Зараастрызм

Зараастрызм, таксама маздэізм (авест. Vahvī-daēnā-māzdayasna — «Добрая вера шанавання Мудрага», перс. بهدین behdin «Добрая Вера») — адна з найстаражытнейшых сусветных рэлігіяў, якая бярэ пачатак у шчыротах прарока Спітамы Заратуcтры (новаперсідская форма імя — زرتشت, «Зартошт»; старажытнагрэчаская — Ζωροάστρης, «Зараастрэс»), атрыманых ім ад Бога — Ахура Мазды. У аснове вучэння Заратуштры — вольны маральны выбар чалавекам добрых думак, добрых слоў і добрых дзеяў. У старажытнасці і раннім Сярэднявеччы зараастрызм быў распаўсюджаны пераважна на тэрыторыі Вялікага Ірана і Старажытнай Арменіі. Да цяперашняга часу ў асноўным выцеснены ісламам, невялікія супольнасці захаваліся ў Іране і Індыі.

Зараастрызм
Названа ад	Заратуштра
Заснавальнік	Заратуштра
Афіцыйная мова	авестыйская мова
Краіна	Індыя  Іран  Іракскі Курдыстан  ЗША  Узбекістан  Канада  Таджыкістан
Асноватворны дакумент	Авеста
Дэ-юрэ на падставе	Авеста
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Зараастрыйскі храм у Яздзе, Іран

Назва

Зараастрызм — тэрмін еўрапейскай навукі, які паходзіць ад грэчаскага вымаўлення імя заснавальніка рэлігіі. Іншая яе еўрапейская назва маздэізм, якая паходзіць ад імя Бога ў зараастрызме, у цяперашні час успрымаецца ў цэлым як састарэлая, хаця яна бліжэй да галоўнай саманазвы зараастрыйскай рэлігіі — авест. māzdayasna — «Ушанаванне Мазды», пехл. māzdēsn. Іншая саманазва зараастрызму — vahvī-daēnā — «Добрая Вера», дакладней «Добрая Уява», «Добры Светапогляд», «Добрая Свядомасць». Адсюль асноўная саманазва паслядоўнікаў зараастрызму перс. behdin — «дабраверны», «бехдзін».

Асновы веравучэння

Зараастрызм з’яўляецца дагматычнай рэлігіяй з развітым артадоксам, які склаўся падчас апошняй кадыфікацыі Авесты ў сасанідскі перыяд і збольшага ў перыяд ісламскай заваёвы. Пры гэтым у зараастрызме не склалася строгай дагматычнай сістэмы. Гэта тлумачыцца асаблівасцямі вучэння, ў аснову якога пакладзены рацыянальны падыход, і гісторыяй інстытуцыйнага развіцця, якое было перапынена мусульманскай заваёвай Персіі. Сучасныя зараастрыйцы звычайна падкрэсліваюць сваё веравучэнне ў выглядзе 9 асноў:

• Вера ў Ахура Мазду — «Мудрага Госпада» як добрага Творцу.
• Вера ў Заратуштру як адзінага прарока Ахура Мазды, які ўказаў чалавецтву шлях да праведнасці і чысціні.
• Вера ў існаванне духоўнага свету (міну) і ў два духі (Святога і Злога), ад выбару паміж якімі залежыць лёс чалавека ў духоўным свеце.
• Вера ў Ашу (Арту) — пачатковы Сусветны Закон праведнасці і гармоніі, усталяваны Ахура Маздам, на падтрыманне якога павінны быць накіраваныя намаганні чалавека, які абраў дабро.
• Вера ў чалавечую сутнасць, у аснове якой даэна (вера, сумленне) і храту (розум), якія дазваляюць кожнаму чалавеку адрозніваць дабро ад зла.
• Вера ў сем Амешаспентаў як сем ступеняў развіцця і раскрыцця чалавечай асобы.
• Вера ў Дадодахеш і Ашудад — гэта значыць узаемадапамога, дапамога тым, хто жыве ў нястачы, узаемная падтрымка людзей.
• Вера ў святасць прыродных стыхіяў і жывой прыроды як стварэнняў Ахура Мазды (агню, вады, ветру, зямлі, раслінаў і жывёлаў) і неабходнасць клопату пра іх.
• Вера ў Фрашо-керэці (Фаршкард) — эсхаталагічнае цудадзейнае перамяненне быцця, канчатковую перамогу Ахура Мазды і выгнанне зла, што адбудзецца дзякуючы сумесным намаганням усіх праведных людзей на чале з Саош’янтам — Збаўцам свету.

Ахура Мазда

Асноўны артыкул: Ахура Мазда

Ахура Мазда (пехл. Ормазд) — Творца духоўнага і фізічнага светаў, Усеблагі Адзіны Бог, асноўныя эпітэты якога «Светлы» і «Слаўны» (дакладней «Поўны хварну», бліскучай царскай славы).

Аша і Друдж

У аснове этычнага вучэння зараастрызму супрацьпастаўленне двух паняццяў: Аша і Друдж. Аша (aša-з * arta) — гэта закон сусветнай гармоніі, ісціна, праўда, дабро. Бацька Ашы — Ахура Мазда. Друдж — гэта антытэза Ашы, літаральна «хлусня», разбурэнне, дэградацыя, гвалт, рабаванне, карупцыя. Усе людзі дзеляцца на дзве катэгорыі: ашаваны (прыхільнікі Ашы, праведныя, тыя, хто імкнецца несці свету дабро) і друджванты (ілжывыя, якія нясуць свету зло). Дзякуючы падтрымцы Ахура Мазды праведныя павінны перамагаць Друдж і перашкаджаць яе прыхільнікам губіць свет.

Два Духі

«Дух» у зараастрыйскім разуменні — гэта mainyu (перс. minu), гэта значыць «думка». Два пачатковыя духі — Святы і Злы (Спента і Ангра) — сімвалізуюць дзве супрацьлеглыя ментальнасці: накіраваную на стварэнне і накіраваную на разбурэнне. Апошняя (Ангра Маінью, Ахрыман) аб’яўляецца галоўным ворагам Ахура Мазды і яго свету, яго разбуральнікам і перш за ўсё згубцам чалавечай свядомасці, чыё разбурэнне абарочваецца дэградацыяй грамадства і затым усяго свету. Адсюль вынікае задача зараастрыйца — прытрымлівацца Спента Маінью (Святога Духу, стваральнага мыслення) і падобна свайму Творцы Ахура Маздзе ўвасабляць у сваіх дзеяннях Ашу (сусветны закон дабра) і адкідваць Друдж (хлусню, зло, разбурэнне).

Заратуштра

Асноўны артыкул: Заратуштра

Заратуштра — адзіны прарок Ахура Мазды, які прынёс людзям добрую веру і заклаў асновы маральнага развіцця. У крыніцах апісваецца як ідэальны святар, воін і жывёлавод, узорны кіраўнік і апякун людзей усяго свету. Казанне прарока насіла ярка выяўлены этычны характар, асуджала несправядлівы гвалт, усхваляла мір паміж людзьмі, сумленнасць і стваральную працу, а таксама сцвярджала веру ў Адзінага Бога (Ахуры). Пад крытыку падпадалі сучасныя прароку каштоўнасці і практыка кавіяў — традыцыйных правадыроў арыйскіх плямёнаў, якія сумяшчалі жрэчаскія і палітычныя функцыі, і карапанаў — арыйскіх чараўнікоў, а менавіта: гвалт, рабаўніцкія набегі, крывавыя рытуалы і амаральная рэлігія, якая падтрымлівала ўсё гэта.

Вызнанне веры

Ясна 12 уяўляе сабой зараастрыйскі «сімвал веры». Асноўнае яе палажэнне: «Ахура Маздзе я прылічаю ўсё дабро». Інакш кажучы, паслядоўнік Заратуштры прызнае адзінай крыніцай дабра Ахура Мазду. Паводле «Вызнання», зараастрыец называе сябе:

• Маздаясна (прыхільнікам Мазды)
• Заратуштры (паслядоўнікам Заратуштры)
• Відаэва (праціўнікам дэваў — амаральных арыйскіх бажкоў)
• Ахура-ткаэша (прыхільнікам рэлігіі Ахуры)

Акрамя таго, у гэтым тэксце зараастрыец адракаецца ад гвалту, рабавання і крадзяжу, абвяшчае мір і свабоду мірным і працавітым людзям, адхіляе ўсялякую магчымасць саюзу з дэвамі і чараўнікамі. Добрая вера называецца «спыняючай спрэчкі» і «апускаючай зброю».

