Ніўхі
Ніўхі (саманазва нивгу, «людзі») — народ у Расіі, карэнныя насельнікі ніжняга Амура (Хабараўскі край) і вострава Сахалін.
| Ніўхі (нивгу) | |
| |
| Агульная колькасць | 4652 |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | Расія |
| Мова | Ніўхская |
| Рэлігія | Праваслаўе, анімістычныя культы, шаманізм |
| Блізкія этнічныя групы | |
Рассяленне правіць
Тэрытарыяльна ніўхі падзяляюцца на кантынентальных (амурскіх) і астраўных. Кантынентальныя насяляюць ніжнюю частку р. Амур, землі ўздоўж Амурскага лімана, Ахоцкага мора і Татарскага праліва (Хабараўскі край). Астраўныя пражываюць на ўсёй тэрыторыі Сахаліна, але галоўным чынам на поўначы і на ўсходзе каля р. Тым. Некаторыя прадстаўнікі ніўхаў таксама жывуць у іншых месцах Расіі, асабліва ў Хабараўску і Маскве.
Колькасць правіць
Згодна перапісу 1897 г., у Расіі налічвалася 4642 ніўха — 2673 кантынентальных, 1969 астраўных. У 2010 г. расійскімі перапішчыкамі было зафіксавана 4652 чал., якія вызнавалі сябе як ніўхі.
Агульная дынаміка колькасці ніўхаў у Расіі ў XX ст.:
Паходжанне правіць
Ніўхі з’яўляюцца карэнным народам, які здаўна насяляў ніжнюю частку р. Амур і ўзбярэжжа Ахоцкага мора. Некаторыя даследчыкі імкнуцца звязаць паходжанне мовы і культуры ніўхаў з палеазіяцкімі народамі, асабліва ітэльменамі, і нават з абарыгенным насельніцтвам Паўночнай Амерыкі. Аднак пакуль найбольш верагоднай версіяй з’яўляецца тая, што далёкія продкі ніўхаў мелі азіяцкае паходжанне і з’явіліся ва Усходняй Сібіры ў палеаліце, 30 — 20 тысяч гадоў таму. Міграцыя на Сахалін адбывалася пазней некалькімі хвалямі. У 3 — 4 тысячагоддзях да н. э. сфарміравалася адзіная Вазнясенаўская археалагічная культура, якая належала ніўхам.
Гісторыя правіць
Ніўхі здаўна мелі кантакты з іншымі тутэйшымі народамі, перш за ўсё амурскімі — нанайцамі, ульчамі, орачамі і оракамі. Першыя кантакты сахалінскіх ніўхаў з айнамі адбыліся прыкладна ў 1 тысячагоддзі да н. э.
Пісьмовыя звесткі аб насельніках Прыамур’я і Ахоцкага ўзбярэжжа з’явіліся ў сяр. 1 тысячагоддзя да н. э. Кітайскія крыніцы апавядалі, што яны нікому не падпарадкоўваліся, карысталіся лодкамі і насілі вопратку з тканіны, здабытай у моры. Відавочна, ніўхі былі ўцягнутыя ў гандлёвыя сувязі з прадстаўнікамі Ахоцкай археалагічнай культуры VII—X ст. н. э., створанай меркавана прадстаўнікамі народа махэ — мігрырантаў з поўдня. Кітайская хроніка гэтага часу ўзгадвае сярод суседзяў махэ племя цзылемі, якое, як лічаць, было ніўхамі. У XII — кан. XIII ст. н. э. землі ніўхаў сталі ахвярай экспансіі спачатку чжурчжэняў (кітаеў), а потым манголаў, якія згодна кітайскім пісьмовым крыніцам сустрэлі супраціўленне тубыльцаў ў Ніжнім Прыамур’і. Рэшткі чжурчжэньскіх земляных крэпасцяў былі знойдзены археолагамі на Сахаліне.
У XVII — перш. пал. XIX ст. Ніжняе Прыамур’е і Сахалін фармальна належалі Кітаю. З XVII ст. яны таксама ўваходзілі ў сферу каланіяльных інтарэсаў рускіх і японцаў. У 1850 г. Прыамур’е і Сахалін былі далучаны да Расіі, там з’явіліся рускія перасяленцы. Ніўхі не былі абкладзены ясаком, але выплочвалі іншыя падаткі і абмяжоўваліся ў лове марской рыбы. Зверабойны промысел, які вялі ў прыбярэжных водах караблі розных краін, а таксама інтэнсіўная эксплуатацыя рыбных рэсурсаў на моры і на р. Амур выклікалі голад сярод ніўхаў у 1898 г. Адначасова, расійскія ўлады намагаліся прыцягваць карэннае насельніцтва да гандлю і працы на прадпрыемствах.
Палітыка савецкага ўрада мела супярэчлівыя наступствы. У 1920 — 1950-ых гг. правы ніўхаў як тубыльцаў былі значна пашыраны, аднак адмоўнае ўздзеянне мелі калектывізацыя і палітычныя рэпрэсіі. У 1960-ыя гг. ніўхі былі пераселены ў вёскі і гарады, што спрыяла іх хуткай русіфікацыі. Ужо ў 1989 г. 50,7 % ніўхаў жылі ў гарадах. З пач. 1980-ых гг. рабіліся пэўныя захады для адраджэння ніўхскай культуры і мовы, але доўгатэрміновых станоўчых змен не назіралася. Пасля 1991 г. пачалі адраджацца традыцыйныя абшчыны. Дзейнічаюць Саюз Ніўхаў Сахаліна, аддзелы Асацыяцыі карэнных малых народаў і іншыя арганізацыі.
