Вікіпедыя

Усяе Русі

«Усяе Русі» — прыстаўка да тытула рускіх вялікіх князёў і цароў, а таксама прадстаяцеляў Рускай праваслаўнай царквы (выкарыстоўваецца і ў нашы дні). У перакладзе са стараславянскай мовы азначае «Усёй Русі»

Прадстаўнікі духоўнай улады правіць

У тытуле Кіеўскіх мітрапалітаў (якія пазней перамясцілі сваю рэзідэнцыю ва Уладзімір, а затым у Маскву) з'явілася з 1160-х гадоў, падкрэсліваючы адзінства царквы ва ўмовах феадальнай раздробненасці, якая панавала на Русі. Пасля падзелу ў XV стагоддзі агульнарускай мітраполіі на маскоўскую і кіева-літоўскую часткі прыстаўка «ўсяе Русі» захавалася за прадстаяцелямі абедзвюх кафедраў. Тытул «мітрапаліт усяе Русі» (без слова «Кіеўскі») выкарыстоўваўся маскоўскімі мітрапалітамі, а з 1589 года маскоўскімі патрыярхамі. У сінадальны перыяд патрыярхі не выбіраліся, а обер-пракуроры прыставак да свайго звання не мелі. Пасля аднаўлення патрыяршаства ў 1917 годзе быў выбраны Патрыярх Маскоўскі з прыстаўкай да тытула «ўсяе Расіі», што ўяўляла сабой элінізаваны варыянт словазлучэння «ўсяе Русі». Цяперашняя прыстаўка да тытула Патрыярхаў Маскоўскіх і ўсяе Русі ўвайшла ў традыцыю з верасня 1943 года. З 1863 года прыстаўка «ўсяе Русі» з'яўляецца таксама часткай тытула прадстаяцеля Рускай праваслаўнай стараверскай царквы, якая не прызнаецца сусветным праваслаўем кананічнай.

Кіеўскія мітрапаліты ў 1458—1688 гадах насілі прыстаўку да тытула «Кіеўскі, Галіцкі і ўсяе Русі (Расіі)». Пасля таго, як Кіеўская мітраполія ўвайшла ў склад Маскоўскага патрыярхата, іх прыстаўка да тытула была ўдакладнена словам «Малой» — «мітрапаліт Кіеўскі, Галіцкі і ўсяе Малой Русі» (Расіі). Грэка-каталіцкія мітрапаліты пасля 1838 года змянілі прыстаўку «Кіеўскі, Галіцкі і ўсяе Русі» на «Галіцкі». Патрыярх Украінскай праваслаўнай царквы Кіеўскага патрыярхата, якая не прызнаецца сусветным праваслаўем кананічнай, выкарыстоўвае прыстаўку да тытула «ўсяе Украіны-Русі».

Прадстаўнікі свецкай улады правіць

У тытулах свецкіх кіраўнікоў прыстаўка ўжывалася эпізадычна. Яна не супадала з фактычнымі памерамі іх уладанняў, аднак змяшчала ў сабе ўяўленне аб намінальным палітычным адзінстве рускіх земляў і вяршэнстве яе ўладальніка ў княжацкай іерархіі.

У дамангольскі час прыстаўка выкарыстоўвалася да кіеўскіх князёў[1]. У крыніцах яна сустракаецца ў дачыненні да Усевалада Яраславіча, Уладзіміра Манамаха, Юрыя Далгарукага, Расціслава Мсціславіча (ці Мсціслава Ізяславіча, імя князя, які кіраваў на той момант у Кіеве, не названа), Мсціслава Раманавіча Смаленскага і Рамана Мсціславіча Галіцка-Валынскага.

Пасля мангольскага нашэсця Кіеў прыйшоў у заняпад, а вялікія князі ўладзімірскія фармальна былі прызнаны ў Ардзе старэйшымі сярод усіх рускіх кіраўнікоў. У 1299 годзе з Кіева ва Уладзімір пераехаў мітрапаліт Кіеўскі і ўсяе Русі Максім. Першым бясспрэчным уладальнікам прыстаўкі з уладзімірскіх князёў быў Міхаіл Яраславіч Цвярскі. Пасля яго прыстаўку насілі ўсе маскоўскія князі, якія валодалі Уладзімірам, пачынаючы з Івана Каліты[2].

