Паўстанне Балаша (1632—1634)

Паўстанне Балаша — шырокі народны рух, цэнтрам якога стала Смаленшчына, назву атрымала па імі правадыра Івана Балаша.

Паўстанне Балаша
Асноўны канфлікт: Смаленская вайна
Дата	1632—1634
Месца	Смаленшчына, Севершчына
Прычына	Жаданне сялянства ўвайсці ў склад Рускай дзяржавы
Вынік	Паўстанне згасля пасля смерці яго лідара
Праціўнікі

Храналогія

Аблога Смаленска 1632—1634

Перадумовы

Паўстанне Балаша адбывалася ў 1632—1634 гадах, у перыяд Смаленскай вайны, калі Расія ў саюзе са Швецыяй змагалася за вяртанне зямель, якія перайшлі да Рэчы Паспалітай па Дэулінскаму перамір’ю 1618 года. Швецыя ўдзельнічала ў 30-гадовай вайне ў Еўропе (1618—1648 гадах), і Расія, знаходзячыся ў саюзе з ёй, павінна была адцягнуць на сябе частку польска-літоўскіх войскаў, садзейнічаць зрыву планаў аўстрыйскага імператарскага дома Габсбургаў, які імкнуўся да ўсталявання свайго панавання ў Еўропе.

У кастрычніку 1632 года рускія войскі пачалі вайну за Смаленск, занялі Дарагабуж і большасць населеных пунктаў, якія адышлі ад Расіі па Дэулінскаму перамір’ю. Шведскі кароль Густаў неадкладна гэтым скарыстаўся і атрымаў шэраг перамог над Германіяй. У 1633 годзе руская армія пачала аблозе Смаленска, які быў добра ўмацаваны і падрыхтаваны да актыўнай абароны. Адначасова павінен быў пачаць ваенныя дзеянні супраць Рэчы Паспалітай Густаў Адольф. Але гэтага не адбылося ў сувязі са смерцю караля. Новы шведскі кароль змяніў планы вайны і адышоў ад руска-шведскага саюза. Задуманы Швецыяй і Расіяй паход на Польска-Літоўскую дзяржаву быў адменены.

Руская армія пад Смаленскам, якая выконвала дапаможную ролю і адцягнуўшы на сябе частку польска-літоўскіх войскаў, апынулася зараз у самым цэнтры ваенных дзеянняў і павінна была прыняць на сябе галоўныя ўдары. Новы польскі кароль Уладзіслаў падрыхтаваў значныя сілы для паходу на Смаленск. Ваявода М. Б. Шэін працягваў аблогу Смаленска. Але яго воіны адчувалі вялікія цяжкасці: не атрымлівалі своечасова прадуктаў харчавання, абмундзіравання і ўзбраення, падала дысцыпліна. Дваране і дзеці баярскія самавольна пакідалі войскі і ўцякалі ў свае паветы, дзе дзейнічалі атрады крымскіх татараў, якія захоплівалі іх маёмасць, адводзілі іх маці, жонак і дзяцей у палон. Узмацнялася ўцёкі салдат і казакоў, якія далучаліся да балашоўскага руху. Нягледзячы на вялікія цяжкасці, М. Б. Шэін атрымалася ў двух месцах праламаць крэпасную сцяну, падарваць адну з крапасных вежаў, але авалодаць горадам ён не мог.

Першы этап паўстання

У час аблогі Смаленска балашоўскі рух набіраў сілу, ахопліваў новыя раёны. Толькі пад Смаленскам у атрадзе Балаша было 400 сялян, 200 салдат і казакоў. Затым атрад значна павялічыўся за кошт «парубежных мужыкоў», якія далучыліся ў Кадзіне, Красным і іншых паселішчах. Краснае стала цэнтрам, адкуль балашоўцы здзяйснялі рэйды супраць польскіх гарнізонаў у Дарагабужскі і Рослаўльскі паветы, Старадуб, Гомель, Крычаў і іншыя месцы. Іван Балаш спрабаваў усталяваць сувязі з М. Б. Шэіным, прапаноўваў яму дапамогу ў барацьбе з польска-літоўскімі войскамі. Чым скончыліся перамовы з М. Б. Шэіным, дакладна невядома. Можна толькі меркаваць, што Шэін не пайшоў на ўсталяванне саюза з І. Балашом. У студзені 1633 года І. Балаш накіраваўся ў Старадубскі павет і злучыўся з атрадамі «камарыцкіх і карачэўскіх мужыкоў». Старадуб стаў у гэты час галоўным цэнтрам народнага руху, якія звярнулі свае асноўныя сілы супраць мясцовых феадалаў.