Добрыя думкі, добрыя словы, добрыя дзеі

Авест. humata-, huxta-, hvaršta-(чытаецца хумата, хухта, хваршта). Гэтая этычная трыяда зараастрызму, прытрымлівацца якой павінен кожны зараастрыец, спецыяльна падкрэсліваецца ў «Вызнанні» і шматразова ўхваляецца ў іншых частках Авесты.

Амешаспенты

Амешаспенты (авест. aməša-spənta-) — неўміручыя Святыя, шэсць духоўных першатварэнняў Ахура Мазды, якія разам з Самым Богам складаюць «сямёрку адзінасутных». Для тлумачэння сутнасці Амешаспентаў звычайна звяртаюцца да метафары шасці свечкаў, якія запалілі ад адной свечкі. Такім чынам Амешаспентаў можна параўнаць з іпастасямі, ці дакладней эманацыямі Бога. Амешаспенты ўяўляюць сабой вобраз сямі ступеняў духоўнага развіцця чалавека і, акрамя таго, называюцца апекунамі сямі цялесных стварэнняў, кожнае з якіх уяўляе сабою бачны вобраз Амешаспента.

Авестыйскае імя	Імя на персідскай мове	Значэнне	Тварэнне, якое апекваецца
Ахура Мазда	Армазд/Ахура Мазда (адноўленае)	Гасподзь Мудры	чалавек
Воху Мана	Бахман	Добрая Думка	жывёлы
Аша Вахішта	Ардзібехешт	Ісціна Найлепшая	агонь
Хшатра Ваір’я	Шахрывар	Улада Абраная	металы
Спента Армаіці	Спандармаз/Эсфанд	Святая Набожнасць	зямля
Хаўрватат	Хардад	Цэласнасць	вада
Амерэтат	Амардад	Неўміручасць	расліны

Язаты, раты і фравашы

Іншымі значнымі катэгорыямі зараастрызму з’яўляюцца:

• Язаты (авест. «вартыя шанавання»). Паняцце можа быць умоўна перакладзена як «анёлы». Найбольш значныя язаты: мітры («дамова», «сяброўства»), Арэдві Сура Анахіта (апякунка водаў), Верэтрагна (язат перамогі і гераізму).
• Раты (авест. ratu — «узор», «кіраўнік») — шматграннае паняцце, перш за ўсё ўзорны кіраўнік-апякун якой-небудзь групы (напрыклад, Заратуштра — рат людзей, пшаніца — рат злакаў, гара Хукар’я — галоўная гора і г. д.). Акрамя таго, раты — гэта «ідэальныя» прамежкі часу (5 частак суткаў, тры часткі месяца, шэсць частак года).
• Фравашы (авест. «прадвыбар») — паняцце прадісных душаў, якія абралі дабро. Ахура Мазда стварыў фравашы людзей і спытаў іх пра іх выбар, і фравашы адказалі, што абіраюць быць увасобленымі ў цялесным свеце, сцвярджаць у ім дабро і змагацца са злом. Шанаванне фравашы людзей блізка да культу продкаў.

Агонь і святло

Паводле вучэння зараастрызму, святло з’яўляецца бачным вобразам Бога ў фізічным свеце. Таму, жадаючы звярнуцца да Бога, зараастрыйцы звяртаюцца тварам да святла — крыніца святла ўяўляе для іх кірунак малітвы. Асаблівую павагу яны аддаюць агню, як найбольш важнай і даступнай для чалавека з даўніх часоў крыніцы святла і цяпла. Адсюль распаўсюджанае знешняе вызначэнне зараастрыйцаў як «вогнепаклоннікаў». Тым не менш, не меншай пашанай у зараастрызма карыстаецца і сонечны свет.

Паводле традыцыйных уяўленняў зараастрыйцаў Агонь пранізвае ўсё быццё, як духоўнае, гэтак і цялеснае. Іерархія агнёў прыводзіцца ў Ясне 17 і Бундахішні:

• Берэзасаванг (Высокаратавальны) — палаючы перад Ахура Маздам у раі.
• Вахуфрыян (Дабрасяброўны) — палаючы ў целах людзей і жывёлаў.
• Урвазішт (Найпрыемнейшы) — палаючы ў раслінах.
• Вазішт (Найдзейсны) — агонь маланкі.
• Спанішт (Найсвяцейшы) — звычайны зямны агонь, у тым ліку і агонь Варахрам (Пераможны), той, што гарыць у храмах.

Рай і пекла

Вучэнне Заратуштры было адным з першых, якое абвясціла асабістую адказнасць душы за здзейсненае злачынства ў зямным жыцці. Заратуштра называе рай vahišta ahu «найлепшым існаваннем» (адсюль перс. Behešt «рай»). Пекла мянуецца dužahu «дурное існаванне» (адсюль перс. Dozax «пекла»). Рай мае тры ступені: добрыя думкі, добрыя словы і добрыя дзеі і вышэйшую ступень Гародману «Дом Песні», Анагра раоча «Бясконцыя ззянні», дзе знаходзіцца Сам Бог. Сіметрычна ступені пекла: злыя думкі, злыя словы, злыя дзеі і цэнтр пекла — Друджо Дмана «Дом хлусні».

Тых, хто абраў Праведнасць (Ашу), чакае райская асалода, тых, хто абраў Хлусню, — пакуты і самаразбурэнне ў пекле. Зараастрызм уводзіць паняцце пасмяротнага суду, які ўяўляе сабою падлік дзеяў, здзейсненых у жыцці. Калі добрыя справы чалавека хаця б на валасок пераважылі злыя, язаты вядуць душу ў Дом песень. Калі пераважылі злыя справы, душу сцягвае ў пекла дэў Візарэша (дэў смерці).

Распаўсюджаная таксама канцэпцыя Мосту Чынвад (хто падзяляе або хто адрознівае), які вядзе ў Гародману над пякельнай прорвай. Для праведнікаў ён становіцца шырокім і зручным, перад грэшнікамі ён ператвараецца ў самае вострае лязо, з якога яны правальваюцца ў пекла.

Фрашо-керэці

Эсхаталогія зараастрызму караніцца ў вучэнні Заратуштры аб канчатковай трансфармацыі свету («на апошнім павароце калясніцы быцця»), калі пераможа Аша, а Хлусня будзе канчаткова і навекі разбіта. Гэтае Перамяненне называецца Фрашо-керэці (Фаршкард) — «Рабленне (свету) дасканалым». Кожны праведны чалавек сваімі дзеяннямі набліжае гэту радасную падзею. Зараастрыйцы вераць, што ў свет павінны прыйсці 3 саош’янты (выратавальнікі). Першыя два саош’янты павінны будуць аднавіць вучэнне, дадзенае Заратуштрай. У канцы часоў, перад апошняй бітвай прыйдзе апошні саош’янт. У выніку бітвы Ангра Майне і ўсе сілы зла будуць разбітыя, пекла будзе разбурана, усе мёртвыя — праведнікі і грэшнікі — уваскрэснуць для апошняга суда ў выглядзе выпрабавання агнём (вогненнай ардаліі). Уваскрослыя пройдуць праз плынь расплаўленага металу, у якім згараць рэшткі зла і недасканаласці. Праведным выпрабаванне падасца купаннем у парным малацэ, а бязбожнікі згараць. Пасля апошняга суда свет навечна вернецца да сваёй першапачатковай дасканаласці.

Такім чынам, зараастрызму з яго развітай эсхаталогіяй чужыя ўяўленні аб цыклічнасці тварэння і рэінкарнацыі.

Авеста

Старонка з рукапісу Авесты. Ясна 28:1

Асноўны артыкул: Авеста

Святая кніга зараастрыйцаў называецца Авестай. Па сутнасці гэта збор разначасовых тэкстаў, якія сладаліся ў зараастрыйскай суполцы ў архаічны перыяд на старажытнаіранскай мове, якая называецца цяпер «авестыйскай». Нават пасля з’яўлення ў Іране пісьменнасці, тысячагоддзі асноўным спосабам перадачы тэкстаў быў вусны, захавальнікамі тэксту былі святары. Вядомая традыцыя запісу з’явілася толькі пры пазнейшых Сасанідах, калі ў V—VI ст. для запісу кнігі быў вынайдзены адмысловы фанетычны авестыйскі алфавіт. Але і пасля гэтага авестыйскія малітвы і тэксты для набажэнстваў вучылі напамяць.

