітаўту пазбавіў яго Падляшша і Берасцейскай зямлі, хоць спроба мазавецкіх атрадаў замацавацца ў апошняй (землі былі перададзены Янушу Мазавецкаму) аказалася беспаспяховай.

4 верасня 1390 года сумесныя сілы Вітаўта і тэўтонскага Вялікага магістра Конрада фон Валенрода аблажылі Вільню, якую ўтрымліваў Скіргайла з аб’яднаным польска-літоўскім войскам. Хоць рыцары знялі аблогу замка праз месяц, яны ператварылі амаль увесь горад па-за межамі крапасной сцяны ў руіны. Аднак барацьба паміж Вітаўтам і Ягайлам на гэтым не скончылася, наадварот, стаў відавочным нарастаючы ўплыў сапернікаў Ягайлы і ўсё меншая яго падтрымка з боку мясцовай шляхты.

Другі этап супрацьстаяння пачаўся пасля вяселля адзінай дачкі Вітаўта Соф’і з вялікім князем маскоўскім Васілём Дзмітрыевічам 21 студзеня 1391 года, гэты шлюб дазваляў гаварыць аб Васілю як аб патэнцыйным саюзніку Вітаўта ў барацьбе супраць Ягайлы. Актывізаваў свае дзеянні Тэўтонскі ордэн — восенню 1391 года крыжакі арганізавалі новы паход на Вільню, узрасла пагроза ўварвання рыцараў на ўласна каронныя землі, цэнтрам нестабільнасці станавілася таксама Добжынская зямля, Сілезія рыхтавала антыпольскую кааліцыю еўрапейскіх дзяржаў. Зацяжны канфлікт, які спусташаў рэсурсы абодвух бакоў, у рэшце рэшт прымусіў Ягайлу і Вітаўта пайсці на мір, 4 ліпеня 1392 года адбылася сустрэча Ягайлы і Вітаўта ў маёнтку Востраў каля Ліды. Было падпісана пагадненне, паводле якога Вітаўт прызнаваўся вялікім князем (magnus dux) пры фармальным вяршэнстве Вярхоўнага князя (dux supremus) у асобе польскага манарха, а Ягайла перадаваў у яго ўладанне Віленскае, Троцкае княствы, Луцк і Уладзімір-Валынскі, Скіргайла страчваў Троцкае княства і атрымліваў Крамянец з фармальным правам на Падолле і абяцаннем Вітаўта дапамагчы дабіцца Кіеўскага стальца.

Адна з захаваных прысяжных грамат Вітаўта «на вернасць і ўсякія абавязкі» Ягайлу і Каралеўству Польскаму, лацінская мова (Камянец, 1404 год).

Падтрымліваючы распачатую Вітаўтам палітыку на скасаванне ўдзельных княжанняў у складзе ВКЛ, Ягайла садзейнічаў апошняму. У 1393 годзе адправіў на дапамогу Вітаўту войскі на задушэнне бунта свайго роднага брата Свідрыгайлы, які намагаўся захапіць віцебскае княжанне. Неўзабаве паўстанне падтрымалі Орша і Друцк, хоць узброенае супраціўленне аказала толькі Орша. Свідрыгайла ўрэшце быў разбіты і палонным адпраўлены пад варту ў Кракаў.

