Зараастрызм

Зараастрызм, таксама маздэізм (авест. Vahvī-daēnā-māzdayasna — «Добрая вера шанавання Мудрага», перс. بهدین behdin «Добрая Вера») — адна з найстаражытнейшых сусветных рэлігій, якая бярэ пачатак у адкрыцці прарока Спітамы Заратуcтры (новаперсідская форма імя — زرتشت, «Зартошт»; старажытнагрэчаская — Ζωροάστρης, «Зараастрэс»), атрыманым ім ад Бога — Ахура Мазды. У аснове вучэння Заратуштры — вольны маральны выбар чалавекам добрых думак, добрых слоў і добрых дзеяў. У старажытнасці і раннім Сярэднявеччы зараастрызм быў распаўсюджаны пераважна на тэрыторыі Вялікага Ірана і Старажытнай Арменіі. Да цяперашняга часу ў асноўным выцеснены ісламам, невялікія абшчыны захаваліся ў Іране і Індыі.

Зараастрыйскі храм у Яздзе, Іран

Назва

Зараастрызм — тэрмін еўрапейскай навукі, які паходзіць ад грэчаскага вымаўлення імя заснавальніка рэлігіі. Іншая яе еўрапейская назва маздэізм, якая паходзіць ад імя Бога ў зараастрызме, у цяперашні час успрымаецца ў цэлым як састарэлая, хаця яна бліжэй да галоўнай саманазвы зараастрыйскай рэлігіі — авесц. māzdayasna — «Ушанаванне Мазды», пехл. māzdēsn. Іншая саманазва зараастрызму — vahvī-daēnā — «Добрая Вера», дакладней «Добрая Уява», «Добры Светапогляд», «Добрая Свядомасць». Адсюль асноўная саманазва паслядоўнікаў зараастрызму перс. behdin — «дабраверны», «бехдзін».

Асновы веравучэння

Зараастрызм з’яўляецца дагматычнай рэлігіяй з развітым артадоксам, які склаўся падчас апошняй кадыфікацыі Авесты ў сасанідскі перыяд і збольшага ў перыяд ісламскай заваёвы. Пры гэтым у зараастрызму не склалася строгай дагматычнай сістэмы. Гэта тлумачыцца асаблівасцямі вучэння, ў аснову якога пакладзены рацыянальны падыход, і гісторыяй інстытуцыйнага развіцця, якое было перапынена мусульманскай заваёвай Персіі. Сучасныя зараастрыйцы звычайна падкрэсліваюць сваё веравучэнне ў выглядзе 9 асноў:

• Вера ў Ахура Мазду — «Мудрага Госпада» як добрай Тварца.
• Вера ў Заратуштру як адзінага прарока Ахура Мазды, які ўказаў чалавецтву шлях да праведнасці і чысціні.
• Вера ў існаванне духоўнага свету (міну) і ў два духу (Святога і Злога), ад выбару паміж якімі залежыць лёс чалавека ў духоўным свеце.
• Вера ў Ашу (Арту)- пачатковы Сусветны Закон праведнасці і гармоніі, усталяваны Ахура Маздой, на падтрыманне якога павінны быць накіраваны намаганні чалавека, які абраў дабро.
• Вера ў чалавечую сутнасць, у аснове якой даэна (вера, сумленне) і храту (розум), якія дазваляюць кожнаму чалавеку адрозніваць дабро ад зла.
• Вера ў сем Амешаспентаў як сем ступеняў развіцця і раскрыцця чалавечай асобы.
• Вера ў Дадодахеш і Ашудад — гэта значыць узаемадапамога, дапамога тым, хто жыве ў нястачы, узаемную падтрымку людзей.
• Вера ў святасць прыродных стыхій і жывой прыроды як тварэнняў Ахура Мазды (агню, вады, ветру, зямлі, раслін і жывёлы) і неабходнасць клопату пра іх.
• Вера ў Фрашо-кереці (Фаршкард) — эсхаталагічнае цудадзейнае праабражэнне быцця, канчатковую перамогу Ахура Мазды і выгнанне зла, што адбудзецца дзякуючы сумесным намаганням усіх праведных людзей на чале з Саошьянтам — Збаўцам свету.

Ахура Мазда

Асноўны артыкул: Ахура Мазда

Ахура Мазды (пехл. Ормазд) — Творца духоўнага і фізічнага сусветаў, Усеблагі Адзіны Бог, асноўныя эпітэты якога «Светлы» і «Слаўны» (дакладней «Поўны хварну», бліскучай царскай славы).

Аша і Друдж

У аснове этычнага вучэння зараастрызм супрацьпастаўленне двух паняццяў: Аша і Друдж. Аша (aša-з * arta) — гэта закон сусветнай гармоніі, ісціна, праўда, дабро. Бацька Ашы — Ахура Мазда. Друдж — гэта анцітэза Ашы, літаральна «хлусня», разбурэнне, дэградацыя, гвалт, рабаванне, карупцыя. Усе людзі дзеляцца на дзве катэгорыі: ашаваны (прыхільнікі Ашы, праведныя, тыя, хто імкнецца несці свету дабро) і друджванты (ілжывыя, якія нясуць свету зло). Дзякуючы падтрымцы Ахура Мазды праведныя павінны перамагаць Друдж і перашкаджаць яе прыхільнікамі губіць свет.

Два Духа

«Дух» у зараастрыйскім разуменні гэта mainyu (перс. minu), гэта значыць «думка». Два пачатковых духа — Святы і Злы (Спента і Ангра) — сімвалізуюць дзве супрацьнакіраваныя ментальнасці: накіраваную на стварэнне і накіраваную на разбурэнне. Апошняя (Ангра Маінью, Ахрыман) аб’яўляецца галоўным ворагам Ахура Мазды і яго свету, яго разбуральнікам і перш за ўсё згубіцелем чалавечай свядомасці, чыё разбурэнне абарочваецца дэградацыяй грамадства і затым усяго свету. Адсюль вынікае задача зараастрыйца — прытрымлівацца Спента Маінью (Святога Духа, стваральнаму мысленню) і падобна свайму Творцы Ахура Маздзе ўвасабляць у сваіх дзеяннях Ашу (сусветны закон дабра) і адкідваць Друдж (хлусня, зло, разбурэнне).

Заратуштра

Асноўны артыкул: Заратуштра

Заратуштра — адзіны прарок Ахура Мазды, які прынёс людзям добрую веру і заклаў асновы маральнага развіцця. У крыніцах апісваецца як ідэальны святар, воін і жывёлавод, узорны кіраўнік і апякун людзей усяго свету. Пропаведзь прарока насіла ярка выражаны этычны характар, асуджала несправядлівы гвалт, усхваляе мір паміж людзьмі, сумленнасць і стваральную працу, а таксама сцвярджала веру ў Адзінага Бога (Ахуры). Крытыцы падвяргаліся сучасныя прароку каштоўнасці і практыка кавіяў — традыцыйных правадыроў арыйскіх плямёнаў, якія сумяшчалі жрэчаскія і палітычныя функцыі і карапанаў — арыйскі чараўнікоў, а менавіта гвалт, рабаўніцкя набегі, крывавыя рытуалы і амаральная рэлігія, якая падтрымлівала ўсё гэта.

Вызнанне веры

Ясна 12 уяўляе сабой зараастрыйскі «сімвал веры». Асноўнае яе становішча: «Ахура Маздзе я прылічаю ўсё дабро». Інакш кажучы, паслядоўнік Заратуштры прызнае адзінай крыніцай дабра Ахура Мазду. Паводле «Вызнанню», зараастрыец называе сябе:

• Маздаясна (прыхільнікам Мазды)
• Заратуштры (паслядоўнікам Заратуштры)
• Відаэва (праціўнікам дэваў — амаральных арыйскіх бажкоў)
• Ахуро-ткаэша (прыхільнікам рэлігіі Ахуры)

Акрамя таго, у гэтым тэксце зараастрыец адракаецца ад гвалту, рабавання і крадзяжу, абвяшчае мір і свабоду мірным і працавітым людзям, адхіляе ўсякую магчымасць саюза з дэвамі і чараўнікамі. Добрая вера называецца «спыняючай спрэчкі» і «апускаючай зброю».

Добрыя думкі, добрыя словы, добрыя дзеі

Авест. humata-, huxta-, hvaršta-(чытаецца хумата, хухта, хваршта). Гэтая этычная трыяда зараастрызму, прытрымлівацца якой павінен кожны зараастрыец, спецыяльна падкрэсліваецца ў «Вызнанні» і шматразова ўсхваляецца ў іншых частках Авесты.