Галоўнай часткай Авесты традыцыйна лічацца Гаты — гімны Заратуштры, прысвечаныя Ахура Маздзе, у якіх выкладаюцца асновы яго веравучэння, яго філасофскі і сацыяльны пасыл, апісваецца ўзнагарода праведнікаў і паражэнне злосных. Некаторыя рэфармісцкія плыні ў зараастрызме аб’яўляюць толькі Гаты святым тэкстам, а астатнюю Авесту — маючай гістарычнае значэнне. Аднак найбольш артадаксальныя зараастрыйцы лічаць усю Авесту словам Заратуштры. Паколькі значную частку пазагатавай Авесты складаюць малітвы, нават рэфармісты ў большасці сваёй не адпрэчваюць гэтую частку.

Сімвалы зараастрызму

Пасудзіна з агнём — сімвал зараастрызму

Фаравахар. Персэпаль, Іран.

Рэверс манеты Армізда II, малюнак алтара агню і двух святароў

Галоўным нацельным сімвалам прыхільнікаў вучэння Заратуштры з’яўляецца сподняя белая кашуля седрэ, пашытая з аднаго кавалка баваўнянай тканіны, якая заўсёды мае роўна 9 швоў, і кошці (кушці, кусці) — тонкі пояс, сплецены з 72 нітак белай авечай воўны. Кошці носіцца на таліі, абгарнуты тройчы і завязаны на 4 вузла. Пачынаючы малітву, перад любой важнай справаю, прыняццем рашэння, пасля апаганення зараастрыец робіць абмыванне і завязвае свой пояс (абрад Пад’яб-Кошці). Седрэ сімвалізуе абарону душы ад зла і спакусаў, яе кішэня — скарбонку дабрадзейства. Кошці ўвасабляе сувязь з Ахура Маздам і ўсім яго тварэннем. Лічыцца, што чалавек, які рэгулярна завязвае пояс, будучы звязаны ім з усімі зараастрыйцамі свету, атрымлівае сваю долю ад іх дабрадзейства.

Насіць святое адзенне з’яўляецца абавязкам зараастрыйца. Рэлігія загадвае знаходзіцца без седрэ і кошці як мага менш часу. Седрэ і кошці неабходна пастаянна падтрымліваць у стане чысціні. Дапускаецца наяўнасць зменнага камплекту на выпадак, калі першы пасціраны. Пры пастаянным нашэнні седрэ і кошці іх прынята мяняць два разы ў год — на Наўруз і свята Мехрган.

Іншым сімвалам зараастрызму з’яўляюцца агонь увогуле і аташдан — вогненны пераносны (у выглядзе сасуда) або стацыянарны (у выглядзе платформы) алтар. На такіх алтарах падтрымліваюць святыя агні зараастрызму. Гэтая сімволіка атрымала асаблівую распаўсюджанасць у мастацтве Сасанідскай імперыі.

Папулярным сімвалам таксама стаў фаравахар, чалавечы вобраз у крылатым крузе з наскальных рэльефаў Ахеменідаў. Зараастрыйцы традыцыйна не прызнаюць яго вобразам Ахура Мазды, а лічаць яго выявай фравашы.

Важнае сімвалічнае значэнне для зараастрыйцаў мае белы колер — колер чысціні і дабрыні, а ў многіх абрадах таксама колер зялёны — сімвал росквіту і адраджэння.

Гісторыя

Час Заратуштры

Час жыцця прарока Заратуштры з’яўляецца прадметам спрэчак сярод вучоных. Сама зараастрыйская традыцыя не валодала развітай храналогіяй. Ёй вядомы «год веры» (калі Заратуштра ўпершыню меў гонар ўбачыць Ахура Мазду і размаўляць з Ім), але дакладнага яго становішча адносна іншых падзеяў у традыцыі няма. Паводле кнігі Арда-Віраз, ад Заратуштры да Аляксандра Македонскага было 300 гадоў. Калі прытрымлівацца храналогіі Бундахішна і адштурхоўвацца ад даты ўзыходжання на прастол Дарыя I (522 г. да н.э.), то атрымаецца 754 г. да н.э. Зрэшты, храналогія Бундахішна ў вядомай па іншых крыніцах гісторыі вельмі фрагментарная і ненадзейная.

Навукоўцы выказвалі розныя думкі аб эпасе Заратуштры. Крайнімі пунктамі гледжання з’яўляюцца як аб’ява Заратуштры ніколі не існавалай у рэальнасці архаічнай ідэальнай асобай, гэтак і абвяшчэнне яго сучаснікам і нават непасрэдным ідэолагам ранніх Ахеменідаў. Найбольш распаўсюджаным у цяперашні час падыходам стала звяртанне ўвагі на архаічнасць мовы Гат (гімнаў Заратуштры), падобнай да мовы Рыгведы (2-я пал. II тыс. да н.э.), і на агульныя дэталі жыццяпісу прарока і адпаведнае аднясенне яго часу прыблізна да 1000 г. да н.э.

Сучасныя зараастрыйцы прынялі летазлічэнне «Зараастрыйскай рэлігійнай эры», заснаванае на разліках іранскага астранома З. Бехруза, паводле якога «набыццё веры» Заратуштрай адбылося ў 1738 г. да н.э.

Лакалізацыя казання Заратуштры

Зараастрыйскія колеры на сцягу Ірана: зялёны  — сімвал дабрабыту, белы — сімвал праведнасці, чырвоны — сімвал мужнасці

Месца жыцця і дзейнасці Заратуштры вызначыць значна прасцей: тапонімы, якія згадваюцца ў Авесце, адносяцца да паўночна-ўсходняга Ірана, Афганістана, поўдня Сярэдняй Азіі і Пакістана. Традыцыя звязвае з імем Заратуштры Рагу, Сістан і Балх.

Ёсць пункт гледжання, што Заратуштра мог пражываць на тэрыторыі цяперашняй Расіі, у раёне Аркаіма (Чалябінская вобласць), адкуль, па легендзе, арыйскія плямёны пачалі свой зыход на поўдзень (у Іран і Індыю).

Пасля атрымання шчыроты казанне Заратуштры доўга заставалася беспаспяховым, у розных краінах яго выганялі і зневажалі. За 10 гадоў яму ўдалося схіліць толькі свайго стрыечнага брата Маід’ёмангху. Затым Заратуштра явіўся да двара легендарнага Кеяніда Каві Віштаспы (Гоштасба). Казанне прарока зрабіла на цара ўражанне, і пасля некаторых ваганняў ён прыняў веру ў Ахура Мазду і пачаў спрыяць яе распаўсюджванню не толькі ў сваім царстве, але і накіроўваць прапаведнікаў у сумежныя краіны. Асабліва блізкімі да Заратуштры сталі яго бліжэйшыя паплечнікі везіры Віштаспы браты з роду Хвогва Джамаспа і Фрашаоштра.

Перыядызацыя зараастрызму

1. Архаічны перыяд (да 558 г. да н.э.): час жыцця прарока Заратуштры і існавання зараастрызму ў форме вуснай традыцыі.
2. Ахеменідскі перыяд (558—330 гг. да н.э.): узыходжанне дынастыі Ахеменідаў, стварэнне Персідскай імперыі, першыя пісьмовыя помнікі зараастрызму.
3. Перыяд элінізму і Парфянскай дзяржавы (330 г. да н.э. — 226 г. н.э.): падзенне Ахеменідскай імперыі ў выніку паходу Аляксандра Македонскага, стварэнне Парфянскага царства, будызм значна пацясніў зараастрызм у імперыі Кушанаў.
4. Сасанідскі перыяд (226—652 гг. н.э.): адраджэнне зараастрызму, кадыфікацыя Авесты, развіццё цэнтралізаванай зараастрыйскай царквы, барацьба з ерасямі.
5. Ісламская заваёва (652 г. н.э. — сярэдзіна XX стагоддзя): заняпад зараастрызму ў Персіі, ганенні на паслядоўнікаў зараастрызму, узнікненне парсійскай суполкі Індыі з эмігрантаў з Ірана, літаратурная дзейнасць апалагетаў і захавальнікаў традыцыі пад уладай мусульманаў.
6. Сучасны перыяд (з сярэдзіны XX стагоддзя да цяперашняга часу): міграцыя іранскіх і індыйскіх зараастрыйцаў у ЗША, Еўропу, Аўстралію, усталяванне сувязі дыяспары з цэнтрамі зараастрызму ў Іране і Індыі.