Вітаўт неўзабаве пачаў дабівацца незалежнасці ВКЛ ад Польшчы, ведучы вельмі самастойную палітыку. Паміж Вітаўтам і тэўтонцамі 23 красавіка 1398 года заключаны Салінскі дагавор, названы па востраву Салін у вусці ракі Нявежы, дзе ён быў падпісаны. Літва пагадзілася саступіць Жамойць і дапамагчы Тэўтонскаму ордэну ў кампаніі супраць Пскова, а ордэн пагадзіўся дапамагчы Літве ў кампаніі супраць Ноўгарада. Неафіцыйна Вітаўт заручыўся на Саліне згодай Ордэна на свае планы дабівацца поўнай незалежнасці ад Польшчы; на святкаваннях у гонар падпісання Салінскага дагавора Вітаўт быў адзінадушна абвешчаны князямі і баярамі ВКЛ «каралём Літвы і Русі». Гэта выклікала насцярожанае стаўленне да дагавора польскага караля Ягайлы, а планы захопу Ноўгарада і Пскова прывялі да пагаршэння адносін ВКЛ з гэтымі землямі, а таксама з вялікімі княствамі Маскоўскім і Цвярскім. Сур’ёзнай рэальнай падтрымкі ў рэалізацыі сваіх экспансіянісцкіх планаў Вітаўт не атрымаў, усё скончылася тым, што войска Вітаўта і яго саюзнікі, у тым ліку хан Тахтамыш з Белай Арды, былі разбітыя Залатой Ардой ў бітве на Ворскле, што спыніла яго амбіцыі на ўсходзе, вымусіўшы Вітаўта зноў вярнуцца пад пратэктарат Ягайлы. У 1401 годзе паміж дзяржавамі была заключана Віленска-Радамская унія. Яна пацвярджала статус Вітаўта ў якасці вялікага князя пад вяршэнствам Ягайлы, абяцаючы пры гэтым тытул вялікага князя для спадчыннікаў Ягайлы, а не Вітаўта. У выпадку, калі пасля смерці першага спадчынніка не будзе, літоўская шляхта мусіла абраць новага манарха. Паколькі на момант падпісання дакумента законныя спадчыннікі адсутнічалі, наступствы уніі былі непрадказальныя, але яе заключэнне наладжвала сувязі паміж польскай і літоўскай шляхтай, а абарончы саюз дзвюх дзяржаў узмацняў пазіцыі літоўскай дзяржавы ў барацьбе супраць Тэўтонскага ордэна, хоць пры гэтым Польшча афіцыйна ўстрымлівалася ад падтрымкі любога з бакоў. Гэты дакумент пакідаў прывілеі польскай шляхты некранутымі, адначасова з тым ён гарантаваў павелічэнне ўлады літоўскай шляхты. Такім чынам, Віленска-Радамская унія павялічыла падтрымку Ягайлы з боку Літвы.

Смерць Ядвігі. Дагаворы з Ордэнам

Асноўны артыкул: Рацёнжскі дагавор

22 чэрвеня 1399 года Ядвіга нарадзіла дачку, якую ахрысцілі пад імем Альжбета Баніфацыя, але праз месяц і маці, і дачка сканалі, пакінуўшы Ягайлу адзінаўладным кіраўніком Каралеўства Польскага і без нашчадкаў. Ядвігіна смерць падарвала права Ягайлы на сталец, да таго ж у каралеўстве ўсплылі на паверхню старыя канфлікты паміж шляхтай Малой Польшчы і шляхтай Вялікай Польшчы.

У 1402 годзе Ягайла адказаў на выступленні супраць яго ўлады новым шлюбам, заключыўшы саюз з унучкай Казіміра Вялікага і дачкой графа Цэльскага, Ганнай з дынастыі Пястаў. Гэты крок зноў зрабіў легітымным яго праўленне.

23 мая 1404 года паміж Тэўтонскім Ордэнам, Польшчай і ВКЛ быў падпісаны Рацёнжскі дагавор, умовы якога фактычна паўтаралі ўмовы Салінскага дагавору 1398 года — ВКЛ прызнавала ўсходнюю частку Жамойці за Ордэнам, Вітаўт абавязваўся не прымаць да сябе збеглых жамойтаў, садзейнічаць Ордэну супраць любых ворагаў (апроч Польшчы), вялікі магістр Конрад фон Юнгінген ад імя Ордэна пацвердзіў атрыманне Польшчай права выкупу ад Ордэна спрэчнай Добжынскай зямлі і горада Златарыі за 40 тысяч злотых. Ордэн мусіў садзейнічаць ВКЛ у здабыцці Смаленска і Ноўгарада.

Абодва бакі мелі практычныя прычыны для падпісання дагавора ў гэты момант: ордэну патрабаваўся час, каб умацаваць зноў набытыя землі, палякі і ліцвіны мусілі вырашыць справу з тэрытарыяльнымі праблемамі на ўсходзе і ў Сілезіі.

Паводле дамоўленасці паміж Ягайлам і Вітаўтам, апошняму пажыццёва перадавалася Заходняе Падолле, якім у якасці васала Вітаўта мусіў кіраваць Свідрыгайла. Узамен Вітаўт 20 верасня ў Камянцы-Падольскім прынёс Ягайлу новую чарговую васальную прысягу.

Акрамя гэтага, у 1404 годзе Ягайла правёў перагаворы ва Уроцлаве з імператарам свяшчэннарымскім Вацлавам IV, які прапанаваў вярнуць Сілезію Польшчы, калі Ягайла падтрымае яго ў барацьбе за ўладу ў межах Свяшчэннай Рымскай Імперыі. Ягайла адмовіўся ад прапановы, не жадаючы абцяжарваць сябе новымі ваеннымі абавязацельствамі на захадзе.

