Іван Каліта
Іван І Данілавіч, Іван Каліта (1288 — 31 сакавіка 1340, Масква) — князь маскоўскі з 1325 да 1340, Вялікі князь уладзімірскі (ярлык ад хана ў 1331) да 1340, князь наўгародскі з 1328 па 1337. Сын маскоўскага князя Данілы Аляксандравіча. Іван Каліта першым з князёў пачаў называць сябе «вялікім князем усяе Русі».
| Іван Данілавіч | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Іван Каліта. Мініяцюра з Царскага тытулярніка | |||||||
|
|||||||
| Папярэднік | Юрый Данілавіч | ||||||
| Пераемнік | Сямён Іванавіч Горды | ||||||
|
|||||||
| Папярэднік | Аляксандр Міхайлавіч Цвярскі | ||||||
| Пераемнік | Сямён Іванавіч Горды | ||||||
|
|||||||
| Папярэднік | Аляксандр Васільевіч Суздальскі | ||||||
| Пераемнік | Сямён Іванавіч Горды | ||||||
| Нараджэнне |
1288[1], 1304[2][3] ці 1 лістапада 1288 |
||||||
| Смерць |
31 сакавіка 1340, 31 сакавіка 1341[3] ці 13 сакавіка 1341[2] |
||||||
| Месца пахавання | |||||||
| Род | Рурыкавічы | ||||||
| Бацька | Даніл Аляксандравіч[3] | ||||||
| Маці | Agrippina[d] або мерк. Васіліса Дзмітрыеўна[d][4][5] | ||||||
| Жонка | Алена[d][6] і Ulyana[d] | ||||||
| Дзеці | Сямён Горды, Іван II Іванавіч Красны[7], Андрэй Іванавіч[d][8], Еўдакія Іванаўна[d][9], Марыя Іванаўна[d][9] і Феадосія Іванаўна[d] | ||||||
| Веравызнанне | Праваслаўная Царква | ||||||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||||||
Мянушку «Каліта» атрымаў за сваё багацце (каліта — старадаўняя славянская назва грашовай торбачкі, ад цюркскага слова калта — кашалёк, невялікая скураная торбачка, якую насілі на поясе, у сучасных цюркскіх мовах, напрыклад у казахскай «калта» — кішэня).
Біяграфія
правіцьУпершыню згадваецца ў крыніцах у сувязі з падзеямі 1296 года, калі Даніл Аляксандравіч, прызнаны наўгародцамі сваім князем, адправіў яго ў Ноўгарад у якасці намесніка. У 1303 годзе, пасля смерці бацькі, відаць, удзельнічаў у паходзе свайго старэйшага брата Юрыя, які стаў маскоўскім князем, на Мажайск, у выніку якога было замацавана далучэнне горада да Маскоўскага княства. У 1305 годзе, калі Юры з’ехаў у Арду, збіраючыся пазмагацца за вялікае княжанне ўладзімірскае з цвярскім князем Міхаілам Яраславічам, Іван Данілавіч сеў на стол у Пераяслаўлі, які знаходзіўся з 1302 года пад уладай маскоўскіх князёў. Разбіў цвярское войска, што падступіла да Пераяслаўля.
У наступныя гады заставаўся верным саюзнікам свайго старэйшага брата ў барацьбе з цвярскімі князямі за вяршэнства ў Паўночна-Усходняй Русі. Хутчэй за ўсё, менавіта ён падчас частых адлучак Юрыя Данілавіча з Масквы кіраваў Маскоўскім княствам. Івану Данілавічу разам са старэйшым братам удалося зрабіць сваім саюзнікам мітрапаліта Кіеўскага і ўсяе Русі Пятра. Маскоўскія князі абаранілі Пятра на Пераяслаўскім саборы 1310 года ад абвінавачанняў, вылучаных цвярскім епіскапам Андрэем. Мітрапаліт жа затым паслядоўна падтрымліваў іх у барацьбе з цвярскім князямі, нярэдка гасцяваў у Маскве (сканаў там у 1326 і быў пахаваны ў заснаваным ім разам з Іванам I Данілавічам Успенскім саборы Маскоўскага Крамля).