Амешаспенты

Амешаспенты (авест. aməša-spənta-) — неўміручыя Святыя, шэсць духоўных першатварэній Ахура Мазды, якія разам з Самім Богам складаюць «сямёрку адзінасутных». Для тлумачэння сутнасці Амешаспентаў звычайна звяртаюцца да метафары шасці свечак, якія запалілі ад адной свечкі. Такім чынам Амешаспентаў можна параўнаць з іпастасямі, ці дакладней эманацыямі Бога. Амешаспенты ўяўляюць сабой вобраз сямі ступеняў духоўнага развіцця чалавека і, акрамя таго, называюцца апекунамі сямі цялесных твораў, кожнае з якіх уяўляе сабой бачны вобраз Амешаспента.

Авесційскае імя	Імя на персідскай мове	Значэнне	Апекаемае тварэнне
Ахура Мазда	Ормазд/Ахура Мазда (адноўленай)	Гасподзь Мудры	чалавек
Воху Мана	Бахман	Добрая Думка	жывёлы
Аша Вахішта	Ардзібехешт	Ісціна Найлепшая	агонь
Хшатра Ваір’я	Шахрывар	Улада Абраная	металы
Спента Армаіці	Спандармаз/Эсфанд	Святая Набожнасць	зямля
Хаурватат	Хордад	Цэласнасць	вада
Амерэтат	Амордад	Бессмяротнасць	расліны

Язаты, раты і фравашы

Іншымі значнымі катэгорыямі зараастрызму з’яўляюцца:

• Язаты (авесц. «дастойныя шанавання»). Паняцце можа быць умоўна перакладзена як «анёлы». Найбольш значныя язаты: мітры («дамова», «сяброўства»), Арэдві Сура Анахіта (апякунка вод), Верэтрагна (язат перамогі і гераізму).
• Раты (авесц. ratu — «узор», «кіраўнік») — шматграннае паняцце, перш за ўсё ўзорны кіраўнік-апякун якога-небудзь гурта (напрыклад, Заратуштра — рат людзей, пшаніца — рат злакаў, гара Хукар’я — кіраўнік гор і г. д.). Акрамя таго, раты — гэта «ідэальныя» прамежкі часу (5 частак сутак, тры часткі месяца, шэсць частак года).
• Фравашы (авесц. «прадвыбар») — паняцце прадсуществующих душ, якія выбралі дабро. Ахура Мазда стварыў фравашы людзей і спытаў іх пра іх выбар і фравашы адказалі, што абіраюць быць увасобленымі ў цялесным свеце, сцвярджаць у ім дабро і змагацца са злом. Шанаванне фравашы людзей блізка да культу продкаў.

Агонь і святло

Паводле вучэння зараастрызму, святло з’яўляецца бачным вобразам Бога ў фізічным свеце. Таму жадаючы звярнуцца да Бога, зараастрыйцы звяртаюцца тварам да святла — крыніца святла ўяўляе для іх кірунак малітвы. Асаблівую павагу яны аддаюць агню, як найбольш важнай і даступнай для чалавека з даўніх часоў крыніцы святла і цяпла. Адсюль распаўсюджанае знешняе вызначэнне зараастрыйцаў як «агнепаклоннікаў». Тым не менш не меншай пашанай у зараастрызма карыстаецца і сонечны свет.

Па традыцыйным уяўленням зараастрыйцаў Агонь пранізвае ўсё быццё, як духоўнае, так і пашкоджанне. Іерархія агнёў прыводзіцца ў Ясне 17 і Бундахішні:

• Берэзасаванг (Высокавыратавальны) — палаючы перад Ахура Маздой у раі.
• Вохуфрыян (Дабрасяброўны) — палаючы ў целах людзей і жывёл.
• Урвазішт (Прыемнійшы) — палаючы ў раслінах.
• Вазішт (Дзейнейшы) — агонь маланкі.
• Спаништ (Свяцейшы) — звычайны зямны агонь, у тым ліку і агонь Варахрам (Пераможны), той, што гарыць у храмах.

Рай і пекла

Вучэнне Заратуштры было адным з першых, што абвясціла асабістую адказнасць душы за здзейсненнае злачынства ў зямным жыцці. Заратуштра называе рай vahišta ahu «найлепшым існаваннем» (адсюль перс. Behešt «рай»). Пекла мянуецца dužahu «дурное існаванне» (адсюль перс. Dozax «пекла»). Рай мае тры ступені: добрыя думкі, добрыя словы і добрыя дзеі і вышэйшую ступень Гародману «Дом Песні», Анагра раоча «Бясконцыя ззянні», дзе знаходзіцца Сам Бог. Сіметрычна ступені пекла: злыя думкі, злыя словы, злыя дзеі і цэнтр пекла — Друджо Дмана «Дом хлусні».

Выбраўшых Праведнасць (Ашу) чакае райская асалода, выбраўшых Хлусню — пакуты і самаразбурэнне ў пекле. Зараастрызм уводзіць паняцці пасмяротнага суда, які прадстаўляе сабой падлік дзеяў, здзейсненых у жыцці. Калі добрыя справы чалавека хаця б на валасок пераважылі злыя, язаты вядуць душу ў Дом песень. Калі пераважылі злыя справы, душу сцягвае ў пекла дэў Візарэша (дэў смерці).

Распаўсюджаная таксама канцэпцыя Мосту Чынвад (падзяляючага або адрозніваючага), які вядзе ў Гародману над пякельнай прорвай. Для праведнікаў ён становіцца шырокім і зручным, перад грэшнікамі ён ператвараецца ў самае вострае лязо, з якога яны правальваюцца ў пекла.

Фрашо-керэці

Эсхаталогія зараастрызму караніцца ў вучэнні Заратуштры аб канчатковай трансфармацыі свету («на апошнім павароце калясніцы быцця»), калі пераможа Аша, а Хлусня будзе канчаткова і навекі разбіта. Гэта Праабражэнне называецца Фрашо-керэці (Фаршкард) — «Рабленне (свету) дасканалым». Кожны праведны чалавек сваімі дзеяннямі набліжае гэту радасную падзею. Зараастрыйцы вераць, што ў свет павінны прыйсці 3 саошьянта (выратавальніка). Першыя два саошьянта павінны будуць аднавіць вучэнне, дадзенае Заратуштрай. У канцы часоў, перад апошняй бітвай прыйдзе апошні саошьянт. У выніку бітвы Ангра Майне і ўсе сілы зла будуць разбітыя, пекла будзе разбурана, усе мёртвыя — праведнікі і грэшнікі — уваскрэснуць для апошняга суда ў выглядзе выпрабавання агнём (вогненнай ордаліі). Уваскрослыя пройдуць праз паток расплаўленага металу, у якім згараць рэшткі зла і недасканаласці. Праведным выпрабаванне падасца купаннем у парным малаке, а бязбожнікі згараць. Пасля апошняга суда свет навечна вернецца да сваёй першапачатковай дасканаласці.

Такім чынам зараастрызму з яго развітай эсхаталогіяй чуждыя ўяўленні аб цыклічнасці тварэння і рэінкарнацыі.

Авеста

Старонка з рукапісу Авесты. Ясна 28:1

Асноўны артыкул: Авеста

Свяшчэнная кніга зараастрыйцаў называецца Авестай. Па сутнасці гэта збор розначасовых тэкстаў, якія састаўлялі ў зараастрыйскай суполцы ў архаічны перыяд на старажытнаіранскай мове, названыя цяпер «авесційскай». Нават пасля з’яўлення ў Іране пісьменнасці, тысячагоддзі асноўным спосабам перадачы тэкстаў быў вусны, захавальнікамі тэксту былі святары. Вядомая традыцыя запісу з’явілася толькі пры пазнейшых Сасанідах, калі ў V—VI ст. для запісу кнігі быў вынайдзены спецыяльны фанетычны авесційскі алфавіт. Але і пасля гэтага авесційскія малітвы і богаслужэбныя тэксты вучыцлі напамяць.

Галоўнай часткай Авесты традыцыйна лічацца Гаты — гімны Заратуштры, прысвечаныя Ахура Маздзе, у якіх выкладаюцца асновы яго веравучэння, яго філасофскі і сацыяльны пасыл, апісваецца ўзнагарода праведнікаў і паражэнне злосных. Некаторыя рэфармісцкія плыні ў зараастрызме аб’яўляюць толькі Гаты святым тэкстам, а астатнюю Авесту маючай гістарычнае значэнне. Аднак найбольш артадаксальныя зараастрыйцы лічаць усю Авесту словам Заратуштры. Паколькі значную частку внегатычнай Авесты складаюць малітвы, нават рэфармісты ў большасці сваёй не адвяргаюць гэту частку.