Плыні ў зараастрызме

Асноўнымі плынямі зараастрызму заўсёды былі рэгіянальныя варыянты. Галіна зараастрызму, якая захавалася, звязана з афіцыйнай рэлігіяй дзяржавы Сасанідаў, перш за ўсё ў тым варыянце, што склаўся пры апошніх з гэтых цароў, калі пры Хасрове I была праведзена апошняя кананізацыя і запіс Авесты. Гэтая галіна, відаць, узыходзіць да таго варыянту зараастрызму, што быў прыняты мідыйскімі магамі. Несумнеўна, ў іншых рэгіёнах іранскага свету існавалі іншыя варыянты зараастрызму (маздэізму), меркаваць пра якія мы можам толькі па фрагментарных сведчаннях, перш за ўсё па арабскіх крыніцах. У прыватнасці, ад маздэізму, які існаваў да арабскага заваявання ў Сагдзе, які быў яшчэ менш «пісьмовай» традыцыяй, чым сасанідскі зараастрызм, захаваўся толькі ўрывак на сагдзійскай мове, які апавядае аб атрыманні Заратуштрай шчыроты, і дадзеныя ў Біруні.

Тым не менш у рамках зараастрызму ўзнікалі рэлігійна-філасофскія плыні, якія вызначаюцца з пункту гледжання сённяшней артадоксіі як «ерасі». Перш за ўсё гэта зурванізм, заснаваны на вялікай увазе да канцэпту Зурвана, першапачатковага сусветнага часу, «дзецьмі-двайнятамі» якога прызнаваліся Ахура Мазда і Ахрыман. Мяркуючы па ўскосных сведчаннях, дактрына зурванізму была шырока распаўсюджаная ў Сасанідскім Іране, але хаця яе сляды можна знайсці ў традыцыі, якая перажыла ісламскую заваёву, у цэлым зараастрыйская «артадоксія» наўпрост ганіць гэтую дактрыну. Відавочна, прамых канфліктаў паміж «зурванітамі» і «артадоксамі» не адбывалася, зурванізм хутчэй быў філасофскай плынню, якая наўрад ці закранала абрадавую частку рэлігіі.

Шанаванне мітры (мітраізм), якое распаўсюдзілася ў Рымскай Імперыі, таксама часта прылічаюць да зараастрыйскіх ерасяў, хоць мітраізм хутчэй ўяўляў сабою сінкрэтычнае вучэнне не толькі з іранскім, але і сірыйскім субстратам.

Безумоўнай ерассю зараастрыйскія артадоксы лічылі маніхейства, у аснове якога, аднак, быў хрысціянскі гнастыцызм.

Яшчэ адной ерассю лічыцца рэвалюцыйнае вучэнне Маздака (маздакізм)

Асноўнымі варыянтамі сучаснага зараастрызму з’яўляюцца зараастрызм Ірана і парсійскі зараастрызм Індыі. Аднак адрозненні паміж імі носяць у цэлым рэгіянальны характар і тычацца ў асноўным рытуальнай тэрміналогіі. Дзякуючы паходжанню з адной традыцыі і зносінам паміж дзвюма суполкамі, ніякіх сур’ёзных дагматычных разыходжанняў паміж імі не склалася. Прыкметны толькі павярхоўны ўплыў: у Іране — ісламу, у Індыі — індуізму.

Сярод парсаў вядомыя «каляндарныя секты», якія прытрымліваюцца аднаго з трох варыянтаў календара (Кадзімі, Шахіншахі і Фаслі). Выразных межаў паміж гэтых суполкаў няма, дагматычнага адрознення паміж імі — таксама. У Індыі таксама ўзнікалі розныя плыні з ухілам у містыку, якія адчулі на сабе ўплыў індуізму. Самай вядомай з іх з’яўляецца плынь Ілм-і Хшнум.

Некаторую папулярнасць сярод зараастрыйцаў набывае «рэфармісцкае крыло», якое выступае за адмену большасці абрадаў і старажытных правілаў, за прызнанне святымі толькі Гат і г. д.

Празелітызм

Першапачаткова вучэнне Заратуштры было актыўнай празелітычнай рэлігіяй, якую горача прапаведаваў прарок і яго вучні і паслядоўнікі, з дакладнай самасвядомасцю прыналежнасці да яе і супрацьпастаўленнем «незараастрыйцаў» (прыхільнікаў дэваў). Тым не менш па-сапраўднаму сусветнай рэлігіяй зараастрызм так і не стаў, яго казанне сталася абмежаваным галоўным чынам іранскімі народамі. Доўгі час распаўсюджванне зараастрызму адбывалася на хвалі іранізацыі. Па-за межамі Ахеменідскай імперыі зараастрыйцы («магузеі») вядомыя ў Кападокіі, дзе афіцыйна выкарыстоўваўся зараастрыйскі каляндар. Вядомы таксама «армянскі маздэізм», шанаванне бога Арамазды (Ахура Мазды) у старажытнай Арменіі аж да хрысціянізацыі краіны. Падобныя працэсы адбываліся і ў Сасанідскім Іране, дзе да зараастрызму далучаліся арабы Бахрэйна і Емена і цюркі на акраінах дзяржавы, якія адчувалі персідскі ўплыў.

Пасля арабскай заваёвы зараастрызм канчаткова перастаў быць празелітычнай рэлігіяй. У Іране нават вяртанне нованавернутых мусульманаў да рэлігіі продкаў каралася па шарыяце смерцю, у Індыі парсы апынуліся ўцягнутымі ў індыйскую каставаю сістэму ў якасці адной з замкнёных кастаў. Навяртанне ў зараастрызм, дзякуючы закладзенаму ў гэтай рэлігіі празелітычнаму патэнцыялу, стаў рэальным толькі ў Новы час дзякуючы ўзніклай наноў цікавасці да спадчыны Старажытнага Ірана.

Да гэтага часу кансенсусу ў дачыненні нэапразелітызму ў асяроддзі зараастрыйскага святарства не выпрацавана. Кансерватыўныя парсійскія дастуры ў Індыі не прызнаюць магчымасць навяртання ў зараастрызм каго-небудзь, чые бацькі не зараастрыйцы. Мабеды Ірана насупраць звычайна сцвярджаюць, што зараастрызм з’яўляецца ўніверсальнай празелітычнай рэлігіяй, і хоць зараастрыйцы не вядуць місіянерскай дзейнасці, людзям, якія прыйшлі да зараастрызму самастойна, пры захаванні некаторых умоў, не можа быць адмоўлена ў яго прыняцці.

Тым не менш перад нованавернутымі ў зараастрызм паўстаюць шматлікія праблемы. На тэрыторыі Ірана такое навяртанне да гэтага часу караецца смерцю (як для неафіта, гэтак і для мабеда, які яго навярнуў). З-за ціску ісламскага рэжыму цалкам уключыцца ў іранскую зараастрыйскую супольнасць па сутнасці немагчыма, нават фармальна прыняўшы веру. Суполкі празелітаў у асноўным аб’ядноўваюцца з уроджанымі зараастрыйцамі, галоўным чынам ў іранскай эміграцыі.

Іерархія

Святарства

Агульным найменнем зараастрыйскіх святароў, якія вылучаюцца ў асобнае саслоўе, з’яўляецца авест. aθravan — (пехл. asrōn) — «захавальнік агню». У поставесційскую эпоху святары менаваліся перш за ўсё мабедамі (з ст.-іран. Magupati «кіраўнік магаў»), што звязана з распаўсюджаннем зараастрызму на захадзе Ірана перш за ўсё мідыйскімі магамі

Сучасная святарская іерархія ў Іране такая:

1. Мабедан мабед (мабед задэ) — «мабед мабедаў», найвышэйшы чын у іерархіі зараастрыйскіх святароў. Мабедан мабед выбіраецца з ліку дастураў і ўзначальвае супольнасць мабедаў. Мабедан мабед можа прымаць абавязковыя да выканання зараастрыйцамі рашэнні па рэлігійных (гатык) і сацыяльных (датык) пытаннях. Рашэнні па рэлігійных пытаннях павінны быць ухваленыя агульным сходам мабедаў ці сходам дастураў.
2. Сар-мабед (перс. літар. «Кіраўнік мабедаў», пехл. «Базорг дастур») — вышэйшы зараастрыйскі рэлігійны чын. Галоўны дастур на тэрыторыі з некалькімі дастурамі. Сар-мабед мае права прымаць рашэнні аб закрыцці храмаў агню, аб перамяшчэнні свяшчэннага агню з месца на месца, пра выгнанне чалавека з супольнасці зараастрыйцаў.
3. Дастур (мабед задэ)
4. Мабед (мабед задэ)
5. Хірбад (мабед задэ)

Мабед задэ — чалавек з роду зараастрыйскіх святароў, мабедаў.

Пераемнасць зараастрыйскіх святароў у спадчыну па бацьку. Стаць мабед задэ нельга, ім можна толькі нарадзіцца.

Акрамя рэгулярных чыноў у іерархіі існуюць званні рату і Мабедзьяр.

