Юсы

Кірылічны алфавіт
Кірыліца
А	Б	В	Г	Ґ	Д	Ђ
Ѓ	Е	(Ѐ)	Ё	Є	Ж	З
Ѕ	И	(Ѝ)	І	Ї	Й	Ј
К	Л	Љ	М	Н	Њ	О
П	Р	С	Т	Ћ	Ќ	У
Ў	Ф	Х	Ц	Ч	Џ	Ш
Щ	Ъ	Ы	Ь	Э	Ю	Я
Гістарычныя літары
(Ҁ)	(Ѹ)	Ѡ	(Ѿ)	(Ѻ)	Ѣ	Ꙗ
Ѥ	Ꙉ	ІѢ	Ѧ	Ѫ	Ѩ	Ѭ
Ѯ	Ѱ	Ѳ	Ѵ	(Ѷ)	Ын	Ꚉ
Літары неславянскіх моў
Ӑ	Ӓ	Ә	Ӛ	Ӕ	Ғ	Ӷ
Ҕ	Ӗ	Ҽ	Ҿ	Ӂ	Җ	Ӝ
Ҙ	Ӟ	Ӡ	Ӥ	Ӣ	Ӏ	Ҋ
Қ	Ҟ	Ҡ	Ӄ	Ҝ	Ԟ	Ӆ
Ӎ	Ҥ	Ң	Ӊ	Ӈ	Ӧ	Ө
Ӫ	Ҩ	Ҧ	Ҏ	Ҫ	Ҭ	Ӳ
Ӱ	Ӯ	Ү	Ұ	Ҳ	Һ	Ҵ
Ӵ	Ҷ	Ӌ	Ҹ	Ӹ	Ҍ	Ӭ
Заўвага. Знакі у дужках не маюць статусу (самастойных) літар.

Юсы — агульная назва літар старажытнай кірыліцы (і глаголіцы), якімі пазначалі на пісьме насавыя галосныя славянскіх моў. У большасці сучасных славянскіх моў (акрамя некаторых заходнеславянскіх, сярод якіх польская, і некаторых паўднёваславянскіх гаворак) насавыя галосныя зніклі, ператварыўшыся ў іншыя гукі (пераважна галосныя, аднак у некаторых славянскіх гаворках засведчан вынік ператварэння насавых у складовыя зычныя). Ва ўсходнеславянскіх гаворках насавыя галосныя канчаткова зніклі, хутчэй за ўсё, яшчэ ў дапісьмовы час. На карысць гэтага сведчыць тое, што ў Астраміравым Евангеллі змешваюцца буквы ѫ і оу, ѭ і ю, ѧ і ѩ.

Сучасная кірылічная буква я напрамую паходзіць ад рукапіснага малога юса ѧ.

У кірылічнай азбуцы (зрэшты, як і ў глаголіцы) было чатыры юсы:

Ѧѧ — малы юс

Ѩѩ — ётаваны малы юс

Ѫѫ — вялікі юс

Ѭѭ — ётаваны вялікі юс

Малы юс Ѧ

Асноўны артыкул: Малы юс

Малы юс Ѧ пазначаў на пісьме насавы галосны гук пярэдняга раду, які вымаўляўся прыблізна як [э], толькі ў нос. Узнік шляхам зліцця спаранага гука [эн]. Адпаведна, ётаваны малы юс Ѩ пазначаў на пісьме гук, які ўзнік на месцы праславянскага [ен].

У старажытнарускіх гаворках супаў з [я], які пазначаўся буквай Ꙗ (іа), яшчэ ў дапісьмовыя часы. Гэта праяўлялася ў змешванні літар ѧ і ѩ, а таксама ѧ і Ꙗ.

Ад рукапіснага малога юса Ѧѧ паходзіць сучасная кірылічная буква Яя.

Дзеля спрашчэння чытання старажытных славянскіх помнікаў буквы ѧ і ѩ можна чытаць як я (што адпавядае натуральнаму гістарычнаму ператварэнню насавых галосных пярэдняга раду ва ўсходнеславянскіх мовах, у тым ліку ў беларускай).

Вялікі юс Ѫ

Асноўны артыкул: Вялікі юс

Вялікі юс Ѫ перадаваў на пісьме насавы галосны непярэдняга раду, падобны да [о], вымаўленага ў нос. Адпаведна, ётаваны вялікі юс Ѭ пазначаў нешта падобнае да [ё], вымаўленага ў нос.

У старажытных усходнеславянскіх гаворках у дапісьмовы час гук, пазначаны вялікім юсам Ѫ, перайшоў у гук [у] (адпаведна, гук Ѭ — у [ю]). Таму дзеля спрашчэння буквы Ѫ і Ѭ можна чытаць як у і ю, адпаведна.

Са знікненнем адпаведных гукаў патрэба ў вялікіх юсах адпала, і з цягам часу яны ўжываюцца ва ўсходнеславянскіх пісьмовых помніках ўсё радзей і ўрэшце наогул выходзяць з ужытку, не пакінуўшы слядоў ў сучасных усходнеславянскіх азбуках.

Юнікод

• малы юс

Ѧ – вялікая буква малы юс – U+0466
ѧ – малая буква малы юс – U+0467

• ётаваны малы юс

Ѩ – вялікая буква ётаваны малы юс – U+0468
ѩ – малая буква ётаваны малы юс – U+0469

• вялікі юс

Ѫ – вялікая буква вялікі юс – U+0470
ѫ – малая буква вялікі юс – U+0471

• ётаваны вялікі юс

Ѭ – вялікая буква ётаваны вялікі юс – U+0472
ѭ – малая буква ётаваны вялікі юс – U+0473