Кіда́ні, вядомыя таксама як кіта́і, хіта́ны (кіт.: 契丹)  — старажытны народ, насельнікі Далёкага Усходу. Ад наймення кіданяў паходзіць назва «Кітай».

Кідані
Агульная колькасць
Рэгіёны пражывання Далёкі Усход
Мова кіданьская
Рэлігія шаманізм, будызм
Блізкія этнічныя групы магчыма дауры

Паходжанне

правіць

Паходжанне кіданяў з’яўляецца спрэчным пытаннем. Захавалася абмежаваная колькасць кіданьскіх слоў, якія азначаюць тытулы. Звычаі ў пазнейшы час былі блізкімі да цюркскіх і кітайскіх, аднак гэта можна патлумачыць уплывам гэтых народаў на кіданяў. Многія помнікі кіданьскай культуры былі зруйнаваны пасля заняпаду іх дзяржавы Ляа. Аўтары кітайскіх пісьмовых помнікаў часцяком параўноўвалі кіданяў з гунамі. Большасць вучоных мяркуе, што кідані належалі да мангольскай групы народаў, пры гэтым спасылаюцца ў тым ліку на генетычныя даследаванні (далёкімі нашчадкамі кіданяў лічаць даураў). Але кіданяў таксама адносяць да тунгуса-маньчжурскай і цюркскай груп народаў.

У V — VIII стст. кідані займалі значныя тэрыторыі ад сучаснай Манголіі да Карэі, межавалі з Кітаем і махэ. Займаліся жывёлагадоўляй. Адзінай сістэмы кіравання не мелі і аб’ядноўваліся толькі падчас ваенных дзеянняў. У канцы IX ст. налічвалася 8 буйных аб’яднанняў кіданяў, прычым у ваенны час іх правадыры кіравалі па чарзе.

Імперыя Ляа

правіць
 
Азія ў 1025 г.

У VII — IX стст. кідані праяўлялі значную палітычныю і ваенную актыўнасць, уступалі ў супярэчнасці з Кітаем, Бахай, Кагуро і іншымі магутнымі дзяржавамі і народамі. Аднак раз’яднанасць часцяком прыводзіла да паражэнняў. У выніку, кідані былі вымушаны падпарадкоўвацца ці ўваходзіць у саюз з больш магутнымі суседзямі, у першую чаргу з імперыяй Тан.

У 907 г., калі дынастыя Тан перарвала сваё існаванне, а Кітай быў падзелены паміж рознымі манархамі, адзін з правадыроў кіданяў Елюй Амбагай прыняў тытул адзінага кагана, а ў 916 г. — імператара. У 926 г. ён заваяваў Бахай. Створаная ім новая дзяржава ў будучым атрымала назву Вялікі Ляа або Вялікая імперыя кіданяў. Яна займала значную плошчу Усходняй Азіі. Акрамя кіданяў у ёй жылі кітайцы, карэйцы, прадстаўнікі тунгускіх і цюркскіх народаў. Культура Ляа запазычыла многія здабыткі кітайскай культуры, у тым ліку кітайскую сістэму пісьмовасці. Значная колькасць кіданяў прыняла будызм.

У 1125 г. Вялікі Ляа быў захоплены чжурчжэнямі. Частка кіданяў (кара-кітаі) адыйшла на захад, дзе ў Сярэдняй Азіі стварыла дзяржаву Заходні Ляа. Іх дзяржава праіснавала да 1218 г., пакуль не была зруйнавана манголамі. З персідскай мовы, распаўсюджанай у той час у Сярэдняй Азіі, назва кіданяў трапіла ў Еўропу, дзе стала азначаць землі ўсяго Кітая.

Культура

правіць

Кідані былі качэўнікамі-жывёлагадоўцамі. Вядома, што даніну Танскай імперыі яны выплочвалі конямі. Важнымі заняткамі таксама былі паляванне і рыбалоўства. Згодна запісам эпохі Вялікага Ляа, вернікі-кідані традыцыйна прытрымліваліся шаманізму, адна з гор іх дзяржавы лічылася свяшчэннай. Разам з гэтым, кідані надзвычай памяркоўна адносіліся да прадстаўнікоў іншых народаў і рэлігій, падтрымлівалі шчыльныя гандлёвыя сувязі з Кітаем, Японіяй, Сярэдняй Азіяй. Многія прыдворныя імператара мелі некіданьскае паходжанне.

Пасля заваявання Вялікага Ляа чжурчжэні знішчылі пахаванні кіданьскіх імператараў і многія іншыя адметныя помнікі іх культуры.

Спасылкі

правіць