Рату — абаронца зараастрыйскай веры. Рату стаіць на ступень вышэй за мабедан мабеда і з’яўляецца бязгрэшным у пытаннях веры. Апошнім рату быў Адурбад Махраспанд пры цары Шапуры II.

Мабедзьяр — адукаваны ў рэлігійных пытаннях бехдзін не з роду мабедаў. Мабедзьяр стаіць ніжэй за хірбада.

Свяшчэнныя агні

Шах Аташ Варахрам

У зараастрыйскіх храмах, званых па-персідску «аташкадэ» (літар. дом агню), гарыць нязгасны агонь, служкі храма штодзённа сочаць, каб ён не згас. Ёсць храмы, у якіх агонь гарыць на працягу многіх стагоддзяў і нават тысячагоддзяў. Сям’я мабедаў, якім належыць святы агонь, цалкам нясе ўсе выдаткі па ўтрыманні агню і яго абароне і матэрыяльна не залежыць ад дапамогі бехдзінаў. Рашэнне аб заснаванні новага агню прымаецца толькі ў выпадку наяўнасці неабходных сродкаў. Святыя агні дзеляцца на 3 рангі:

1. Шах Аташ Варахрам (Бахрам) — «Цар пераможны Агонь», Агонь вышэйшага рангу. Агні вышэйшага рангу засноўваюцца ў гонар манархічных дынастыяў, вялікіх перамогаў, у якасці вышэйшага агню краіны або народа. Для ўсталявання агню неабходна сабраць і ачысціць 16 агнёў розных відаў, якія аб’ядноўваюцца ў адзін падчас рытуалу асвячэння. Служыць ля агню вышэйшага рангу могуць толькі вышэйшыя святары, дастуры;
2. Аташ Адуран (Адаран) — «Агонь агнёў», Агонь другога рангу, засноўваецца ў населеных пунктах з насельніцтвам не менш за 1000 чалавек, у якіх пражывае не менш за 10 сем’яў зараастрыйцаў. Для ўстановы агню неабходна сабраць і ачысціць 4 агні з сем’яў зараастрыйцаў розных саслоўяў: святара, воіна, селяніна, рамесніка. Ля агнёў Адуран могуць адбывацца розныя рытуалы: назудзі, гавахгіран, сэдрэ пушы, службы ў джашны і гаханбары і г. д. Службу каля агнёў Адуран могуць весці толькі мабеды.
3. Аташ Дадгах — «законна ўсталяваны Агонь», Агонь трэцяга рангу, які павінен падтрымлівацца ў мясцовых грамадах (вёскі, вялікія сем’і), якія маюць асобнае памяшканне, якое з’яўляецца рэлігійным судом. На персідскай мове гэтае памяшканне называецца дар ба мехр (літар. двор мітры). Мітра з’яўляецца ўвасабленнем справядлівасці. Зараастрыйскі святар, стоячы тварам да агню дадгах, вырашае мясцовыя спрэчкі і праблемы. У выпадку, калі ў суполцы адсутнічае мабед, служыць агню можа хірбад. Агонь дадгах адкрыты для публічнага доступу, памяшканне, дзе знаходзіцца агонь, служыць месцам сходу суполкі.

Мабеды з’яўляюцца вартавымі свяшчэнных агнёў і абавязаныя абараняць іх усімі даступнымі спосабамі, у тым ліку і са зброяй у руках. Верагодна, гэтым тлумачыцца той факт, што пасля ісламскай заваёвы зараастрызм хутка прыйшоў у заняпад. Многія мабеды былі забітыя, абараняючы агні.

У Сасанідскім Іране існавала тры найвялікшых Аташ-Варахрамы, якія суадносіліся з трыма «саслоўямі»:

• Адур-Гушнасп (у Азербайджане ў Шызе, агонь святароў)
• Адур-Фрабаг (Фарнбаг, агонь Парса, агонь воінскай арыстакратыі і Сасанідаў)
• Адур-Бурзен-Міхр (агонь Парфіі, агонь сялян)

З іх захаваўся толькі Адур (Аташ) Фарнбаг, палаючы цяпер у Йездзе, куды зараастрыйцы перанеслі яго ў XIII ст. пасля калапсу зараастрыйскіх супольнасцяў у Парсе.

Святыя месцы

Святымі для зараастрыйцаў з’яўляюцца храмавыя агні, а не сам будынак храма. Агні могуць пераносіцца з будынка ў будынак і нават з адной вобласці ў іншую ўслед за самымі зараастрыйцамі, што і адбывалася на працягу ўсяго перыяду ганенняў на рэлігію. Толькі ў наш час, імкнучыся ўваскрэсіць былую веліч сваёй веры, і, звяртаючыся да сваёй спадчыны, зараастрыйцы сталі наведваць руіны старажытных храмаў, размешчаных у мясцовасцях, дзе ўсе жыхары даўно прынялі іслам, і ладзіць у іх святочныя набажэнствы.

Тым не менш у наваколлі Йезда і Кермана, дзе зараастрыйцы жывуць пастаянна на працягу тысячагоддзяў, склалася практыка сезонных пілігрымкаў, якія здзяйсняюцца да пэўных святых месцаў. Кожнае з такіх месцаў паломніцтваў («баль», літар. «Стары») валодае сваёй легендай, звычайна расказваюць аб цудоўным выратаванні прынцэсы з роду Сасанідаў ад арабскіх захопнікаў. Асаблівую вядомасць набылі 5 піраў вакол Йезда:

• Сеткі-баль
• Пір-я Сабз (крыніца Чак-Чак)
• Пір-я Нарэстане
• Пір-я Бану
• Пір-я Наракі

Светапогляд і маральнасць

Сям’я зараастрыйцаў-парсаў з Індыі

Галоўнай рысай зараастрыйскага светапогляду з’яўляецца прызнанне існавання двух светаў: mēnōg і gētīg (пехл.) — духоўнага (літар. «разумовага», свету ідэй) і зямнога (цялеснага, фізічнага), а таксама прызнанне іх узаемасувязі і ўзаемаабумоўленасці. Абодва светы створаныя Ахура Маздам і з’яўляюцца добрымі, матэрыяльнае дапаўняе духоўнае, робіць яго цэласным і дасканалым, матэрыяльныя даброты лічацца такімі ж дарамі Ахура Мазды, як і духоўныя, і адныя без іншых немагчымыя. Зараастрызму чужыя як грубы матэрыялізм і геданізм, гэтак і спірытуалізм і аскетызм. У зараастрызме няма практыкаў умярцвення цела, цэлібату і манастыроў.

Уся сістэма маральнасці зараастрызму пранізаная дыхатаміяй ментальнага і цялеснага. Галоўным сэнсам жыцця зараастрыйца з’яўляецца «назапашванне» дабрадзейства (перс. kerfe), перш за ўсё звязанае з дабрасумленным выкананнем свайго абавязку верніка, сем’яніна, працаўніка, грамадзяніна і пазбяганне граху (перс. gonāh). Гэта шлях не толькі да асабістага выратавання, але і да росквіту свету і перамогі над злом, што звязваецца непасрэдна з намаганнямі кожнага з людзей. Кожны праведны чалавек выступае ў якасці прадстаўніка Ахура Мазды і з аднаго боку фактычна ўвасабляе яго дзеянні на зямлі, а з другога — прысвячае ўсе свае дабрадзействы Ахура Маздзе.

Дабрачыннасці апісваюцца праз этычную Трыяду: добрыя думкі, добрыя словы і добрыя справы (хумата, хухта, хваршта), гэта значыць, закранаюць ментальны, вербальны і фізічны ўзроўні. У цэлым зараастрыйскаму светапогляду чужы містыцызм, лічыцца, што кожны чалавек здольны зразумець, што ёсць дабро, дзякуючы свайму сумленню (даэна, чыстая) і розуму (падзяляецца на «прыроджаны» і «пачуты», гэта значыць тую мудрасць, што набытая чалавекам ад іншых людзей).

Маральная чысціня і асабістае развіццё тычыцца не толькі душы, але і цела: цнотаю лічыцца падтрыманне чысціні цела і ўхіленне ад апаганення і хваробаў, здаровы лад жыцця. Рытуальная чысціня можа быць парушаная сутыкненнем з тым, што апаганьвае: прадметамі або людзьмі, хваробай, злымі думкамі, словамі або справамі. Найбольшай сілаю, якая апаганьвае, валодаюць трупы людзей і іншых стварэнняў. Да іх забаронена датыкацца і не пажадана на іх глядзець. Для людзей, якія падпалі апаганенню, прадугледжаны абрады ачышчэння.