Сімвалы зараастрызму

Пасудзіна з агнём — сімвал зараастрызму

Фаравахар. Персеполь, Іран.

Рэверс манеты Ормізда II, малюнак алтара агню і двух святароў

Галоўным нацельны сімвалам прыхільнікаў вучэння Заратуштры з’яўляецца ніжняя белая кашуля седрэ, пашытыя з аднаго кавалка баваўнянай тканіны і заўсёды мае роўна 9 швоў, і кошці (кушці, кусці) — тонкі пояс, сплецены з 72 нітак белай авечай воўны. Кошці носіцца на таліі абгарнуты тройчы і завязаны на 4 вузла. Пачынаючы малітву, перад любой важнай справаю, прыняццем рашэння, пасля апаганення зараастрыец робіць абмыванне і перавязвае свой пояс (абрад Пад’яб-Кошці). Седрэ сімвалізуе абарону душы ад зла і спакусаў, яе карман — скарбонку дабрадзейства. Кошці ўвасабляе сувязь з Ахура Маздой і ўсім яго тварэннем. Лічыцца, што чалавек, які рэгулярна павязвае пояс, будучы звязаны ім з усімі зараастрыйцамі свету, атрымлівае сваю долю ад іх дабрадзейства.

Насіць свяшчэннае адзенне з’яўляецца абавязкам зараастрыйца. Рэлігія загадвае знаходзіцца без седрэ і кошці як мага менш часу. Седрэ і кошці неабходна пастаянна падтрымліваць у стане чысціні. Дапускаецца наяўнасць зменнага камплекта, на выпадак, калі першы пасціраны. Пры пастаянным нашэнні седрэ і кошці іх прынята мяняць два разы ў год — на Новруз і свята Мехрган.

Іншым сімвалам зараастрызму з’яўляюцца агонь увогуле і аташдан — вогненны пераносны (у выглядзе сасуда) або стацыянарны (у выглядзе платформы) алтар. На такіх алтарах падтрымліваюць святыя агні зараастрызму. Гэтая сімволіка атрымала асаблівую распаўсюджаннасць у мастацтве Сасанідскай імперыі.

Папулярным сімвалам таксама стаў фаравахар, чалавечы вобраз у крылатым крузе з наскальных рэльфаў Ахеменідаў. Зараастрыйцы традыцыйна не прызнаюць яго вобразам Ахура Мазды, а лічаць яго выявай фравашы.

Важным сімвалічным значэннем для зараастрыйцаў валодае белы колер — колер чысціні і дабрыні, а ў многіх абрадах таксама колер зялёны — сімвал росквіту і адраджэння.

Гісторыя

Час Заратуштры

Час жыцця прарока Заратуштры з’яўляецца прадметам спрэчак сярод вучоных. Сама зараастрыйская традыцыя не валодала развітай храналогіей. Ёй вядомы «год веры» (калі Заратуштра ўпершыню быў удастоены ўбачыць Ахура Мазду і размаўляць з Ім), але дакладнага яго становішча адносна іншых падзей у традыцыі няма. Паводле кнігі Арда-Віраз, ад Заратуштры да Аляксандра Македонскага было 300 гадоў. Калі прытрымлівацца храналогіі Бундахішна і адштурхоўвацца ад даты ўступлення на прастол Дарыя I (522 г. да н.э.), то атрымаецца 754 г. да н.э. Зрэшты храналогія Бундахішна ў вядомай па іншых крыніцах гісторыі вельмі фрагментарная і ненадзейныя.

Навукоўцы выказвалі розныя думкі аб эпасе Заратуштры. Крайнімі пунктамі гледжання з’яўляюцца аб’ява Заратуштры ніколі не існаваўшай у рэальнасці арахаічнай ідэальнай асобай, так і абвяшчэнне яго сучаснікам і нават непасрэдным ідэолагам ранніх Ахеменідаў. Найбольш распаўсюджаным у цяперашні час падыходам стаў зварот увагі на архаічнасць мовы Гат (гімнаў Заратуштры), падобнай з мовай Рыгведы (2-я пал. II тыс. да н.э.), і агульных дэталяў біяграфіі прарока і адпаведнае аднясенне яго часу прыблізна да 1000 г. да н.э.

Сучасныя зараастрыйцы прынялі летазлічэння «Зараастрыйскай рэлігійнай эры», заснаванае на разліках іранскага астранома З. Бехруза, паводле якога «набыццё веры» Заратуштрой адбылося ў 1738 г. да н.э.

Лакалізацыя пропаведзі Заратуштры

Зараастрыйскія колеры на сцягу Ірана: зялёны  — сімвал дабрабыту, белы — сімвал праведнасці, чырвоны — сімвал доблесці

Месца жыцця і дзейнасці Заратуштры вызначыць значна прасцей: тапонімы, якія згадваюцца ў Авесце адносяцца да паўночна-ўсходняга Ірана, Афганістана, поўдня Сярэдняй Азіі і Пакістана. Традыцыя звязвае з імем Заратуштры Рагу, Сістан і Балх.

Ёсць пункт гледжання, што Заратуштра мог пражываць на тэрыторыі цяперашняй Расіі, у раёне Аркаіма (Чэлябінская вобласць), адкуль, па легендзе, арыйскія плямёны пачалі свой зыход на поўдзень (у Іран і Індыю).

Пасля атрымання адкрыцця пропаведзь Заратуштры доўга заставалася беспаспяховай, у розных краінах яго выганялі і зневажалі. За 10 гадоў яму ўдалося схіліць толькі свайго стрыечнага брата Маідьёмангху. Затым Заратуштра з’явіўся да двара легендарнага Кеяніда Каві Віштаспы (Гоштасба). Пропаведзь прарока зрабіла на цара ўражанне і пасля некаторых ваганняў ён прыняў веру ў Ахура Мазду і пачаў спрыяць яе распаўсюджванню не толькі ў сваім царстве, але і накіроўваць прапаведнікаў у сумежныя краіны. Асабліва блізкімі да Заратуштры сталі яго бліжэйшыя паплечнікі везіры Віштаспы браты з роду Хвогва Джамаспа і Фрашаоштра.

Перыядызацыя зараастрызму

1. Архаічны перыяд (да 558 г. да н.э.): час жыцця прарока Заратуштры і існавання зараастрызму ў форме вуснай традыцыі.
2. Ахеменідскі перыяд (558—330 гг. да н.э.): узыходжанне дынастыі Ахеменідаў, стварэнне Персідскай імперыі, першыя пісьмовыя помнікі зараастрызму.
3. Перыяд элінізму і Парфянскай дзяржавы (330 г. да н.э. — 226 г. н.э.): падзенне Ахеменідскай імперыі ў выніку паходу Аляксандра Македонскага, стварэнне Парфянскага царства, будызм значна пацясніў зараастрызм у імперыі Кушанаў.
4. Сасанідскі перыяд (226—652 гг. н.э.): адраджэнне зараастрызму, кадыфікацыя Авесты, развіццё цэнтралізаванай зараастрыйскай царквы, барацьба з ерасямі.
5. Ісламская заваёва (652 г. н.э. — сярэдзіна XX стагоддзя): заняпад зараастрызму ў Персіі, ганенні на паслядоўнікаў зараастрызму, узнікненне парсійскай абшчыны Індыі з эмігрантаў з Ірана, літаратурная дзейнасць апалагетаў і захавальнікаў традыцыі пад уладай мусульман.
6. Сучасны перыяд (з сярэдзіны XX стагоддзя да цяперашняга часу): міграцыя іранскіх і індыйскіх зараастрыйцаў у ЗША, Еўропу, Аўстралію, усталяванне сувязі дыяспары з цэнтрамі зараастрызму ў Іране і Індыі.

Плыні ў зараастрызме

Асноўнымі плынямі зараастрызму заўсёды былі рэгіянальныя варыянты. Галіна зараастрызму, якая захавалася, звязана з афіцыйнай рэлігіяй дзяржавы Сасанідаў, перш за ўсё ў тым варыянце, што склаўся пры апошніх з гэтых цароў, калі пры Хосрове I была праведзена апошняя кананізацыя і запіс Авесты. Гэтая галіна відаць узыходзіць да таго варыянту зараастрызму, што быў прыняты мідыйскімі магамі. Несумнеўна ў іншых вобласцях іранскага свету існавалі іншыя варыянты зараастрызму (маздэізму), судзіць аб якіх мы можам толькі па фрагментарным сведчанням, перш за ўсё арабскім крыніцам. У прыватнасці, ад маздэізма, які існаваў да арабскага заваявання ў Сагдзе, які быў яшчэ менш «пісьмовай» традыцыяй, чым сасанідскі зараастрызм, захаваліся толькі ўрывак на сагдзійскай мове, які апавядае аб атрыманні Заратуштрай адкрыцця і дадзеныя ў Біруні.