 
Пячатка Сімяона Гордага — «князя вялікага Усяе Русі»
 
Тытул «Гаспадар усяе Русі» на велікакняжацкай пячатцы Івана III

У багатай перапісцы на грэчаскай мове паміж візантыйскім патрыярхамі і імператарамі і вялікімі князямі Іван Каліта, Сімяон Горды, Іван II, Дзмітрый Данскі і Васіль I паслядоўна называюцца Μέγας ῥὴξ πάσης Ῥωσίας «вялікі кароль усёй Расіі»[3]. Так пішуць не толькі патрыярхі, але нават імператар Іаан Кантакузін у 1347 годзе. Лічыцца, што такое тытулаванне не было аднабаковым і выкарыстоўвалася самімі вялікімі князямі ў лістах, адрасаваных у Візантыю.[3]

З канца XV стагоддзя тытул набывае афіцыйны характар і становіцца абавязковым элементам тытулатуры маскоўскіх вялікіх князёў[4].

 
Царскі і велікакняжацкі тытул на купале званіцы Івана Вялікага

З XVI стагоддзя ў тытулах маскоўскіх цароў зрэдку сустракаецца элінізаваная форма «ўсяе Расіі». З 1654 па 1721 год прыстаўка пашырылася да больш падрабязнай — так афіцыйны тытул Аляксея Міхайлавіча гучаў як «усяе Вялікай і Малой і Белай Расіі самадзержац». У эпоху Расійскай імперыі гасудараў тытул трансфармаваўся ў «Імператар усерасійскі».

Кіраўнікі Галіцка-Валынскага княства ў XIII—XIV стст. апроч княжацкага тытула сталі насіць падараваны Папам Рымскім тытул каралёў Русі[5][6]. Паводле меркавання Я. Ісаевіча, пад «Руссю» яны мелі на ўвазе тэрыторыю свайго княства[7]. Паводле меркавання Л. Вайтовіча, тытул быў прэтэнзійны і распаўсюджваўся на ўсю Русь[8]. З прыстаўкай «усяе» ён напісаны ў лісце братоў Андрэя і Льва Юр'евічаў да магістра Тэўтонскага ордэна (1316) — duces totius terrae Russiae, Galiciae et Lademiriae («князі ўсёй зямлі Русі, Галіча і Уладзіміра») і ў грамаце князя Юрыя Тройдзенавіча (1335) — dux totius Russiae Minoris («князь усёй Малой Русі»)[9].

Таксама тытул кіраўнікоў Русі выкарыстоўваўся некаторымі запарожскімі гетманамі. Так Багдан Хмяльніцкі, у дыпламатычнай перапісцы з асманскім султанам, падпісваўся як «Гетман Войска Запарожскага і ўсяе Русі».[10]

Гл. таксама правіць

Заўвагі правіць

  1. ↑ Горскі 2007, с. 57—59.
  2. ↑ Жалованная грамота великого князя Ивана Даниловича Калиты печорским сокольникам. // Акты социально-экономической истории Северо-Восточной Руси конца XIV — начала XVI в. Т. 3. — М.; Л., 1964. — С. 15.
  3. ↑ а б Салаўёў 1957, с. 142.
  4. ↑ С. В. Богданов (Тверь) ОБ ОПРЕДЕЛЕНИИ «ВСЕЯ РУСИ» В ВЕЛИКОКНЯЖЕСКОЙ ТИТУЛАТУРЕ XIV—XV в. (По материалам актов XIV—XV в.) [1]
  5. ↑ Исаевич Я. Д. «Королевство Галиции и Володимирии» и «Королевство Руси». // Древнейшие государства на территории СССР. Материалы и исследования. 1985 г. Москва, 1986. — С.62-63
  6. ↑ Ісаєвич Я. Д. Галицько-Волинське князівство доби Данила Галицького та його нащадків. Львів, 2001. — С. 7.
  7. ↑ Исаевич Я. Д. Галицко-Волынское княжество в конце XIII — начале XIV вв. // Древнейшие государства на территории СССР. Материалы и исследования. 1987 г. Москва, 1989. — С.71.
  8. ↑ Л.Войтович. «Галицько-Волинські етюди». м. Біла Церква, Видавець Олександр Пшонківський 2011. — С.365; Л. Войтович. Король Данило Романович. Загадки і проблеми // Король Данило Романович і його місце в українській історії. Львів, 2003. — С. 24-С. 29; Войтович Л. В. Королівство Русі: реальність і міфи //Дрогобицький краєзнавчий збірник. — Вип. 7. — Дрогобич, 2003. — С.63-71 Архівавана 10 мая 2007.
  9. ↑ Купчинський, Олег. Акти та документи галицько-волинського князівства XIII — першої половини XIV століть. Дослідження. Тексти. — Львів, 2004. — С. 150—151, 185. (укр.)
  10. ↑ Ю. І. Терещенко. Династичний принцип влади і національна консолідація в добу Хмельниччини в оцінці В.Липинського Архівавана 19 кастрычніка 2013.

Літаратура правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Усяе_Русі&oldid=4540456"