Царскі ўрад быў вельмі напалоханы размахам паўстанцкага руху і імкнуўся раскласці яго знутры. Ураду ўдалося пасеяць разлад ў паўстанцкім лагеры, і паўстанцы раскалоліся на асобныя атрады. І. Балаш сышоў са сваім атрадам з-пад Старадуба да Смаленска, але па дараге ён быў схоплены здраднікамі, выдадзены старадубскаму ваяводзе, пасаджаны ў турму, дзе неўзабаве памёр.

Распад адзінага балашоўскага паўстанцкага атрада і смерць яго правадыра не азначалі спынення народнага руху. Разрозненыя атрады паўстанцаў дзейнічалі ў Смаленскім, Рослаўльскім, Дарагабужским, Веліжскім, Старадубскім і іншых паветах. З распадам адзінага балашоўскага атрада скончыўся першы этап гэтага руху.

Другі этап паўстання

З лета 1633 года пачынаецца другі этап балашоўскага руху з цэнтрам у Рослаўлі. Сюды сцякаліся сяляне, пасадскія людзі, казакі з Смаленскага краю і з розных раёнаў Расіі, уключаючы нават Сібір, Урал, Поўначы і Паволжа. У Рослаўлі толькі адных казакоў сабралася да 3000 чалавек. Узначаліў Рослаўльскі лагер бліжэйшы памочнік І. Балаша Рыгор Растопчын і казацкія атаманы Іван Цеслеў і Анісім Чортапруд. Паўстанцы здзяйснялі рэйды да руска-польскай мяжы, наносілі ўдары.

Адначасова яны здзяйснялі напады на баярскія, дваранскія і манастырскія валодання. Рослаўльскі паўстанцкі лагер праіснаваў да канца лютага 1634 года З сыходам з-пад Смаленска войскаў М. Б. Шэіна (усяго было вывезена 8056 конных і пешых ратнікаў) і заключэння Палянаўскага мірнага дагавора з Рэччу Паспалітай у ліпені 1634 года балашоўскі рух паступова згасае.

Трэці этап паўстання

Адзіны Рослаўльскі лагер распаўся, паўсталі дробныя атрады, якія паступова спынілі свае дзеянні.

Атрад атамана Растопчына здаўся царскім войскам у г. Серпухаў. Атрад атамана Чортапруда рушыў праз Тулу і Епіфань да Дона, але 13 чэрвеня 1634 года атрымаў паразу ў бітве з урадавымі войскамі на р. Проня ў раёне Епіфані, а 23 чэрвеня 1634 года яшчэ на р. Бецяга блізу Варонежа. Пасля чаго атрады балашоўцаў былі рассеяны канчаткова.

Вынікі

У падаўленні балашоўскага руху прынялі ўдзел мясцовыя феадалы і польска-літоўскія войскі. Балашоўскі народны рух насіў не толькі нацыянальна-вызваленчы характар, наносіла ўдары па польска-літоўскім войскам і іх наймітам, але не літавала і сваіх феадалаў, дамагаючыся вызвалення ад жорсткіх формаў эксплуатацыі.

У цэлым гэта быў шырокі антыфеадальны рух народных мас, які ўзнік пры актыўным удзеле смаленскіх сялян, пасадскіх людзей, казакоў і збеглых салдат.

Літаратура

• Поршнев Б. Ф., Социально-политическая обстановка в России во время Смоленской войны, «История СССР», 1957, № 5.