Тым не менш у рамках зараастрызму ўзнікалі рэлігійна-філасофскія плыні, якія вызначаюцца з пункту гледжання сённяшней артадоксіей як «ерасі». Перш за ўсё гэта зурванізм, заснаваны на вялікай увазе да канцэпту Зурвана, першапачатковага сусветнага часу, «дзецьмі-двайнятамі» якога прызнаваліся Ахура Мазда і Ахріман. Мяркуючы па ўскосным сведчанням, дактрына зурванізма была шырока распаўсюджаная ў Сасанідскім Іране, але хаця яе сляды магчыма знайсці традыцыі, якая перажыла ісламскую заваёву, у цэлым зараастрыйская «артадоксія» прама ганіла гэту дактрыну. Відавочна, прамых канфліктаў паміж «зурванітамі» і «артадоксіяй» не адбывалася, зурванізм хутчэй быў філасофскай плыняй, наўрад як-небудзь закранаўшым абрадавую частку рэлігіі.

Шанаванне мітры (мітразм), якое распаўсюдзілася ў Рымскай Імперыі, таксама часта адносяць да зараастрыйскіх ерасей, хоць мітраізм хутчэй прадстаўляў сінкрэтычнае вучэнне не толькі з іранскім, але і сірыйскім субстратам.

Безумоўнай ерассю зараастрыйскія артадоксы лічылі маніхейства, у аснове якога, аднак, быў хрысціянскі гнастыцызм.

Яшчэ адной ерассю лічыцца рэвалюцыйнае вучэнне Маздака (маздакізм)

Асноўнымі варыянтамі сучаснага зараастрызму з’яўляюцца зараастрызм Ірана і парсійскі зараастрызм Індыі. Аднак адрозненні паміж імі носяць у цэлым рэгіянальны характар і тычацца ў асноўным рытуальнай тэрміналогіі, дзякуючы паходжанню з адной традыцыі і зносінам паміж дзвюма суполкамі, ніякіх сур’ёзных дагматычных разыходжанняў паміж імі не склалася. Прыкметны толькі павярхоўны ўплыў: у Іране — ісламу, у Індыі — індуізму.

Сярод парсаў вядомы «каляндарныя секты», якія прытрымліваюцца аднаго з трох варыянтаў календара (Кадзімі, Шахіншахі і Фаслі). Выразных межаў гэтых гуртоў няма, дагматычнага адрознення паміж імі — так жа. У Індыі таксама ўзнікалі розныя плыні з ухілам у містыку, якія выпрабавалі ўплыў індуізма. Самым вядомым з іх з’яўляецца плыня Илм-і Хшнум.

Некаторую папулярнасць сярод зараастрыйцаў набывае «рэфармісцкія крыло», якое выступае за адмену большасці абрадаў і старажытных правілаў, за прызнанне святымі толькі Гат і г. д.

Празелітызм

Першапачаткова вучэнне Заратуштры было актыўнай празелітычнай рэлігіяй, якую горача прапаведаваў прарок і яго вучні і паслядоўнікі, з дакладнай самасвядомасцю прыналежнасці да яе і супрацьпастаўленнем «незараастрыйцаў» (прыхільнікаў дэваў). Тым не менш па-сапраўднаму сусветнай рэлігіяй зараастрызм так і не стаў, яго пропаведзь апынулася абмежаванай іранскімі народамі. Доўгі час распаўсюджванне зараастрызму адбывалася на хвалі иіранізацыі. На аскепках Ахеменідскай імперыі зараастрыйцы («магузеі») вядомы ў Кападокіі, дзе афіцыйна прымяняўся зараастрыйскі каляндар. Вядомы таксама «армянскі маздэізм», шанаванне бога Арамазда (Ахура Мазды) у старажытнай Арменіі аж да хрысціянізацыі краіны. Падобныя працэсы адбываліся і ў Сасанідскім Іране, дзе да зараастрызм далучаліся арабы Бахрэйна і Емена і цюркі на акранінах дзяржавы, якія адчувалі персідскі ўплыў.

Пасля арабскай заваёвы зараастрызм канчаткова перастаў быць празелітычнай рэлігіяй. У Іране нават вяртанне новообращенных мусульман да рэлігіі продкаў каралася па шарыяту смерцю, у Індыі парсы апынуліся ўцягнутымі ў індыйскую каставаю сістэму ў якасці адной з замкнёных кастаў. Зварот у зараастрызм дзякуючы закладзенаму ў гэтай рэлігіі празелітычнаму патэнцыялу стала рэальным толькі ў Новы час дзякуючы ўзнавіўшайся цікавасці да спадчыны Старажытнага Ірана.

Да гэтага часу кансенсусу ў дачыненні неопрозелитизма не выпрацавана. Кансерватыўныя парсійскія дастуры ў Індыі не прызнаюць магчымасць звароту ў зараастрызм каго-небудзь, чые бацькі не зараастрыйцы. Мабеды Ірана насупраць звычайна сцвярджаюць, што зараастрызм з’яўляецца ўніверсальнай празелітычнай рэлігіяй, і хоць зараастрыйцы не вядуць місіянерскай дзейнасці, людзям, якія прыйшлі да зараастрызму самастойна, пры захаванні некаторых умоў, не можа быць адмоўлена ў яго прыняцці.

Тым не менш перад новаобращаемымі ў зараастрызме паўстаюць шматлікія праблемы. На тэрыторыі Ірана такі зварот да гэтага часу караецца пакараннем смерцю (для неафітаў і мабеда). З-за ціску ісламскага рэжыму цалкам уключыцца ў іранскую зараастрыйскую супольнасць па сутнасці немагчыма, нават фармальна прыняўшы веру. Суполкі празелітаў у асноўным аб’ядноўваюцца з народжанымі зараастрыйцамі ў іранскай эміграцыі.

Іерархія

Святарства

Агульным найменнем зараастрыйскіх святароў, якія вылучаюцца ў асобнае саслоўе, з’яўляецца авесц. aθravan — (пехл. asrōn) — «захавальнік агню». У поставесційскую эпоху святары менаваліся перш за ўсё мабедамі (з ст.-іран. Magupati «кіраўнік магаў»), што звязана распаўсюдам зараастрызму на захадзе Ірана перш за ўсё мідыйскімі магамі

Сучасная святарская іерархія ў Іране такая:

1. Мабедан мабед (мобед задэ) — «мабед мабедаў», найвышэйшы чын у іерархіі зараастрыйскіх святароў. Мабедан мабед выбіраецца з ліку дастураў і ўзначальвае супольнасць мабедаў. Мабедан мабед можа прымаць абавязковыя да выканання зараастрыйцамі рашэнні па рэлігійных (гатык) і сацыяльных (датык) пытаннях. Рашэнні па рэлігійных пытаннях павінны быць ухвалены агульным сходам мабедаў ці сходам дастураў.
2. Сар-мабед (перс. літар. «Кіраўнік мобедов», пехл. «Бозорг дастур») — вышэйшы зараастрыйскі рэлігійны чын. Галоўны дастур на тэрыторыі з некалькімі дастурамі. Сар-мабед мае права прымаць рашэнні аб закрыцці храмаў агню, аб перамяшчэнні свяшчэннага агню з месца на месца, пра выгнанні чалавека з супольнасці зараастрыйцаў.
3. Дастур (мабед задэ)
4. Мобед (мабед задэ)
5. Хирбад (мабед задэ)

Мабед задэ — чалавек з роду зараастрыйскіх святароў, мабедаў.

Пераемнасць зараастрыйскіх святароў у спадчыну па бацьку. Стаць мабед задэ нельга, ім можна толькі нарадзіцца.

Акрамя рэгулярных чыноў у іерархіі існуюць звання ратуе і Мабедзьяр.

Ратуе — абаронца зараастрыйскай веры. Ратуе стаіць на ступень вышэй мабедан мабеда і з’яўляецца бязгрэшным у пытаннях веры. Апошнім ратуе быў Адурбад Махраспанд пры цары Шапуры II.