Пасля забойства Юрыя Данілавіча ў Ардзе вялікім князем уладзімірскім Дзмітрыем Міхайлавічам (1325) Іван Данілавіч як адзіны пакінуты да таго часу ў жывых з сыноў Даніла Аляксандравіча стаў маскоўскім князем, пры гэтым Уладзімірскае вялікае княства засталося ў руках цвярскіх князёў: Узбек-хан перадаў ярлык на яго малодшаму брату Дзмітрыя Міхайлавіча Аляксандру Міхайлавічу. Пасля Цвярскога паўстання 1327 года, непасрэдны ўдзел у якім прыняў Аляксандр Міхайлавіч, Іван I адправіўся ў Арду, у адносінах з якой, у адрозненне ад старэйшага брата Юрыя, быў цалкам лаяльны і паспяхова выкарыстаў сілы Арды для барацьбы з палітычнымі супернікамі, у першую чаргу цвярскімі князямі. Забойства ханскага пасла Чол-хана (стрыечнага брата Узбека) выклікала гнеў хана, які ўзімку 1327/1328 накіраваў супраць Аляксандра Міхайлавіча карнае войска — «Федарчукову раць», да якой далучыліся сілы Івана I і некаторых іншых рускіх князёў.
Прамым вынікам гэтых падзей стаў падзел ханам Узбекам у 1328 годзе Уладзімірскага вялікага княства на дзве часткі, ярлык на адну з якіх (уключаючы Ноўгарад і Кастраму) атрымаў Іван I Данілавіч, а на іншую (Уладзімір і Ніжагародскае Паволжа) — суздальскі князь Аляксандр Васільевіч. Тады ж хан загадаў Івану I, ізноў які прыехаў у Арду, «шукаць» Аляксандра Міхайлавіча. Вялікі князь уладзімірскі разам з наўгародцамі адправіў да Аляксандра Міхайлавічу ў Пскоў паслоў з патрабаваннем прыехаць да хана, але прыняты пскавічамі князь адмовіўся гэта зрабіць.
Івану I ўдалося наладзіць узаемадзеянне з пераемнікам мітрапаліта Пятра на кафедры — грэкам Феагностам, які прыбыў на Русь у 1328 годзе. У 1329 гозе Іван I разам з мітрапалітам прыехаў у Ноўгарад, дзе 26 сакавіка быў узведзены на наўгародскі стол. Адтуль ён пачаў паход са шматлікімі іншымі рускімі князямі і наўгародцамі на Пскоў, адначасова мітрапаліт наклаў на Пскоў царкоўную забарону. Гэтыя абставіны вымусілі Аляксандра Міхайлавіча збегчы ў Вялікае Княства Літоўскае, пасля чаго з пскавічамі быў заключаны мір.
Пасля смерці ў 1331 годзе вялікага князя ўладзімірскага Аляксандра Васільевіча Іван I выправіўся ў Арду і дзякуючы раздачы дароў і абяцанню вялікіх выплат атрымаў у 1332 годзе ярлык на ўсё вялікае княжанне. У сувязі з гэтым ён запытаў буйную суму ў Ноўгарада (каб пагасіць узятыя абавязацельствы), што прывяло да канфлікту з наўгародцамі, які працягваўся і ў 1333 годзе; падчас яго вялікі князь двойчы (у 1332 і 1333) захопліваў Таржок, а ў 1332 годзе таксама Бяжэцкі Верх. Зімой 1332/1333 гадоў Іван I быў выкліканы ханскім паслом у Арду, дзе, відаць, здолеў выканаць даўгавыя абавязацельствы. У 1334 годзе вялікі князь прымірыўся з наўгародцамі і ў пачатку 1335 года прыязджаў у Ноўгарад. У тым жа годзе на зваротным шляху з Ноўгарада пасылаў войскі на Асечан і Расну — мястэчкі Ржэўскага княства, раней захопленыя ВКЛ. У 1336 годзе здзейсніў яшчэ адну паездку ў Арду. У 1337 годзе ў Івана I адбыўся новы канфлікт з Наўгародскай рэспублікай: вялікі князь адправіў войска ў наўгародскія ўладанні на Дзвіне, але яно пацярпела няўдачу.