Вялікая вайна

Асноўны артыкул: Вялікая вайна, 1409—1411

ВКЛ і Польшча ў пач. XV ст.

У снежні 1408 года Ягайла і Вітаўт правялі стратэгічныя перамовы ў Наваградскім замку, дзе яны вырашылі распаліць паўстанне ў Жамойці, якую кантраляваў Тэўтонскі ордэн, каб адцягнуць нямецкія сілы ад Усходняга Памор’я. Ягайла паабяцаў за яго падтрымку вяртанне Жамойці Літве ў будучым мірным дагаворы. Паўстанне, якое пачалося ў маі 1409 года, спачатку вызвала слабы водгук тэўтонцаў, якія яшчэ не паспелі замацавацца ў Жамойці і пабудаваць там замкі. Але ўжо ў чэрвені дыпламаты Ордэна пры каралеўскім двары ў Абарніках дабіваліся ад шляхты Польскага каралеўства нейтралітэту ў супрацьстаянні Літвы і Ордэна. Ягайла, аднак, насуперак меркаванню двара паведаміў вялікаму магістру Ульрыху фон Юнгінгену, што калі тэўтонцы будуць намагацца задушыць Жамойць, то ён умяшаецца. Гэтая акалічнасць вымусіла Ордэн абвясціць вайну палякам 6 жніўня, аб чым Ягайла даведаўся 14 жніўня ў Новым Корчыне.

Замкі, якія ахоўвалі паўночныя межы, былі ў такім дрэнным стане, што тэўтонцы з лёгкасцю захапілі Златарыю, Добжынь і Баброўнікі, сталіцу Добжынскай зямлі, у той час як нямецкія бюргеры запрасілі іх у Быдгашч.

Польскі кароль прыбыў на месца падзей у канцы верасня, адваяваў Быдгашч на працягу тыдня і пры пасрэдніцтве Вацлава IV 8 кастрычніка прыйшоў да пагаднення з Ордэнам, паводле якога было заключана перамір’е «да заходу сонца» 24 чэрвеня 1410 года. Па ім абодва бакі захоўвалі ўладанні на час падпісання пагаднення, а палякі абавязваліся не дапамагаць жамойтам і іх саюзнікам. На працягу зімы два войскі рыхтаваліся да генеральнага сутыкнення. Ягайла падрыхтаваў стратэгічнае сховішча прыпасаў у Плоцку ў Мазовіі і зладзіў пантонны мост, пабудаваны і перанесены на поўнач уніз па Вісле.

Адначасова з ваеннымі прыгатаваннямі абодва бакі развязалі наступ на дыпламатычным фронце. Рыцары накіравалі лісты манархам Еўропы, малюючы свой чарговы крыжовы паход супраць язычнікаў, Ягайла супрацьпаставіў гэтым захадам свае пасланні да манархаў Еўропы, абвінавачваючы Ордэн у планах захопу ўсяго свету. Гэтыя меры прыцягнулі шмат замежных рыцараў на кожны з бакоў. Вацлаў IV падпісаў абарончы саюз з палякамі супраць Тэўтонскага Ордэна; яго брат, Жыгімонт Люксембургскі, уступіў у саюз з Ордэнам і абвясціў вайну супраць Польшчы 12 ліпеня, хоць яго венгерскія васалы адмовіліся ад закліку да зброі.

Грунвальдская бітва. Перамога саюзнікаў

Асноўныя артыкулы: Грунвальдская бітва і Таруньскі мір 1411 года

Войны ВКЛ і Польшчы з Тэўтонскім ордэнам, 1377—1434 гады.