Мабедзьяр — створаны ў рэлігійных пытаннях бехдзін не з роду мабедаў. Мабедзьяр стаіць ніжэй хірбада.

Свяшчэнныя агні

Шах Аташ Варахрам

У зараастрыйскіх храмах, званых па-персідскі «аташкадэ» (літар. дом агню), гарыць нязгаснай агонь, служыцелі храма штодзённа сочаць, каб ён не згас. Ёсць храмы, у якіх агонь гарыць на працягу многіх стагоддзяў і нават тысячагоддзяў. Сям’я мабедаў, якім належыць свяшчэнны агонь, цалкам нясе ўсе выдаткі па ўтрыманні агню і яго абароне і матэрыяльна не залежыць ад дапамогі бехдзінаў. Рашэнне аб заснаванні новага агню прымаецца толькі ў выпадку наяўнасці неабходных сродкаў. Свяшчэнныя агні дзеляцца на 3 рангі:

1. Шах Аташ Варахрам (Бахрам) — «Цар пераможнай Агонь», Агонь вышэйшага рангу. Агні вышэйшага рангу засноўваюцца ў гонар манархічных дынастый, вялікіх перамог, у якасці вышэйшага агню краіны або народа. Для ўстановы агню неабходна сабраць і ачысціць 16 агнямі розных відаў, якія аб’ядноўваюцца ў адзін падчас рытуалу асвячэння. Служыць у агню вышэйшага рангу могуць толькі вышэйшыя святары, дастуры;
2. Аташ Адуран (Адаран) — «Агонь агнёў», Агонь другога рангу, засноўваецца ў населеных пунктах з насельніцтвам не менш за 1000 чалавек у якіх пражывае не менш за 10 сем’яў зараастрыйцаў. Для ўстановы агню неабходна сабраць і ачысціць 4 агня з сем’яў зараастрыйцаў розных саслоўяў: святара, воіна, селяніна, рамесніка. У агнёў Адуран могуць адбывацца розныя рытуалы: нозудзі, гавахгіран, сэдрэ пушы, службы ў джашны і гаханбары і г. д. Службу каля агнёў Адуран могуць весці толькі мабеды.
3. Аташ Дадгах — «законна ўсталяваны Агонь», Агонь трэцяга рангу, які павінен падтрымлівацца ў мясцовых грамадах (вёскі, вялікі сям’і), якія выклікаюць прыхільнасць асобным памяшканнем, якое з’яўляецца рэлігійным судом. На персідскай мове гэта памяшканне называецца дар ба мехр (літар. двор мітры). Мітра з’яўляецца ўвасабленнем справядлівасці. Зараастрыйскі святар, стоячы тварам перад агнём дадгах, дазваляе мясцовыя спрэчкі і праблемы. У выпадку, калі ў суполцы адсутнічае мабед служыць агню можа хірбад. Агонь дадгах адкрыты для публічнага доступу, памяшканне, дзе знаходзіцца агонь служыць месцам сходу суполкі.

Мабеды з’яўляюцца вартавымі свяшчэнных агнёў і абавязаны абараняць іх усімі даступнымі спосабамі, у тым ліку і са зброяй у руках. Верагодна, гэтым тлумачыцца той факт, што пасля ісламскай заваёвы зараастрызм хутка прыйшоў у заняпад. Многія мабеды былі забіты, абараняючы агні.

У Сасанідскім Іране існавала тры найвялікшых Аташ-Варахрама, якія судносіліся з трыма «саслоўямі»:

• Адур-Гушнасп (у Азербайджане ў Шызе, агонь святароў)
• Адур-Фробаг (Фарнбаг, агонь Парса, агонь воінскай арыстакратыі і Сасанідаў)
• Адур-Бурзен-Міхр (агонь Парфии, агонь сялян)

З іх захаваўся толькі Адур (Аташ) Фарнбаг, палаючы цяпер у Йездзе, куды зараастриыйцы перанеслі яго ў XIII ст. пасля калапсу зараастрыйскіх супольнасцей у Парсе.

Святыя месцы

Святымі для зараастрыйцаў з’яўляюцца храмавыя агні, а не сам будынак храма. Агні могуць пераносіцца з будынка ў будынак і нават з адной вобласці ў іншую ўслед за самімі зараастрыйцамі, што і адбывалася на працягу ўсяго перыяду ганенняў на рэлігію. Толькі ў наш час, імкнучыся ўваскрэсіць былы веліч сваёй веры і звяртаючыся да сваёй спадчыны, зараастрыйцы сталі наведваць руіны старажытных храмаў, размешчаных у мясцовасцях, дзе ўсе жыхары даўно прынялі іслам, і ладзіць у іх святочныя набажэнствы.

Тым не менш у наваколлі Йезда і Кермана, дзе зараастрыйцы жывуць пастаянна на працягу тысячагоддзяў, склалася практыка сезонных пілігрымак, якія здзяйсняюцца да пэўных святых месцах. Кожнае з такіх месцаў паломніцтваў («баль», літар. «Стары») валодае сваёй легендай, звычайна расказваюць аб цудоўным выратаванні прынцэсы з роду Сасанідаў ад арабскіх захопнікаў. Асаблівую вядомасць набылі 5 піраў вакол Йезда:

• Сеткі-баль
• Пір-я Сабз (крыніца Чак-Чак)
• Пір-я Нарэстане
• Пір-я Бану
• Пір-я Наракі

Светапогляд і маральнасць

Сям’я зараастрыйцаў-парсаў з Індыі

Галоўнай рысай зароаастрыйскага светапогляду з’яўляецца прызнанне існавання двух міроў: mēnōg і gētīg (пехл.) — духоўнага (літар. «думках», свету ідэй) і зямнога (цялеснага, фізічнага), а таксама прызнанне іх узаемасувязі і ўзаемаабумощленнасці. Абодва свету створаны Ахура Маздой і з’яўляецца дабром, матэрыяльнае дапаўняе духоўнае, робіць яго цэласным і дасканалым, матэрыяльныя даброты лічацца такімі ж дарамі Ахура Мазды, як і духоўныя і адны без іншых неймаверныя. Зараастрызм чужды як грубаму матэрыялізму і геданізму, так і спірытуалізму і аскетызму. У зараастрызме няма практык забойства цела, цэлібату і манастыроў.

Дапаўняюцца дыхатамія ментальнага і цялеснага, якая пранізвае ўсю сістэму маральнасці зараастрызму. Галоўным сэнсам жыцця зараастрыйца з’яўляецца «назапашванне» дабрадзейства (перс. kerfe), перш за ўсё звязанае з добрасумленным выкананнем свайго доўгу верніка, сем’янін, працаўніка, грамадзяніна і пазбяганні граху (перс. gonāh). Гэты шлях не толькі да асабістага выратавання, але і да росквіту свету і перамогі над злом, што звязваецца непасрэдна з намаганнямі кожнага з людзей. Кожны праведны чалавек выступае ў якасці прадстаўніка Ахура Мазды і з аднаго боку фактычна ўвасабляе яго дзеянні на зямлі, а з другога — прысвячае ўсе свае дабрадзействы Ахура Маздзе.

Дабрачыннасці апісваюцца праз этычную Трыяду: добрыя думкі, добрыя словы і добрыя справы (хумата, хухта, хваршта), гэта значычь закранаюць ментальны, вербальны і фізічны ўзровень. У цэлым зараастрыйскаму светапогляду чужды містыцызм, лічыцца, што кожны чалавек здольны зразумець, што ёсць дабро, дзякуючы сваёму сумленню (даэна, чыстая) і розуму (падпадзяляецца на «прыроджаную» і «пачутую», гэта значыць тую мудрасць, што набыта чалавекам ад іншых людзей).

Маральная чысціня і асабістае развіццё тычыцца не толькі душы, але і цела: цноту лічыцца падтрыманне чысціні цела і ўстараненне апаганення, хвароб, здаровы лад жыцця. Рытуальная чысціня можа быць парушаная сутыкненне з паганяцца прадметамі або людзьмі, хваробай, злымі думкамі, словамі або справамі. Найбольшай апаганьваюць сілай валодаюць трупы людзей і добрых твораў. Да іх забаронена датыкацца і не рэкамендуецца на іх глядзець. Для людзей, якія пацярпелі апаганьваецца, прадугледжаны абрады ачышчэння.