Традыцыйная культура правіць
Асноўны гаспадарчы занятак — лоў рыбы з дапамогай сетак, невадаў, гаплікаў, астрог. Асабліва важнае значэнне меў летні промысел ласосевых, якіх вялілі і нарыхтоўвалі да наступнай пуціны. Рыбу ўжывалі таксама варанай, сырой, пячонай, замарожанай. З рыбных скур шылі вопратку, з вантробы вытаплівалі тлушч. Паляванне на марскіх звяроў, у першую чаргу на ластаногіх, забяспечвала мясам і скурай, якая ішла на абутак, адзежу і рамяні. Ніўхі трымалі шмат сабак, у тым ліку на мяса. Збіралі ядомыя травы, карэнні, ракавіны і малюскаў. З XIX ст. развіваецца агародніцтва. На далёкія дыстанцыі перамяшчаліся з дапамогай лыж, сабачых запрэжак, дашчаных лодак-пласкадонак, на р. Тым — лодак, выдзеўбаных у ствале таполі.
Паселішчы ніўхаў звычайна месціліся ля вусцяў нераставых рэк ці на марскім узбярэжжы і складаліся з 2 — 3 зімовых жытлаў — чатырохвугольных паўзямлянак са сферычным дахам. Уздоўж трох сценак рабілі абаграваемыя нары. Вялікі драўляны комін знаходзіўся звонку. Улетку ля месцаў промыслу будавалі летнія хаціны, сферычныя і з двумя пахіламі, на драўляных палях або пнях.
Мужчыны і жанчыны апраналіся ў штаны і халаты накшталт кімано, вырабленыя са скур рыбы, марскіх жывёл ці сабак. У халодную пару апраналі адразу некалькі халатаў, якія сашчэплівалі рамянём. Узімку таксама насілі сабачае або ласінае футра без капелюша.
Асновай сацыяльнага ладу быў род, які аб’ядноўваў мужчын — кроўных родзічаў, меўшых адзіную родавую назву. Жанчыны пасля шлюбу пераходзілі ў род мужа, але фармальна заставаліся ў складзе свайго. Шлюб унутры аднаго роду быў забаронены. Класічная форма шлюбу — жаніцьба на дачцэ брата маці. Роды складаліся з пашыраных і нуклеарных сем’яў.
Ніўхі захавалі багаты фальклор — казкі, паданні, лірычныя спевы, прыказкі і г. д. Сярод свят гадавога цыклу асобнае месца займала свята мядзведзя, калі вырашчанага ў няволі звера забівалі ў рытуальных мэтах. Свята суправаджалася песнямі, музычнымі і спартыўнымі спаборніцтвамі. Да сёй пары развітыа разьбярства па дрэве, косці, выраб скульптур і арнаментальных кампазіцый.
На Сахаліне дзейнічае некалькі фальклорных калектываў, разьбярская майстэрня, цэнтр традыцыйных культур і нацыянальны музей (г. Паранайск).
Мова правіць
Гавораць на ніўхскай мове, пашырана таксама руская мова.
Ніўхская мова ізаляваная, адносіцца да так званых палеазіяцкіх моў. Яна падзяляецца на 3 асноўныя дыялекты (амурскі, паўночнасахалінскі, усходнесахалінскі). У 1932 г. для амурскага дыялекта была створана пісьмовасць на аснове лацінкі. На ёй друкаваліся кнігі, выдавалася газета. У 1937 г. адбыўся пераход пісьмовасці да кірыліцы, аднак выкладанне новага правапісу і друк на ім пачаліся толькі ў 1953 г. У 1979 г. была распрацавана пісьмовасць для ўсходнесахалінскага дыялекта на аснове кірыліцы. На ёй (фактычна на рускай і ніўхскай) з 1996 г. выдаецца малатыражная газета «Нивх диф» («Ніўхскае слова»). Выдадзены буквары на амурскім і ўсходнесахалінскім дыялектах, кнігі для чытання, слоўнікі. Ніўхская літаратура развіваецца пераважна на рускай мове.
Рэлігія правіць
У кан. XIX ст. ніўхі былі ахрышчаныя ў праваслаўе, але да сёй пары прытрымліваюцца анімістычных культаў і памятаюць святыя для іх мясціны.
Літаратура правіць
- Grant B. M. Memory and forgetting among the Nivkhi of Sakhalin Island. — Rice University, 1993.
- Mattissen J. Dependent-Head Synthesis in Nivkh: A Contribution to a Typology of Polysynthesis. — John Benjamins, 2004.
- Народы России: Энциклопедия. / Главный редактор В. А. Тишков. — М.: Большая Российская Энциклопедия, 1994
- Народы и религии мира: Энциклопедия / Гл. ред. В. А. Тишков. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999.
- История и культура нивхов: Историко-этнографический очерки. — СПб: Наука, 2008.