Калі вайна аднавілася ў чэрвені 1410 года, Ягайла прасунуўся ўглыб Тэўтонскіх тэрыторый на чале арміі, складзенай прыкладна з 20 тысяч конных шляхціцаў, 15 тысяч узброеных людзей простага паходжання і 2 тысяч прафесійных вершнікаў, якіх у асноўным нанялі ў Чэхіі. Пасля перасячэння Віслы цераз пантонны мост у Чэрвінску, яго войскі сустрэліся з арміяй Вітаўта, якая налічвала 11 тысяч лёгкіх кавалерыстаў, сярод якіх былі ліцвіны, жамойты і татары. Войска Тэўтонскага ордэна налічвала каля 18 тысяч кавалерыі, у асноўным немцаў, і 5 тысяч пяхоты. 15 ліпеня бакі сышліся ў Грунвальдскай бітве, адной з самых буйных і жорсткіх бітваў Сярэднявечча. Ягайла ўзначальваў усе саюзныя войскі (90 харугваў, каля 32 тысяч чалавек), якія атрымалі настолькі ўпэўненую перамогу, што войска Тэўтонскага ордэна было практычна знішчана, а большасць яго ключавых камандзіраў загінула ў баі, у тым ліку вялікі магістр Ульрых фон Юнгінген і вялікі маршал Фрыдрых фон Валенрод. Страты забітымі склалі тысячы ваяроў з абодвух бакоў.

Войцех Косак. «Грунвальд», 1931 год.

Шлях на сталіцу Тэўтонскага ордэна Марыенбург быў адкрытым, горад не абараняўся, але па няясных прычынах Ягайла вагаўся з намерам пераследаваць праціўніка. Войскі засталіся на полі бою яшчэ на тры дні і ўсё ж рушылі да сталіцы крыжакоў 17 ліпеня, праходзячы ў сярэднім па 15 км за дзень. Асноўныя саюзныя сілы прыбылі к добра ўмацаванаму Марыенбургу толькі 26 ліпеня 1410 года. Гэтая затрымка дала новаму магістру Генрыху фон Плаўэну дастаткова часу для арганізацыі абароны. Неэфектыўнасць аблогі крэпасці пэўныя даследчыкі тлумачаць непрыступнасцю ўмацаванняў, высокімі стратамі ў саюзным войску, нежаданнем саюзнікаў ісці на вялікую рызыку або іх намерам трымаць Ордэн аслабленым, але не пераможаным, каб не парушыць баланс сіл паміж Польшчай (якая, хутчэй за ўсё, стала б уладальніцай большасці маёмасці Ордэна пры яго татальным знішчэнні) і Вялікім Княствам Літоўскім, але ўсе гэтыя тэорыі за адсутнасцю крыніц застаюцца толькі меркаваннямі.

Від на сталіцу рыцараў Тэўтонскага ордэна і замак у Марыенбургу, фота ~1890—1905

Вайна скончылася ў 1411 годзе Таруньскім мірам, у якім ні Літва, ні Польшча не здолелі ў поўнай меры скарыстацца сваёй перавагай і вынікамі разгромнай перамогі над Ордэнам, што выклікала вялікую незадаволенасць у мясцовай шляхты. Польшча вярнула Добжынскую зямлю, Літва атрымала Жамойць, а Мазовія — невялікую тэрыторыю за ракой Вкрой. Аднак большая частка тэрыторыі Тэўтонскага ордэна, у тым ліку гарады, якія здаліся, засталася за Ордэнам. Ягайла пачаў працэс вызвалення з палону многіх вышэйшых ордэнскіх ураднікаў за адносна невялікія выкупы. Аднак, вялікія рэпарацыі былі фінансавым цяжарам для Ордэна, што спарадзіла ўнутраныя канфлікты і эканамічны спад. Ордэн не здолеў аднавіць былую моц. Параза і эканамічны спад спынілі агрэсію Тэўтонскага ордэна абумовілі заняпад яго як дзяржавы, садзейнічала эканамічнаму развіццю Польшчы і ВКЛ, якія атрымалі магчымасць шырэйшага ўдзелу ў міжнародным гандлі на Балтыйскім моры.

Пры гэтым няздольнасць скарыстацца перамогай больш выгадным чынам выклікала рост апазіцыйных настрояў у польскай шляхты да Ягайлы пасля 1411 года, якія падсілкоўваліся перадачай Вітаўту спрэчнага паміж Польшчай і Літвой Падолля. У намаганнях абысці сваіх крытыкаў Ягайла паспрыяў лідару супрацьлеглай партыі Мікалаю Тромбу стаць архібіскупам гнезненскім, замяніўшы яго ў Кракаве Войцехам Ястшэмбцам, які быў прыхільнікам Вітаўта. Ён таксама імкнуўся стварыць больш саюзнікаў у Літве. На Гарадзельскім сойме (1413), які юрыдычна замацоўваў унію Літвы і Польскага каралеўства, было вырашана, што ВКЛ без волі польскага караля і сойму не абірае сабе вялікага князя, у сваю чаргу Польшча без ведама ВКЛ не абірае сабе караля. Адна з грамат гэтай уніі прадугледжвала прыём у польскія гербавыя брацтвы 47 родаў феадалаў ВКЛ. Адначасова Ягайла і Вітаўт абяцалі прызначаць на дзяржаўныя пасады пераважна феадалаў-католікаў, якія прынялі польскія гербы, і даваць ільготы каталіцкім установам. Але унія гарантавала захаванне адасобленасці ўлады вялікага князя.