Спіс асноўных дабрачыннасцей і грахоў прыведзены ў пехлевийском тэксце Дадестан-і Меног-і Храд (меркаванні Духа Розуму):

Дабрадзействы

Грахі

1. Высакароднасць (велікадушнасць). 2. Праўдзівасць (сумленнасць). 3. Падзяка. 4. Задаволенасць. 5. Свядомасць у неабходнасці рабіць дабро добрым людзям і быць кожнаму сябрам. 6. Упэўненасць у тым, што неба, зямля, усё добрае на зямлі і на небе — ад Тварца Армазда. 7. Упэўненасць у тым, што ўсе зло і супрацьдзеянне — ад ілжывага праклятага Ахрымана. 8. Упэўненасць ва ўваскрашэнні мёртвых і канчатковым увасабленні. 9. Уступленне ў шлюб. 10. Выкананне абавязкаў апекуна-папячыцеля. 11. Сумленная праца. 12. Упэўненасць у чыстай Добры веры. 13. Павага да ўменняў і майстэрства кожнага. 14. Бачыць добразычлівасць добрых людзей і жадаць дабра добрым людзям. 15. Любоў да добрых людзей. 16. Выгнанне з думак зла і нянавісці. 17. Не адчуваць подлую зайздрасць. 18. Не адчуваць юрлівые жаданне. 19. Ні з кім не варагаваць. 20. Не прычыняць шкоды маёмасці нябожчыка або адсутнага. 21. Не пакідаць у сабе зла. 22. З сораму не рабіць граху. 23. Не спаць з ляноты. 24. Упэўненасць у Язатах. 25. Не сумнявацца ў існаванні раю і пекла і адказнасці душы. 26. Устрымлівасць ад паклёпу і зайздрасці. 27. Настаўленне іншых у дабрадзейства. 28. Быць сябрам добрых і супернікам злых. 29. Устрымлівасць ад падману і злосці. 30. Не гаварыць хлусню і няпраўду. 31. Не парушаць абяцанняў і дамоў. 32. Устрымлівасць ад прычынення шкоды іншым. 33. Аказанне гасціннасці хворым, бездапаможным і падарожнікам.

1. Садома. 2. Вычварэнствы. 3. Забойства праведніка. 4. Парушэнне шлюбу. 5. Невыкананне абавязкаў апекуна. 6. Гасіць агонь Варахрам. 7. Забойства сабакі. 8. Шанаванне ідалаў. 9. Вера ў разнастайныя (чужыя) рэлігіі. 10. Растраты даверанай. 11. Падтрымка хлусні, пакрыванне граха. 12. Гультайства («хто есць, але не працуе»). 13. Прытрымліванне гнастычных сект. 14. Занятак вядзьмарствам. 15. Упадзенне ў ерась. 16. Пакланенне дэвам. 17. Заступніцтва злодзею. 18. Парушэнне дагавора. 19. Помста. 20. Гвалт, каб прысвоіць чужое. 21. Крыўдзіць набожных. 22. Паклёп. 23. Пыху. 24. Хаджэнне да чужых жонак. 25. Няўдзячнасць. 26. Гаварыць хлусню і няпраўду. 27. Незадаволенасць (дабротамі) дзеяннямі мінулага. 28. Радасць ад пакут і пакут добрых людзей. 29. Лёгкасць у здзяйсненні злачынстваў і адтэрміноўка ў здзяйсненні дабрадзейства. 30. Шкадзіраванне аб добрай справе, зробленым для каго-небудзь.

Галоўнае маральнае правіла

Такім звычайна прызнаецца фраза з Гат Заратуштры:

uštā ahmāi yahmāi uštā kahmāicīţ

Шчасце таму, хто жадае шчасця іншым

Грамадства

Зараастрызм — рэлігія грамадская, отшельничество ёй не ўласціва. Абшчына зараастрыйцаў называецца анджаманам (авест. hanjamana — «сходкі», «сход»). Звычайнай адзінкай з’яўляецца анджаман населенага пункта — зараастрыйскай вёскі альбо гарадскога квартала. Хадзіць на сходы суполкі, абмяркоўваць сумесна яе справы і ўдзельнічаць у супольнасці святах — прамы абавязак зараастрыйца.

У Авесце называюцца чатыры саслоўя, на якія падзелена таварыства:

• Атраваны (святары)
• Ратаэштары (воінская арыстакратыя)
• Вастрьа-фшуянты (літар. «пастухі-жывёлагадоўцы», у далейшым наогул сялянства)
• Хуіці («умельцы», рамеснікі)

Аж да канца Сасанідскага часу бар’еры паміж саслоўямі былі сур’ёзнымі, але ў прынцыпе пераход з аднаго ў іншае быў магчымы. Пасля заваёвы Ірана арабамі, калі арыстакратыя прымала іслам, а зараастрыйцам як зімі было забаронена насіць зброю, у рэальнасці заставалася два саслоўя: мабеды-святары і бехдзіны-міране, прыналежнасць да якіх успадкавалася строга па мужчынскай лініі (хоць жанчыны маглі выходзіць замуж за свайго саслоўя). Гэта падзел захоўваецца да гэтага часу: стаць мабедам фактычна немагчыма. Тым не менш саслоўная структура грамадства моцна дэфарміраваная, паколькі большасць мабедаў нараўне з выкананнем сваіх рэлігійных абавязкаў, занятая рознага роду свецкага дзейнасцю (асабліва ў вялікіх гарадах) і ў гэтым сэнсе зліваюцца з міранамі. З іншага боку развіваецца інстытут мабедз’яраў — вернікаў па паходжанні, якія бяруць на сябе абавязкі мабеда.

З іншых асаблівасцей зараастрыйскага грамадства можна вылучыць традыцыйна адносна высокае месца ў ім жанчын і значнае большае набліжэнне яе статусу да раўнапраўнага з мужчынам у параўнанні з грамадствам навакольных мусульман.

Ежа

У зараастрызме не існуе ярка выяўленых харчовых забаронаў. Асноўнае правіла — ежа павінна прыносіць карысць. Вегетарыянства традыцыйна зараастрызму не ўласціва. У ежу можна ўжываць мяса ўсіх капытных жывёл і рыбу. Хоць карове аддаецца вялікая павага, згадкі пра яе часта сустракаюцца ў Гатах, практыкі забароны на ялавічыну не існуе. Таксама няма забароны на свініну. Тым не менш зараастрыйцам уласцівы беражлівыя адносіны да скаціны, забараняецца дурны зварот з ім і бессэнсоўныя забойства, загадваецца абмяжоўваць сябе ў спажыванні мяса ў разумных межах.

Пост і свядомае галаданне ў зараастрызме прама забароненыя. Існуюць толькі чатыры дні ў месяцы, у якія загадваецца адмаўляцца ад мяса.

У зараастрызме няма забароны на віно, хоць павучальныя тэксты змяшчаюць спецыяльныя настаўленні аб умеркаваным яго спажыванні.

Сабака

Асаблівай павагай у зараастрыйцаў карыстаецца гэтая жывёла. Гэта шмат у чым звязана з рацыянальным светапоглядам зараастрыйцаў: рэлігія адзначае рэальную карысць, якую прыносіць сабака чалавеку. Лічыцца, што сабака можа бачыць злых духаў (дэваў) і адганяць іх. Рытуальна сабака можа быць прыраўнаная да чалавека, памерлай сабакі тычацца і нормы пахавання людскіх астанкаў. Сабакам прысвечаны некалькі частак у Вендзідадзе, вылучаюцца некалькі «парод» сабак:

• Пасуш-хаурва — якая пільнуе жывёлу, аўчарка
• Виш-хаурва — якая пільнуе жыллё
• Вохуназга — паляўнічыя (якая ідзе па следзе)
• Тауруна (Драхто-хунара) — паляўнічая, дрэсіраваная

Да «роду сабак» таксама адносяць ліс, шакалаў, вожыкаў, выдру, баброў, дзікаабразаў. Наадварот, воўк лічыцца жывёлай варожым, якая спароджана дэвамі.

Абрадавая практыка

Зараастрыйцы надаюць вялікае значэнне рытуалам і святочным рэлігійным цырымоніям. Святы агонь іграе выключна важную ролю ў рытуальнай практыцы, па гэтай прычыне зараастрыйцаў часта называюць «агнепаклоннікамі», хоць самі зараастрыйцы лічаць такую назву абразлівай. Яны сцвярджаюць, што агонь — толькі вобраз Бога на зямлі. Да таго ж, зараастрыйскі культ па-руску было б не зусім карэктным называць пакланенне, паколькі падчас малітвы зараастрыйцы не здзяйсняюць паклону, а захоўваюць прамое становішча цела.