Спіс асноўных цнотаў і грахоў прыведзены ў пехлевійскім тэксце Дадэстан-і Меног-і Храд (меркаванні Духу Розуму):

Цноты

Грахі

1. Высакароднасць (велікадушнасць). 2. Праўдзівасць (сумленнасць). 3. Удзячнасць. 4. Задаволенасць. 5. Усведамленне неабходнасці рабіць дабро добрым людзям і быць кожнаму сябрам. 6. Упэўненасць у тым, што неба, зямля, усё добрае на зямлі і на небе — ад Творцы Армазды. 7. Упэўненасць у тым, што ўсялякае зло і супрацьдзеянне — ад ілжывага праклятага Ахрымана. 8. Упэўненасць ва ўваскрэшанні з мёртвых і ў канчатковым увасабленні. 9. Уступленне ў шлюб. 10. Выкананне абавязкаў апекуна-папячыцеля. 11. Сумленная праца. 12. Упэўненасць у чыстай Добры веры. 13. Павага да ўменняў і майстэрства кожнага. 14. Бачыць зычлівасць добрых людзей і жадаць дабра добрым людзям. 15. Любоў да добрых людзей. 16. Выгнанне з думак зла і нянавісці. 17. Не адчуваць зайздрасць. 18. Не адчуваць юрлівых жаданняў. 19. Ні з кім не варагаваць. 20. Не прычыняць шкоды маёмасці нябожчыка або адсутнага. 21. Не пакідаць у сабе зла. 22. З сораму не рабіць граху. 23. Не спаць з ляноты. 24. Упэўненасць у Язатах. 25. Не сумнявацца ў існаванні раю і пекла і адказнасці душы. 26. Устрыманне ад паклёпу і зайздрасці. 27. Настаўленне іншых у цнотах. 28. Быць сябрам добрых і супернікам злых. 29. Устрыманне ад падману і злосці. 30. Не гаварыць хлусню і няпраўду. 31. Не парушаць абяцанняў і дамоваў. 32. Устрыманне ад прычынення шкоды іншым. 33. Аказанне гасціннасці хворым, бездапаможным і падарожнікам.

1. Садома. 2. Вычварэнствы. 3. Забойства праведніка. 4. Парушэнне шлюбу. 5. Невыкананне абавязкаў апекуна. 6. Гасіць агонь Варахрам. 7. Забойства сабакі. 8. Шанаванне ідалаў. 9. Вера ў разнастайныя (чужыя) рэлігіі. 10. Згуба даверу. 11. Падтрымка хлусні, пакрыванне граху. 12. Гультайства («хто есць, але не працуе»). 13. Падтрыманне гнастычных сектаў. 14. Занятак вядзьмарствам. 15. Упаданне ў ерась. 16. Пакланенне дэвам. 17. Заступніцтва злодзею. 18. Парушэнне дагавору. 19. Помста. 20. Гвалт, каб прысвоіць чужое. 21. Крыўдзіць набожных. 22. Паклёп. 23. Пыха. 24. Хаджэнне да чужых жонак. 25. Няўдзячнасць. 26. Гаварыць хлусню і няпраўду. 27. Незадаволенасць дзеяннямі мінулага. 28. Радасць ад пакутаў добрых людзей. 29. Лёгкасць у здзяйсненні злачынстваў і адтэрміноўка ў здзяйсненні дабрачыннасці. 30. Шкадаванне аб добрай справе, зробленай для каго-небудзь.

Галоўнае маральнае правіла

Такім звычайна прызнаецца фраза з Гат Заратуштры:

uštā ahmāi yahmāi uštā kahmāicīţ

Шчасце таму, хто жадае шчасця іншым

Грамадства

Зараастрызм — рэлігія грамадская, пустэльніцтва ёй не ўласцівае. Супольнасць зараастрыйцаў называецца анджаманам (авест. hanjamana — «сходка», «сход»). Звычайнай адзінкай з’яўляецца анджаман населенага пункта — зараастрыйскай вёскі або гарадскога квартала. Хадзіць на сходы суполкі, абмяркоўваць сумесна яе справы і ўдзельнічаць у супольных святах — непасрэдны абавязак зараастрыйца.

У Авесце называюцца чатыры саслоўі, на якія падзеленае грамадства:

• Атраваны (святары)
• Ратаэштары (воінская арыстакратыя)
• Вастр’а-фшуянты (літар. «пастухі-жывёлагадоўцы», у далейшым наогул сялянства)
• Хуіці («умельцы», рамеснікі)

Аж да канца Сасанідскага часу бар’еры паміж саслоўямі былі сур’ёзнымі, але ў прынцыпе пераход з аднаго ў іншае быў магчымы. Пасля заваёвы Ірана арабамі, калі арыстакратыя прымала іслам, а зараастрыйцам як зімі было забаронена насіць зброю, у рэальнасці заставалася два саслоўі: мабеды-святары і бехдзіны-парафіяне, прыналежнасць да якіх спадкавалася строга па мужчынскай лініі (хоць жанчыны маглі выходзіць замуж па-за сваім саслоўем). Гэты падзел захоўваецца да гэтага часу: стаць мабедам фактычна немагчыма. Тым не менш саслоўная структура грамадства моцна дэфармаваная, паколькі большасць мабедаў уроўні з выкананнем сваіх рэлігійных абавязкаў, занятая рознага роду свецкай дзейнасцю (асабліва ў вялікіх гарадах) і ў гэтым сэнсе зліваюцца з парафіянамі. З іншага боку развіваецца інстытут мабедзьяраў — вернікаў па паходжанні, якія бяруць на сябе абавязкі мабеда.

З іншых асаблівасцяў зараастрыйскага грамадства можна вылучыць традыцыйна адносна высокае месца ў ім жанчыны і значнае большае набліжэнне яе да статусу да раўнапраўнага з мужчынам у параўнанні з грамадствам навакольных мусульманаў.

Ежа

У зараастрызме не існуе ярка выяўленых харчовых забаронаў. Асноўнае правіла — ежа павінна прыносіць карысць. Вегетарыянства традыцыйна зараастрызму не ўласцівае. У ежу можна ўжываць мяса ўсіх капытных жывёлаў і рыбу. Хоць карове аддаецца вялікая пашана, згадкі пра яе часта сустракаюцца ў Гатах, практыкі забароны на ялавічыну не існуе. Таксама няма забароны на свініну. Тым не менш зараастрыйцам уласцівыя беражлівыя адносіны да скаціны, забараняецца дрэннае абыходжанне з ёю і бессэнсоўныя забойствы, загадваецца абмяжоўваць сябе ў спажыванні мяса ў разумных межах.

Пост і свядомае галаданне ў зараастрызме наўпрост забароненыя. Існуюць толькі чатыры дні ў месяцы, у якія загадваецца адмаўляцца ад мяса.

У зараастрызме няма забароны на віно, хоць павучальныя тэксты змяшчаюць спецыяльныя настаўленні аб умераным яго спажыванні.

Сабака

Асаблівай павагай у зараастрыйцаў карыстаецца гэтая жывёла. Гэта шмат у чым звязана з рацыянальным светапоглядам зараастрыйцаў: рэлігія адзначае рэальную карысць, якую прыносіць сабака чалавеку. Лічыцца, што сабака можа бачыць злых духаў (дэваў) і адганяць іх. Рытуальна сабака можа быць прыраўняная да чалавека, памерлага сабакі таксама тычацца нормы пахавання людскіх парэшткаў. Сабакам прысвечаныя некалькі частак у Вендзідадзе, вылучаюцца некалькі «пародаў» сабак:

• Пасуш-хаурва — які пільнуе жывёлу, аўчарка
• Виш-хаурва — які пільнуе жытло
• Вохуназга — паляўнічы (які ідзе па следзе)
• Таўруна (Драхто-хунара) — паляўнічы, дрэсіраваны

Да «роду сабакаў» таксама адносяць лісаў, шакалаў, вожыкаў, выдру, баброў, дзікабразаў. Наадварот, воўк лічыцца жывёлай варожай, якая спароджаная дэвамі.

Абрадавая практыка

Зараастрыйцы надаюць вялікае значэнне рытуалам і святочным рэлігійным цырымоніям. Святы агонь іграе выключна важную ролю ў рытуальнай практыцы, з гэтай прычыны зараастрыйцаў часта называюць «вогнепаклоннікамі», хоць самыя зараастрыйцы лічаць такую назву абразлівай. Яны сцвярджаюць, што агонь — толькі вобраз Бога на зямлі. Да таго ж, зараастрыйскі культ па-беларуску было б не зусім карэктным называць пакланенне, паколькі падчас малітвы зараастрыйцы не здзяйсняюць паклону, а захоўваюць прамое становішча цела.