Канстанцкі сабор. Апошнія канфлікты

Асноўныя артыкулы: Галодная вайна, Канстанцкі сабор і Голубская вайна

Дыспут гусіцкіх тэолагаў у прысутнасці Ягайлы, мал. XV ст.

У 1414 годзе з шэрага спарадычных сутыкненняў паміж Польшчай і Літвой, з аднаго боку, і Тэўтонскім ордэнам пачаўся новы канфлікт, вядомы пад назвай «Галодная вайна», у якой Ордэн шырока прымяняў тактыку выпаленай зямлі, якая ў Сярэднявеччы заключалася ў спальванні пасеваў на палях з мэтай знішчэння крыніц харчавання для праціўніка. Але ўсе бакі канфлікту былі надта знясіленыя папярэдняй вайной, каб рызыкаваць у вялікіх бітвах, таму барацьба вычарпалася ўжо да восені. Ваенныя дзеянні ўспыхвалі аж да 1419 года, калі ў час Канстанцкага сабора іх прыпыніла настойлівасць папскага легата.

Канстанцкі сабор аказаўся паваротным момантам як для тэўтонскіх крыжовых паходаў, так і для шэрага іншых еўрапейскіх канфліктаў. Вітаўт адправіў у 1415 годзе дэлегацыю, якая ўключала мітрапаліта Кіеўскага Грыгорыя Цамблака і назіральнікаў. Яны прыбылі ў Канстанц у канцы года, каб выказаць сваю прыхільнасць «хрышчэнню вадой, а не крывёю».

Польскія пасланцы, сярод якіх былі Мікалай Тромба, Завіша Чорны і Павел Уладковіц, дабіваліся спынення прымусовага хрышчэння і агрэсіі Ордэна супраць Літвы і Польшчы. У выніку польска-літоўскай дыпламатыі сабор, хоць і шакаваны пытаннем Уладковіца пра легітымнасць манаскай дзяржавы, адмовіў Ордэну ў яго намеры і далей працягваць ваенныя дзеянні, накіраваныя на прымусовую хрысціянізацыю жамойтаў у Польшчы і ВКЛ.

Помнік Ягайлу ў Нью-Ёрку. Скульптар Станіслаў Астроўскі.

Дыпламатычны кантэкст у Канстанцы ўключаў таксама паўстанне багемскіх гусітаў, якія бачылі ў Польшчы саюзніка ў сваіх войнах супраць Жыгімонта Люксембургскага, які мусіў стаць новым каралём Багеміі. У 1421 годзе Часлаўскі сойм афіцыйна абвясціў Жыгімонта Люксембургскага зрынутым і прапанаваў карону Ягайлу пры ўмове згоды з рэлігійнымі прынцыпамі Чатырох пражскіх артыкулаў, на што атрымалі адмову.

У 1422 годзе Ягайла разам з Вітаўтам былі зноў уцягнуты яшчэ ў адну вайну супраць тэўтонцаў, вядомую як Голубская. Баявыя дзеянні працягваліся каля двух месяцаў і скончыліся перамогай польска-літоўскага боку яшчэ да падыходу імперскіх падмацаванняў Ордэна. У выніку быў заключаны Мельнскі мір, паводле якога крыжакі саступалі Польшчы частку Куявіі з Нешавай і канчаткова адмаўляліся ад прэтэнзій на Жамойць, якая паводле ўмоў Таруньскага міра павінна была адысці Ордэну пасля смерці Вітаўта. Літва атрымала Жамойць з портам Паланга, але Клайпеда засталася ў Ордэна. Гэтая мяжа праіснавала каля 500 гадоў, да 1920 года. Мельнскі мір завяршыў эпоху ў войнах Ордэна з Літвой, але мала што зрабіў для ўрэгулявання доўгатэрміновых праблем Ордэна з Польшчай. Пазней спарадычныя ваенныя канфлікты ўспыхвалі паміж Польшчай і рыцарамі яшчэ ў перыяд з 1431 па 1435 год.