Агульныя патрабаванні да рытуалу:

• Рытуал павінен праводзіцца асобай, якая мае неабходныя якасці і кваліфікацыю, жанчыны звычайна праводзяць толькі хатнія абрады, правядзенне імі іншых абрадаў магчыма толькі для грамадства іншых жанчын (калі няма мужчын);
• Удзельнік рытуалу павінен знаходзіцца ў стане рытуальнай чысціні, для дасягнення якой перад абрадам праводзіцца абмыванне (малое або вялікая), на ім павінны быць сэдрэ, кушці, галаўны ўбор; калі ў жанчыны доўгія, неўбраныя валасы, яны павінны быць накрыты хусткай;
• Усім прысутным у памяшканні, дзе размяшчаецца свяшчэнны агонь неабходна знаходзіцца да яго тварам і не паварочваецца спіной;
• Перавязванне паясы вырабляецца стоячы, прысутным на доўгіх рытуалах дазваляецца сядзець;
• Прысутнасць перад агнём пры правядзенні рытуалу няверуючага чалавека ці прадстаўніка іншай рэлігіі вядзе да апаганвання рытуалу і яго несапраўднасці.
• Тэксты малітвы чытаюцца на мове арыгіналу (авесційская, пехлеві).

Ясна

Ясна(йазешн-Хані,вадж-яшт) азначае «шанаванне» або «свяшчэннадзеянне». Гэта асноўнае зараастрыйскае богаслужэнне, падчас якога чытаецца аднайменная авесційская кніга, якое здзяйсняецца як па індывідуальным заказе вернікаў, так і (часцей за ўсё) з нагоды аднаго з шасці гаханбараў — традыцыйных вялікіх зараастрыйскіх святаў (тады Ясна дапаўняецца Вісперэдам).

Ясна заўсёды здзяйсняецца на досвітку як мінімум дзвюма святарамі: асноўным зутам (авесц. заотар) і яго памочнікам раскрыжаваны (авест. раэтвішкар). Служба праводзіцца ў спецыяльным памяшканні, дзе на падлозе рассцілаюцца абрусы, якія сімвалізуюць зямлю. У працэсе службы задзейнічаюць розныя прадметы, якія маюць сваё сімвалічнае значэнне, перш за ўсё агонь (аташ-дадгах, звычайна запальваем ад стацыянарнага агню аташ-адорьян або варахрам), водару дровы для яго, вада, хаома (эфедра), малако, галінкі граната, а таксама кветкі, садавіну, галінкі мирт а і інш Святары сядзяць тварам адзін да аднаго на абрусы, а вернікі размяшчаюцца вакол.

У працэсе зразумелыя мобеды не проста шануюць Ахура Мазды і яго добрыя творы, яны па сутнасці аднаўляе первотворение свету Ахура Мазды і сімвалічна выконваюць яго будучыня «ўдасканаленне» (Фрашо-керети). Сімвалам гэтага становіцца приготовлямый у працэсе чытання малітваў напойпарахаома(парахум) з сумесі отжатого соку эфедры, вады і малака, частка якога возливают на агонь, а частку ў канцы службы даюць на «прычасця» мирянам. Гэты напой сімвалізуе цудадзейным пітво, якое ў будучыні дасць выпіць Уваскрослы людзям Саошьянт, пасля чаго яны стануць бессмяротныя назаўсёды і навекі.

Джашн (Джашан)

Перс. Джашн-Хані, у парсов Джашан (ад ст.-перс. Yašna «шанаванне». соотв. авесц. Yasna) — святочная цырымонія. Праводзіцца на малыя зараастрыйскія святы (джашны), найважнейшым з якіх з’яўляецца Наўруз — сустрэча Новага года, а таксама як працяг святкавання гаханбара.

Джашн-Хані — гэта падабенства малой Ясны, на якім чытаюць афрінаганы (афарінганы) — «блаславенні». У працэсе здзяйснення абраду таксама задзейнічаюць прадметы, якія выкарыстоўваюцца ў Ясне (акрамя хаомы), сімвалізуюць добрыя тварэнні і Амешаспентаў.

Сімволіка джашна:

Сімвал	Твор	Амешаспент
Мобед	Чалавецтва	Ахура Мазды
Малако	Быдла	Бахмана
Агонь	Агонь	Ардибехешт
Металічныя прыналежнасці	Металы	Шахривар
Абрусы	Зямля	Спандармаз
Вада	Вада	Хордад
Кветкі, садавіна, арэшкі, галінкамі мирта	Расліны	Амордад

Седрэ-пушы або Наўджот

Парсійская цырымонія наўджот

Седрэ-пушы (перс. літар. «Апрананне кашулі») або Наўджот у парсаў (літар. «новы заотар», першапачаткова так называўся абрад наўзудзі, гл. ніжэй) — абрад прыняцця зараастрызма.

Абрад праводзіцца мабедам. Падчас абраду чалавек, які прымае веру, прамаўляе зараастрыйскі Сімвал веры, малітву Фраваране, апранае свяшчэнную кашулю сэдрэ (судрэ) і мабед павязвае яму святы пояс кошт. Пасля гэтага новапасвячаемы прамаўляе Пейман-я дзін (клятву веры), у якой абавязуецца ў што бы то ні стала заўсёды прытрымлівацца рэлігіі Ахура Мазды і закона Заратуштры. Абрад праводзіцца звычайна па дасягненні дзіцем паўналецця (15 гадоў), але можа праводзіцца ў больш раннім узросце, але не раней, чым дзіця зможа само вымавіць сімвал веры і павязаць пас (ад 7 гадоў). Новапасвячанаму таксама робяць абразанне.

Пяціразовы малітва

Гахи — штодзённае пяціразовыя чытанне малітваў, названых па імёнах перыядаў у сутках — Гахава:

• Хава-гах — ад світання да паўдня;
• Рапитвин-гах — ад поўдня да 3 гадзін па паўдня;
• Узерин-гах — ад 3-й гадзіне па паўдня да заходу;
• Аивисрутрим-гах — ад заходу да поўначы;
• Ушахин-гах. — Ад поўначы да світання;

Можа быць як калектыўным, так і індывідуальным. Пяціразовы малітва прызнаецца адной з галоўных абавязкаў кожнага зороастрийца.

Гавахгіры

Вясёльны абрад у зараастрызме.

Новзудзі

Абрад пасвячэння ў святарскі сан. Праводзіцца пры вялікім зборы мабедаў і вернікаў. У працэсе абраду заўсёды ўдзельнічае папярэдні прысвечаны мабед у гэтай мясцовасці. Па заканчэнні цырымоніі новапосвечаны мабед праводзіць Ясну і канчаткова сцвярджаецца ў сане.

Абрады пахавання

«Вежа маўчання» ў Мумбаі (малюнак 1886)

У розных абласцях Вялікага Ірана практыкаваўся ў залежнасці ад мясцовых умоў розныя спосабы пахавання (каменныя склеп, выстаўленне трупаў і інш.) Асноўнае патрабаванне да іх — захаванне ў чысціні прыродных стыхій. Таму для зороастрийцев непрымальныя зарывание трупаў у зямлю і трупосожжение, якія прызнаюцца вялікім грахом.

Традыцыйным спосабам пахавання ў захаваліся суполак зороастрийцев Ірана і Індыі з’яўляецца выстаўленне. Труп пакідаецца на адкрытым, спецыяльна падрыхтаваным месцы або ў спецыяльным збудаванні — «дахме» («вежа маўчання») — для ўтылізацыі птушкамі і сабакамі. Дахма ўяўляе сабой круглую вежу без даху. Трупы складваліся ў вежу і прывязвалі (каб птушкі не змаглі знесці буйныя часткі цела).

Такі звычай тлумачыцца тым, што зороастрийцы не адчуваюць да труп ніякага павагі. Па ўяўленням зороастрийцев труп — гэта не чалавек, а паганяцца матэрыя, сімвал часовай перамогі Ахримана ў зямным свеце. Пасля ачысткі шкілета ад мяккіх тканін і высушивания касцей яны складваюцца ў скрыні. Аднак у Іране традыцыйны абрад пахавання пад ціскам мусульман быў пакінуты ў пачатку 1970-х гг. і зороастрийцы хаваюць цела ў бетонируемых магілах і склепы, для таго каб пазбегнуць апаганення зямлі і вады сутыкненне з трупам. Пахаванне або пераноскі трупа павінны ажыццяўляць мінімум 2 чалавекі, пахаванне і пераноскі трупа ў адзіночку з’яўляецца вялікім грахом. Калі другога чалавека няма, яго можа замяніць сабака.