Агульныя патрабаванні да рытуалу:

• Рытуал павінен праводзіцца асобай, якая мае неабходныя якасці і кваліфікацыю, жанчыны звычайна праводзяць толькі хатнія абрады, правядзенне імі іншых абрадаў магчымае толькі для грамады іншых жанчын (калі няма мужчынаў);
• Удзельнік рытуалу павінен знаходзіцца ў стане рытуальнай чысціні, дзеля дасягнення якой перад абрадам праводзіцца абмыванне (малое або вялікае), на ім павінны быць сэдрэ, кушці, галаўны ўбор; калі ў жанчыны доўгія, непрыбраныя валасы, яны павінны быць накрытыя хусткай;
• Усім прысутным у памяшканні, дзе размяшчаецца святы агонь, неабходна знаходзіцца да яго тварам і не паварочвацца спінай;
• Павязванне поясу робіцца стоячы, прысутным на доўгіх рытуалах дазваляецца сядзець;
• Прысутнасць перад агнём пры правядзенні рытуалу няверуючага чалавека ці прадстаўніка іншай рэлігіі вядзе да апаганьвання рытуалу і яго несапраўднасці.
• Тэксты малітвы чытаюцца на мове арыгіналу (авестыйская, пехлеві).

Ясна

Ясна(йазешн-Хані,вадж-яшт) азначае «шанаванне» або «свяшчэннадзеянне». Гэта асноўнае зараастрыйскае набажэнства, падчас якога чытаецца аднайменная авестыйская кніга. Яно здзяйсняецца як па індывідуальным заказе вернікаў, так і (часцей за ўсё) з нагоды аднаго з шасці гаханбараў — традыцыйных вялікіх зараастрыйскіх святаў (тады Ясна дапаўняецца Вісперэдам).

Ясна заўсёды здзяйсняецца на досвітку як мінімум двума святарамі: асноўным зутам (авесц. заотар) і яго памочнікам распі (авест. раэтвішкар). Набажэнства праводзіцца ў спецыяльным памяшканні, дзе на падлозе расцілаюцца абрусы, якія сімвалізуюць зямлю. У працэсе набажэнства выкарыстоўваюцца розныя прадметы, якія маюць сваё сімвалічнае значэнне, найперш агонь (аташ-дадгах, звычайна запальваецца ад стацыянарнага агню аташ-адор’ян або варахрам), духмяныя дровы для яго, вада, хаома (эфедра), малако, галінкі гранату, а таксама кветкі, садавіна, галінкі мирту і інш. Святары сядзяць тварам адзін да аднаго на абрусе, а вернікі размяшчаюцца вакол.

У працэсе Ясны мабеды не проста шануюць Ахура Мазду і яго добрыя стварэнні, яны па сутнасці аднаўляюць першастварэнне свету Ахура Маздам і сімвалічна выконваюць яго будучае «ўдасканаленне» (Фрашо-керети). Сімвалам гэтага становіцца прыгатаваны ў працэсе чытання малітваў напойпарахаома(парахум) з сумесі выціснутага соку эфедры, вады і малака, частку якога ўзліваюць на агонь, а частку ў канцы малітоўнай службы даюць на «прычасця» вернікам. Гэты напой сімвалізуе цудадзейнае пітво, якое ў будучыні дасць выпіць уваскрослым людзям Саош’янт, пасля чаго яны стануць несмяротныя назаўсёды і навекі.

Джашн (Джашан)

Перс. Джашн-Хані, у парсаў Джашан (ад ст.-перс. Yašna «шанаванне», адпав. авест. Yasna) — святочная цырымонія. Праводзіцца на малыя зараастрыйскія святы (джашны), найважнейшым з якіх з’яўляецца Наўруз — сустрэча Новага года, а таксама як працяг святкавання гаханбару.

Джашн-Хані — гэта падабенства малой Ясны, на якім чытаюць афрынаганы (афарынганы) — «блаславенні». У працэсе здзяйснення абраду таксама задзейнічаюць прадметы, якія выкарыстоўваюцца ў Ясне (акрамя хаомы), сімвалізуюць добрыя тварэнні і Амешаспентаў.

Сімволіка джашна:

Сімвал	Тварэнне	Амешаспент
Мабед	Чалавецтва	Ахура Мазда
Малако	Быдла	Бахмана
Агонь	Агонь	Ардыбехешт
Металічныя прыналежнасці	Металы	Шахрывар
Абрусы	Зямля	Спандармаз
Вада	Вада	Хардад
Кветкі, садавіна, гарэхі, галінкі мірту	Расліны	Амардад

Седрэ-пушы або Наўджот

Парсійская цырымонія наўджот

Седрэ-пушы (перс. літар. «Апрананне кашулі») або Наўджот у парсаў (літар. «новы заотар», першапачаткова так называўся абрад наўзудзі, гл. ніжэй) — абрад прыняцця зараастрызму.

Абрад праводзіцца мабедам. Падчас абраду чалавек, які прымае веру, прамаўляе зараастрыйскі Сімвал веры, малітву Фраваране, апранае свяшчэнную кашулю сэдрэ (судрэ), і мабед павязвае яму святы пояс кошці. Пасля гэтага навернуты прамаўляе Пейман-я дзін (клятву веры), у якой абяцае ў што б ні стала заўсёды прытрымлівацца рэлігіі Ахура Мазды і закона Заратуштры. Абрад праводзіцца звычайна па дасягненні дзіцем паўналецця (15 гадоў), але можа праводзіцца ў больш раннім узросце, але не раней, чым дзіця зможа само вымавіць сімвал веры і павязаць пас (ад 7 гадоў). Навернутаму таксама робяць абразанне.

Пяціразовая малітва

Гахі — штодзённае пяціразовае чытанне малітваў, названых па імёнах перыядаў у сутках — Гахава:

• Хава-гах — ад світання да паўдня;
• Рапітвін-гах — ад паўдня да 3 гадзін пасля паўдня;
• Узерын-гах — ад 3-й гадзіны пасля паўдня да заходу;
• Аівісрутрым-гах — ад заходу да паўночы;
• Ушахін-гах. — ад паўночы да світання;

Можа быць як калектыўны, гэтак і індывідуальны. Пяціразовая малітва прызнаецца адной з галоўных абавязкаў кожнага зараастрыйца.

Гавахгіры

Вясельны абрад у зараастрызме.

Наўзудзі

Абрад пасвячэння ў святарскі сан. Праводзіцца пры вялікім сходзе мабедаў і вернікаў. У працэсе абраду заўсёды ўдзельнічае папярэдні пасвячоны мабед у гэтай мясцовасці. Па заканчэнні цырымоніі новапасвячоны мабед праводзіць Ясну і канчаткова зацвярджаецца ў сане.

Абрады пахавання

«Вежа маўчання» ў Мумбаі (малюнак 1886)

У розных рэгіёнах Вялікага Ірана практыкаваліся ў залежнасці ад мясцовых умоваў розныя спосабы пахавання (каменныя склепы, выстаўленне трупаў і інш.) Асноўнае патрабаванне да іх — захаванне ў чысціні прыродных стыхіяў. Таму для зараастрыйцаў непрымальныя закопванне трупаў у зямлю і трупаспаленне, якія прызнаюцца вялікім грахом.

Традыцыйным спосабам пахавання ў суполках зараастрыйцаў, якія захаваліся ў Іране і Індыі, з’яўляецца выстаўленне. Труп пакідаецца на адкрытым, адмыслова падрыхтаваным месцы або ў спецыяльным збудаванні — «дахме» («вежа маўчання») — для ўтылізацыі птушкамі і сабакамі. Дахма ўяўляе сабою круглую вежу без даху. Трупы складваліся ў вежу і прывязваліся (каб птушкі не змаглі знесці вялікія часткі цела).

Такі звычай тлумачыцца тым, што зараастрыйцы не адчуваюць да трупа ніякай павагі. Паводле ўяўленняў зараастрыйцаў труп — гэта не чалавек, а матэрыя, якая паганіць, сімвал часовай перамогі Ахрымана ў зямным свеце. Пасля ачысткі шкілета ад мяккіх тканін і высушвання касцей яны складваюцца ў скрыні. Аднак у Іране традыцыйны абрад пахавання пад ціскам мусульманаў быў адкінуты ў пачатку 1970-х гг., і зараастрыйцы хаваюць целы ў магілах і склепах, якія бетаніруюцца, дзеля таго каб пазбегнуць апаганення зямлі і вады сутыкненнем з трупам. Пахаванне або пераноску трупа павінны ажыццяўляць як найменш 2 чалавекі, пахаванне і пераноска трупа ў адзіночку з’яўляецца вялікім грахом. Калі другога чалавека няма, яго можа замяніць сабака.