З 1337 г. Івану I прыйшлося зноў процідзейнічаць Аляксандру Міхайлавічу, які атрымаў прабачэнне ад хана Узбека і вярнуўся на цвярское княжанне. У 1339 годзе вялікі князь уладзімірскі спачатку ездзіў у Арду сам з двума сынамі, а затым адправіў туды ўсіх трох сыноў — Сямёна, Івана і Андрэя. Аляксандр Міхайлавіч быў выкліканы да Узбек-хана і 28 кастрычніка 1339 года пакараны смерцю разам з сынам Фёдарам па ханскім загадзе. У тым жа годзе вялікі князь дабіўся кананізацыі мітрапаліта Пятра, які стаў асабліва шанаваны ў Маскве святым.
Зімой 1339/1340 г. Іван I удзельнічаў у арганізацыі ардынска-рускага паходу на Смаленск, які прызнаў вяршэнства вялікага князя літоўскага Гедыміна, аднак асабіста ў паходзе не ўдзельнічаў.
Здолеў значна пашырыць уладанні вялікага князя ўладзімірскага. Яму ўдалося набыць па ханскім ярлыку палову Растоўскага княства (у 1328 ці 1332). Відаць, пры ім у склад вялікага княжання ўвайшло (таксама па ярлыку) Дзмітраўскае княства (хутчэй за ўсё, у выніку паездкі ў Арду, 1336). Ажыццявіў таксама «куплі» Галіцкага княства (са сталіцай у Галічы-Мярскім), Угліцкага княства і Белазерскага княства. Найбольш верагодна, што вялікі князь набыў у мясцовых князёў іх вярхоўныя суверэнныя правы, у выніку чаго яны перайшлі ў статус служылых князёў вялікага князя ўладзімірскага. Усе гэтыя набыткі рабіліся не ў склад Маскоўскага княства, а ў склад Уладзімірскага вялікага княства, права распараджэння якім належала ардынскаму хану.
Пры Іване I і паводле яго ініцыятывы ў Маскве шырока разгарнулася будаўніцтва каменных храмаў. У 1326 годзе быў закладзены Успенскі сабор (замест ранейшага драўлянага), у 1329 годзе ўзведзена царква Святога Іаана Лествічніка. У 1330 годзе Іван I перанёс у Маскоўскі Крэмль Спаса-Праабражэнскі (Спаса на Бару) манастыр, для чаго быў пабудаваны манастырскі сабор. У гэты манастыр па просьбе вялікага князя мітрапаліт Феагност перанёс архімандрытыю з загараднага маскоўскага Данілава ў імя прападобнага Даніла Стоўпніка мужчынскага манастыра. Вялікі князь забяспечыў манастыру ўтрыманне, храм «украси иконами и книгами и сосуды и всякими узорочьи», прывёў у манастыр першага архімандрыта Іаана. У 1333 годзе ў Крамлі быў узведзены Архангельскі сабор. Будаўнічая дзейнасць вялікага князя не абмежавалася ўзвядзеннем храмаў: у апошнія месяцы яго жыцця, пачынаючы з лістапада 1339 года, былі пабудаваны новыя драўляныя сцены Маскоўскага Крамля.
Крыніцы
правіць- ↑ http://russianrulershistory.com/ivan-i-5-best-russian-ruler/
- ↑ а б Военная энциклопедия — СПб.: Иван Дмитриевич Сытин, 1913. — Т. 11.
- ↑ а б в А. Э. Иоанн Данилович Калита I // Русский биографический словарь — СПб.: 1897. — Т. 8. — С. 190–192.
- ↑ Lundy D. R. The Peerage
- ↑ Michael Maclagan
- ↑ (unspecified title) Праверана 7 жніўня 2020.
- ↑ Иоанн Иоаннович II // Русский биографический словарь — СПб.: 1897. — Т. 8. — С. 192–193.
- ↑ Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku / пад рэд. J. Wolff — Warszawa: 1895. — С. 153.
- ↑ а б Pas L. v. Genealogics — 2003.
Літаратура
правіць- Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Белэн, 1999. — 608 с.: іл. ISBN 985-11-0279-2