Порсе

Памінальная служба па душах і фраваши памерлых. Лічыцца, што памінальныя службы па душы памерлага трэба вырабляць на працягу 30 гадоў пасля смерці, у далейшым памінаюць толькі яго фраваши, з якой да гэтага тэрміна злучаецца душа праведніка.

Барашнум

Вялікі рытуал ачышчэння, які праводзіцца мобедом з удзелам сабакі на працягу 9 дзён. Барашнум праводзіцца пасля апаганення чалавека дакрананне да труп або здзяйснення цяжкага граху, перад пасвячэнне ў святарскі чын. Барашнум лічыцца вельмі карысным для палягчэння пасмяротнай лёсу. Перш кожнаму зороастрийцу рэкамендавалася прайсці гэты абрад хаця б раз у жыцці, але ў цяперашні час гэты абрад праводзіцца дастаткова рэдка.

Сувязь з іншымі рэлігіямі

Лічыцца, што многія прынцыпы сучасных аўраамічных рэлігій, а таксама паўночнага будызму маглі быць запазычаныя з зараастрызму. Перш за ўсё гэта датычыцца канцэпцыі свабоды волі і асабістай адказнасці, вобразаў раю і пекла і эсхаталогіі.

У хрысціянскіх Евангеллях згаданы эпізод «пакланення валхвоў» (хутчэй за ўсё, рэлігійных мудрацоў і астраномаў). Выказваюцца меркаванні аб тым, што гэтыя валхвы маглі быць зараастрыйцамі.

Акрамя таго, у зараастрызму, як і ў іудаізму, хрысціянстве і ісламе адсутнічае ідэя цыклічнасці — час ідзе па прамой ад стварэння свету да канчатковай перамогі над злом, ніякіх паўторных сусветных перыядаў няма.

Сучаснае становішча

У цяперашні час суполкі зараастрыйцаў захаваліся ў Іране (гебры) і ў Індыі (парсы), таксама ў выніку эміграцыі з абодвух краін склаліся суполкі перш за ўсё ў ЗША і Заходняй Еўропе. У Расійскай Федэрацыі і краінах СНД дзейнічае супольнасць традыцыйных заратуштрыйцаў, якія называюць сваю рэлігію словам дабравер'е, і зараастрыйская абшчына Санкт-Пецербурга. Паводле падлікаў, прыкладная колькасць прыхільнікаў зараастрызму ў свеце складае каля 200 тыс. чал. 2003 года быў абвешчаны ЮНЕСКА годам 3000-годдзя зараастрыйскай культуры.

Зараастрыйцы ў Іране

Ад усіх шматлікіх зараастрыйскіх суполак Ірана, што існавалі ў раннія ісламскія часы, ужо да XIV ст. засталіся толькі супольнасці ў астанах Язд і Керман. Зараастрыйцы ў Іране больш тысячагоддзя падвяргаліся дыскрымінацыі, нярэдкія былі масавыя разня і гвалтоўныя звароты. Толькі ў Новы час яны былі пазбаўленыя ад джыз’і і атрымалі некаторую свабоду і раўнапраўе. Скарыстаўшыся гэтым, зараастрыйцы Ірана сталі перасяляцца ў іншыя гарады, і зараз асноўным анджаманам з’яўляецца супольнасць зараастрыйцеаў Тэгерана. Тым не менш горад Язд, у ваколіцах якога да гэтага часу захоўваюцца зараастрыйскія вёскі, дагэтуль прызнаецца духоўным цэнтрам зараастрызму. Сёння зараастрийцы Ірана — прызнаная на дзяржаўным узроўні рэлігійная меншасць, якая мае аднаго прадстаўніка ў парламенце краіны (меджлісе).

Зараастрыйцы ў Індыі

Вяселле парсаў, 1905

Зараастрызм гэта адна з нешматлікіх, але вельмі важных рэлігій, распаўсюджаных у сучаснай Індыі, а таксама ў Пакістане і Шры-Ланцы. Большасць людзей, якія вызнаюць зараастрызм, называюць сябе парсамі. Парсы — нашчадкі старажытных персаў-зараастрыйцаў, што ўцякалі ад ісламскага прыгнёту ў IX ст. Аднак, затым, відаць, у іх шэрагі ўсё ж уліліся і прадстаўнікі мясцовых суполак. Агульная колькасць зараастрыйцаў у Індыі — больш за 100 000 чалавек, або каля 0,009 % індыйскага насельніцтва. У мінулым асноўнай вобласцю іх рассялення быў Гуджарат, дзе захаваліся найбольш старажытныя храмы агню. Цяпер асноўны раён канцэнтрацыі — індыйскі горад Мумбаі.

Дыяспара

Парсійская эміграцыя з Індыі доўгі час была прымеркавана да Вялікабрытаніі і яе калоніямі (Емен, Ганконг). Эміграцыя іранскіх зараастрыйцаў традыцыйна звязана з Заходняй Еўропай. Для абодвух суполак значная таксама эміграцыя ў ЗША. У эміграцыі парсы і іранскія зараастрыйцы ў цэлым да гэтага часу захоўваюць адасобленасць адзін ад аднаго і не імкнуцца злівацца, хоць існуюць агульназараастрыйскія рухі, якія імкнуцца пераадолець этнічны раскол.

На новых месцах жыхарства зараастрыйцы імкнуцца ўладкаваць і сваё рэлігійнае жыццё, засноўваючы Дар-я Мехр (агні Дадагах). Адзіным храмам з агнём Адорьян з’яўляецца Аташкаде ў Лондане.

Празеліты

Зараастрыйскія празеліты вядомыя ў ЗША, Еўропе і Аўстраліі. Іх складаюць перш за ўсё іранцы-эмігранты, якія расчараваліся ў ісламе, але вядомыя таксама людзі еўрапейскага паходжання, якія прымаюць рэлігію па клічу сэрца. У СНД цікавасць да зараастрызму праяўляюць перш за ўсё жыхары дзяржаў з іранскім спадчынай: Азербайджана, Узбекістана і перш за ўсё, вядома ж, Таджыкістана. Адносна масавая зараастрыйская супольнасць неафітаў у Таджыкістане, якая ўтварылася ў 90-я гады, апынулася дезінтэграванай падчас крызісу з-за варожага адносіны ісламістаў.

У Расіі дзейнічаюць супольнасці зараастрыйцаў-празелітаў, якія называюць сваю рэлігію дабраверем у адпаведнасці са старажытныай саманазвай рэлігіі, перакладзеным на рускую мову. А таксама групы зерванитав і зараастрыйцав маздаяснийцав.

Цікавыя факты

• Зараастрыйскага свята Наўруз і дагэтуль з’яўляецца нацыянальным святам у Казахстан е (Наўрыз), Азербайджан е (Новруз), Таджыкістан е, Узбекістан е, Туркменістан е, і некаторых рэспубліках РФ.
• У Казахстане да свята рыхтуюць суп, званы Наўрыз-скуры і які складаецца з 7 кампанентаў. У Азербайджане на святочным стале павінны стаяць 7 страў, назва якіх пачынаецца на літару «З». Напрыклад, сэмени (стравы, прыгатаванае з прарослых пшаніц), сюд (малако) і т. д. За некалькі дзён да свята пякуць саладосці (пахлаву, шэкербуру). Абавязковым атрыбутам Наўруза таксама з’яўляюцца фарбаваныя яйкі.

У масавай культуры

• Гіганцкі Симург — святая птушка зараастрызму, з’яўляецца асноўным элементам эмблемы рок-групы Queen. Эмблему распрацаваў лідар групы, Фрэдзі Мерк'юры — перс па нараджэнні, які, будучы выхадцам з Занзыбар а, прытрымліваўся зараастрыйскага веры. Гіганцкі Симург таксама намаляваны на гербе Рэспублікі Узбекістан і называецца птушкай «Хумо» (птушка шчасця).
• Адным з асноватворных элементаў відэагульні Prince of Persia (2008) з’яўляецца спрошчаная версія зараастрызму — асабістае супрацьстаянне паміж Ормаздом і Ахриман ам.
• Трылогіі «Заўтра вайна» і «На караблі…» А. Зорыч а. У будучыні адна з касмічных калоній Зямлі ў выніку рэтраспектыўнай эвалюцыі ўтварыла дзяржава, якія сумяшчаюць сацыяльную мадэль сасанідcкага Ірана (дзяленне на касты, зараастрызм і т. д.) з тэхнічнымі дасягненнямі чалавецтва.