Раскол паміж Польшчай і Літвой пасля смерці Вітаўта ў 1430 годзе даў Ордэну новую магчымасць умяшання ў Польшчу. Ягайла падтрымаў свайго брата Свідрыгайлу як наступнага вялікага князя літоўскага, але калі Свідрыгайла з падтрымкай Тэўтонскага Ордэна і незадаволенай арыстакратыі выступіў супраць польскага дамінавання ў Літве, палякі пад кіраўніцтвам кракаўскага біскупа Збігнева Алясніцкага акупіравалі Падолле, якое Ягайла аддаў Вітаўту ў 1411 годзе, і Валынь. У 1432 годзе прапольская партыя ў Літве дзейсніла пераварот на карысць брата Вітаўта — Жыгімонта, і абвясціла яго вялікім князем, з чаго пачалася ўнутраная вайна за пераемнасць велікакняжацкага стальца. Пытанні пра пераемнасць стальца трывалі і пасля вайны, працяглы час нават пасля смерці Ягайлы.

Смерць і спадчына

Саркафаг Ягайлы ў Вавельскім саборы.

У час падарожжа ў Перамышльскую зямлю на 48 годзе ўладарства 72-гадовы (або 82-гадовы) Ягайла застудзіўся і не здолеў ужо акрыяць, памёр у Гарадку ў 1434 годзе і пакінуў Польшчу свайму старэйшаму сыну Уладзіславу III, а Літву малодшаму Казіміру; абодва былі непаўналетнімі. Паводле патэтычнай версіі Яна Длугаша, Ягайла памёр слухаючы салаўя.

Ягайла быў першым з дынастыі Гедзімінавічаў каралём польскім. Заснаваная ім дынастыя Ягелонаў правіла абедзвюма дзяржавамі да 1572 года. 48-гадовае ўладарства Ягайлы было перыядам значных палітычных, эканамічных і культурных поспехаў у гісторыі Польшчы і ВКЛ. Як падзеі вялізнай важнасці часоў яго ўладарства вылучаюць хрышчэнне Літвы і Грунвальдская бітва (1410), якая спыніла экспансію ордэнскіх рыцараў у рэгіёне. Аднак захаванне вялікалітоўскай спадчыны за нашчадкамі Ягайлы не было безумоўным. З яго смерцю разарвалася асабістая унія дзвюх дзяржаў, і было няясна, якая форма адносін з’явіцца ёё на замену.

Расійскія гісторыкі і пісьменнікі XIX стагоддзя, аднак, звычайна, схільныя лічыць Ягайлу чалавекам невялікага розуму і слабага характару, які не мог адыграць вялікай ролі ў гісторыі. Наадварот, у польскай гістарыяграфіі яму звычайна прыпісваюць вялікія здольнасці і моцны ўплыў на ход гістарычных падзей.

Сям’я

Герб Ягайлы «Пагоня» з яго надмагілля.

22 чэрвеня 1399 года першая жонка Ягайлы каралева Ядвіга Анжуйская нарадзіла яму дачку, якую ахрысцілі пад імем Альжбета Баніфацыя, але праз месяц і маці, і дачка сканалі. Другая жонка, з якой Ягайла пабраўся шлюбам у 1402 годзе, Ганна Цэльская, памерла ў 1416 годзе, пакінуўшы дачку Ядвігу. У 1417 годзе Ягайла ажаніўся з Эльжбетай Граноўскай, якая памерла ў 1420 годзе, дзяцей яны не мелі. Праз два гады новай жонкай стала Соф’я Гальшанская, якая нарадзіла трох сыноў, з якіх выжылі двое. Смерць у 1431 годзе прынцэсы Ядвігі, апошняга нашчадка дынастыі Пястаў, дала Ягайлу магчымасць абвясціць сыноў ад Соф’і Гальшанскай сваімі спадчыннікамі, хоць ён павінен быў улашчыць польскіх вяльможаў саступкамі, каб забяспечыць іх згоду, паколькі манархія была выбарнай.

• 1-я жонка з 1386 года Ядвіга (каралева Польшчы), адна дачка

1. Лізавета Баніфацыя (1399)

• 2-я жонка з 1402 года Ганна Цэльская, адна дачка

1. Ядвіга (1408—1431)

• 3-я жонка з 1416 года Эльжбета Граноўская, дзяцей не мелі
• 4-я жонка з 1422 года Соф’я Гальшанская, трое дзяцей

1. Уладзіслаў III (1424—1444)
2. Казімір (1426—1427)
3. Казімір IV (1427—1492)

Генеалогія

Гедзімін ~1275 1341

Еўна ~1280 1344

Аляксандр Міхайлавіч ~1301 22.10.1339

Настасся Галіцкая ? ?