Порсе

Памінальная імша па душах і фравашы памерлых. Лічыцца, што памінанне душы памерлага трэба здзяйсняць на працягу 30 гадоў пасля смерці, у далейшым памінаюць толькі яго фравашы, з якой да гэтага тэрміну злучаецца душа праведніка.

Барашнум

Вялікі рытуал ачышчэння, які праводзіцца мабедам з удзелам сабакі на працягу 9 дзён. Барашнум праводзіцца пасля апаганення чалавека дакрананнем да трупа або здзяйснення цяжкага граху, перад пасвячэннем ў святарскі чын. Барашнум лічыцца вельмі карысным для палягчэння пасмяротнага лёсу. Калісьці кожнаму зараастрыйцу рэкамендавалася прайсці гэты абрад хаця б раз у жыцці, але ў цяперашні час гэты абрад праводзіцца досыць рэдка.

Сувязь з іншымі рэлігіямі

Лічыцца, што многія прынцыпы сучасных аўраамічных рэлігіяў, а таксама паўночнага будызму маглі быць запазычаныя з зараастрызму. Перш за ўсё гэта тычыцца канцэпцыі свабоды волі і асабістай адказнасці, вобразаў раю і пекла, а таксама эсхаталогіі.

У хрысціянскіх Евангеллях згаданы эпізод «пакланення валхвоў» (хутчэй за ўсё, рэлігійных мудрацоў і астраномаў). Выказваюцца меркаванні аб тым, што гэтыя валхвы маглі быць зараастрыйцамі.

Акрамя таго, у зараастрызме, як і ў іудаізме, хрысціянстве і ісламе, адсутнічае ідэя цыклічнасці — час ідзе па прамой ад стварэння свету да канчатковай перамогі над злом, ніякіх паўторных сусветных перыядаў няма.

Сучаснае становішча

У цяперашні час супольнасці зараастрыйцаў захаваліся ў Іране (гебры) і ў Індыі (парсы), таксама ў выніку эміграцыі з абедзьвюх краін склаліся суполкі перш за ўсё ў ЗША і Заходняй Еўропе. У Расійскай Федэрацыі і краінах СНД дзейнічае супольнасць традыцыйных заратуштрыйцаў, якія называюць сваю рэлігію словам дабравер'е, і зараастрыйская абшчына Санкт-Пецербурга. Паводле падлікаў, прыкладная колькасць прыхільнікаў зараастрызму ў свеце складае каля 200 тыс. чал. 2003 года быў абвешчаны ЮНЕСКА годам 3000-годдзя зараастрыйскай культуры.

Зараастрыйцы ў Іране

Ад усіх шматлікіх зараастрыйскіх суполкаў Ірана, што існавалі ў раннія ісламскія часы, ужо да XIV ст. засталіся толькі супольнасці ў астанах Язд і Керман. Зараастрыйцы ў Іране больш за тысячагоддзе падвяргаліся дыскрымінацыі, нярэдкія былі масавая разня і гвалтоўныя навяртанні. Толькі ў Новы час яны былі пазбаўленыя ад джыз’і і атрымалі некаторую свабоду і раўнапраўе. Скарыстаўшыся гэтым, зараастрыйцы Ірана сталі перасяляцца ў іншыя гарады, і зараз асноўным анджаманам з’яўляецца супольнасць зараастрыйцаў Тэгерана. Тым не менш горад Язд, у ваколіцах якога да гэтага часу захоўваюцца зараастрыйскія вёскі, дагэтуль прызнаецца духоўным цэнтрам зараастрызму. Сёння зараастрыйцы Ірана — прызнаная на дзяржаўным узроўні рэлігійная меншасць, якая мае аднаго прадстаўніка ў парламенце краіны (меджлісе).

Зараастрыйцы ў Індыі

Вяселле парсаў, 1905

Зараастрызм — гэта адна з нешматлікіх, але вельмі важных рэлігіяў, распаўсюджаных у сучаснай Індыі, а таксама ў Пакістане і Шры-Ланцы. Большасць людзей, якія вызнаюць зараастрызм, называюць сябе парсамі. Парсы — нашчадкі старажытных персаў-зараастрыйцаў, што ўцякалі ад ісламскага прыгнёту ў IX ст. Аднак, затым, відаць, у іх шэрагі ўсё ж уліліся і прадстаўнікі мясцовых суполкаў. Агульная колькасць зараастрыйцаў у Індыі — больш за 100 000 чалавек, або каля 0,009 % індыйскага насельніцтва. У мінулым асноўным рэгіёнам іх рассялення быў Гуджарат, дзе захаваліся найбольш старажытныя храмы агню. Цяпер асноўны раён канцэнтрацыі — індыйскі горад Мумбаі.

Дыяспара

Парсійская эміграцыя з Індыі доўгі час была прымеркаваная да Вялікабрытаніі і яе калоніяў (Емен, Ганконг). Эміграцыя іранскіх зараастрыйцаў традыцыйна звязаная з Заходняй Еўропай. Для абодвух суполкаў важная таксама эміграцыя ў ЗША. У эміграцыі парсы і іранскія зараастрыйцы ў цэлым да гэтага часу захоўваюць адасобленасць адзін ад аднаго і не імкнуцца злівацца, хоць існуюць агульназараастрыйскія рухі, якія імкнуцца пераадолець этнічны раскол.

На новых месцах жыхарства зараастрыйцы імкнуцца ўладкаваць і сваё рэлігійнае жыццё, засноўваючы Дар-я Мехр (агні Дадагах). Адзіным храмам з агнём Адар’ян з’яўляецца Аташкадзе ў Лондане.

Празеліты

Зараастрыйскія празеліты вядомыя ў ЗША, Еўропе і Аўстраліі. Іх складаюць перш за ўсё іранцы-эмігранты, якія расчараваліся ў ісламе, але вядомыя таксама людзі еўрапейскага паходжання, якія прымаюць рэлігію на кліч сэрца. У СНД цікавасць да зараастрызму праяўляюць перш за ўсё жыхары дзяржаў з іранскай спадчынай: Азербайджана, Узбекістана і перш за ўсё, вядома ж, Таджыкістана. Адносна масавая зараастрыйская супольнасць неафітаў у Таджыкістане, якая ўтварылася ў 90-я гады, сталася знішчанай падчас крызісу з-за варожых адносінаў ісламістаў.

У Расіі дзейнічаюць супольнасці зараастрыйцаў-празелітаў, якія называюць сваю рэлігію дабравер’ем у адпаведнасці са старажытнай саманазвай рэлігіі, перакладзенай на рускую мову. А таксама ёсць групы зерванітаў і зараастрыйцаў маздаяснійцаў.

Цікавыя факты

• Зараастрыйскае свята Наўруз і дагэтуль з’яўляецца нацыянальным святам у Казахстане (Наўрыз), Азербайджане (Наўруз), Таджыкістане, Узбекістане, Туркменістане, і некаторых рэспубліках РФ.
• У Казахстане да свята гатуюць суп, званы Наўрыз-скуры, які складаецца з 7 кампанентаў. У Азербайджане на святочным стале павінны стаяць 7 страў, назва якіх пачынаецца на літару «З». Напрыклад, сэмені (стравы, прыгатаваныя з прарослых пшаніц), сюд (малако) і г. д. За некалькі дзён да свята пякуць салодкае (пахлаву, шэкербуру). Абавязковым атрыбутам Наўруза таксама з’яўляюцца фарбаваныя яйкі.

У масавай культуры

• Гіганцкі Сімург — святая птушка зараастрызму, з’яўляецца асноўным элементам эмблемы рок-групы Queen. Эмблему распрацаваў лідар групы, Фрэдзі Мерк’юры — перс па нараджэнні, які, будучы выхадцам з Занзыбара, прытрымліваўся зараастрыйскай веры. Гіганцкі Сімург таксама намаляваны на гербе Рэспублікі Узбекістан і называецца птушкай «Хумо» (птушка шчасця).
• Адным з асноватворных элементаў відэагульні Prince of Persia (2008) з’яўляецца спрошчаная версія зараастрызму — асабістае супрацьстаянне паміж Армаздам і Ахрыманам.
• Трылогіі «Заўтра вайна» і «На караблі…» А. Зорыч а. У будучыні адна з касмічных калоніяў Зямлі ў выніку рэтраспектыўнай эвалюцыі ўтварыла дзяржаву, якія сумяшчае сацыяльную мадэль сасанідскага Ірана (дзяленне на касты, зараастрызм і г. д.) з тэхнічнымі дасягненнямі чалавецтва.