Альгерд ~1296 май 1377

Ульяна Аляксандраўна ~1330 1392

1 Ядвіга Анжуйская 1374 17.07.1399 OO   18.02.1386		2 Ганна Цэльская 1380/81 21.01.1416 OO   29.01.1402		Ягайла ~1352/1362 1.06.1434		3 Эльжбета Граноўская 1372 12.05.1420 OO   2.05.1417		4 Соф’я Гальшанская ~1405 21.09.1461 OO   7.02.1422
	1		2		4		4		4
Лізавета Баніфацыя  22.06.1399  13.07.1399		Ядвіга  8.04.1408  8.12.1431		Уладзіслаў III  31.10.1424  10.11.1444		Казімір  16.05.1426  2.03.1427		Казімір IV  30.11.1427  7.6.1492

Асобныя значныя факты

• У 1387 годзе, на ўзор сталіцы Польскага каралеўства Кракава, граматай Ягайлы першым з вялікалітоўскіх гарадоў Магдэбургскае права атрымала Вільня.
• У 1400 годзе Ягайла рэарганізаваў Кракаўскі ўніверсітэт (заснаваны ў 1364 годзе Казімірам III) на ўзор Парыжскага ўніверсітэта. У XIX стагоддзі ўніверсітэт атрымаў сваю цяперашнюю назву Ягелонскі, якая падкрэслівае сувязь з родам Ягелонаў.
• Ягайла заставаўся на польскім стальцы 48 гадоў і 4 месяцы, што з’яўляецца найбольш працяглым перыядам праўлення сярод польскіх манархаў.
• Імем Ягайлы названы шэраг тапаграфічных аб’ектаў у Польшчы і Літоўскай рэспубліцы, статуі, узведзеныя ў яго гонар, ёсць у Польшчы, Літоўскай рэспубліцы, Венгрыі, ЗША.

Вобразы ў кіно і літаратуры

• Вобраз Ягайлы выведзены лаўрэатам Нобелеўскай прэміі па літаратуры Генрыкам Сянкевічам у вядомым рамане «Крыжакі».
• Экранізацыя рамана Сянкевіча «Крыжакі» — «Krzyżacy» (Польшча, 1960), рэжысёр Аляксандр Форд, у ролі Ягайлы — Эміль Карэвіч.
• Ягайла — герой драмы Аляксей Дударава «Князь Вітаўт».

• 
  Ягайла перад Маці Божай і Ісусам, фрэска 1418 года, Люблін
• 
  Ягайла. Невядомы мастак XVII ст.
• 
  Ягайла. Малюнак Яна Матэйкі (2-я палова XIX ст.)
• 
  Уладзіслаў II Ягайла, работы Аляксандра Лесера (XIX ст.)
• 
  Ягайла на гравюры Бенуа Фар'ята (1863)
• 
  З кнігі «Выявы князёў і каралёў польскіх», работа Ксаверыя Пілаці (1888).

Літаратура

• Асветнікі зямлі беларускай: X — пачатак XX ст.: энцыкл. давед. — Мінск, 2001. — С. 480.
• Беларуская энцыклапедыя. Т. 18. Кн. 1. — Мн., 2004. — С. 228.
• Беларусь: энцыкл. давед. — Мн., 1995. — С. 784.
• Груша А. І. «Чалавек, народжаны ў варварскай краіне»: Ягайла — яго тыпізаваныя паводзіны // Вялікае княства Літоўскае і яго суседзі ў XIV—XV стст.: саперніцтва, супрацоўніцтва, урокі. Да 600-годдзя Грунвальдскай бітвы. Матэрыялы Міжнароднай навуковай канферэнцыі, Гродна, 8-9 ліпеня 2010 г. — Мінск: Беларуская навука, 2011. — С. 157—170.
• Мысліцелі і асветнікі Беларусі: энцыкл. даведнік. — Мн., 1995. — С. 157.
• Карл Шайноха, «Jadwiga i Jagiełło 1374—1413», 1861, t. 1-4 (перавыданне: Warszawa, 1974).
• Новодворский В. В Ягайло // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• J. Caro, «Geschichte Polens» (2-я частка, Гота, 1863)
• M. Смирнов, «Ягелло-Яков-Владислав и первое соединение Литвы с Польшей» (Одесса, 1868, «Записки Новороссийского Университета»)
• St. Smolka, «Kiejstut i Jagiełło» (Краков, 1888)
• F. Koneczny, «Jagiełło i Witold» («Przewodnik naukowy», 1892)
• A. Lewicki, «Powstanie Świdrygiełły» («Rozpr. Ak. Um.», XXIX)
• J. Jakštas, Z. Ivinskis, S. Sužiedėlis, A. Šapoka, P. Šležas. «Jogaila», red. A. Šapoka, Kaunas, 1935.
• Sruogienė-Sruoga, Vanda, «Jogaila (1350—1434) Архівавана 20 верасня 2020.», Lituanus, vol. 33 (4) (Winter 1987), p. 23-34.
• Deveike, Jone (1950). "The Lithuanian Diarchies". The Slavonic and East European Review. 28 (71): 392–405.
• Тымовский, Михал. История Польши. М.: Весь мир, 2003.
• Bideleux, Robert (1998), A History of Eastern Europe: Crisis and Change, Routledge, ISBN 978-0-415-16111-4
• Bojtár, Endre (2000), Foreword to the Past: A Cultural History of the Baltic People, translated by Walter J. Renfroe, Budapest: Central European University Press, ISBN 978-963-9116-42-9
• Delbrück, Hans (1990), The Barbarian Invasions: History of the Art of War, University of Nebraska Press, ISBN 978-0-8032-6447-2
• Dvornik, Francis (1992), The Slavs in European History and Civilization, Rutgers University Press, ISBN 978-0-8135-0799-6
• Housley, Norman (1992), The Later Crusades 1274—1580: From Lyons to Alcazar, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-822136-4
• Jasienica, Paweł (1988), Polska Jagiellonów, Warsaw: Państwowy Instytut Wydawniczy, ISBN 978-83-06-01796-0
• Karwasińska, Jadwiga & Zakrzewski, Ignacy (1935), Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, Warsaw: Bibliotheca Cornicensis
• Kłoczowski, Jerzy (2000), A History of Polish Christianity, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-36429-4
• Lukowski, Jerzy & Zawadzki, Hubert (2001), A Concise History of Poland, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-55917-1
• Meyendorff, John (1989), Byzantium and the Rise of Russia (Reprint ed.), Crestwood, NY: Vladimir's Seminary Press, ISBN 978-0-88141-079-2
• Mickūnaitė, Giedrė (1999), From Pamphlet to Origin Theory, in Kooper, Erik Simon, The Medieval Chronicle: Proceedings of the 2nd International Conference on the Medieval Chronicle, Amsterdam: Rodopi, ISBN 978-90-420-0834-2
• Plokhy, Serhii (2006), The Origins of the Slavic Nations: Premodern Identities in Russia, Ukraine, and Belarus, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-86403-9
• Śląsk w polityce Piastów, Polska Piastów, 2005
• Prazmowska, Anita J. (2011), A History of Poland: Second Edition, Palgrave Macmillan, ISBN 0230345379
• Rowell, S. C. (2000), Baltic Europe, in Jones, Michael, The New Cambridge Medieval History VI, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-36290-0
• Sedlar, Jean W. (1994), East Central Europe in the Middle Ages, 1000—1500, Seattle: University of Washington Press, ISBN 978-0-295-97290-9
• Stone, Daniel Z. (2001), The Polish-Lithuanian State, 1386–1795, Seattle: University of Washington Press, ISBN 978-0-295-98093-5
• Tęgowski, Jan (1999), Pierwsze pokolenia Giedyminowiczow, Poznań-Wrocław: Wydawn. Historyczne, ISBN 978-83-913563-1-9
• Turnbull, Stephen (2003), Tannenberg 1410: Disaster for the Teutonic Knights, Osprey, ISBN 978-1-84176-561-7
• Turnbull, Stephen & McBride, Angus (2004), The Hussite Wars: 1419–36, Osprey Publishing, ISBN 978-1-84176-665-2
• Urban, William (2003). Tannenberg and After: Lithuania, Poland and the Teutonic Order in Search of Immortality(англ.) (Revised ed.). Chicago: Lithuanian Research and Studies Center. ISBN 0-929700-25-2.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ягайла
• Великий Князь Литовский Ягайло. Программа «Эха Москвы» из цикла «Всё так» (руск.)
• Гісторыя пад знакам Пагоні. Ягайла на YouTube