Чынук (індзейцы)
Чыну́к (саманазва: Tsinúk) — група малых індзейскіх народаў, якая размаўляе на чынукскіх мовах, карэннае насельніцтва вакол ракі Калумбія. Жывуць у ЗША і Канадзе. Агульная колькасць (2018 г.) — 1800 чал.[1][2][3]
| Чынук (Tsinúk) | |
| |
| Агульная колькасць | 1800 (2018 г.) |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | ЗША, Канада |
| Мова | чынукскія мовы, чынук вава |
| Рэлігія | анімізм, татэмізм, хрысціянства |
| Блізкія этнічныя групы | |
Гісторыя правіць
Паводле міфалогіі чынук, яны з’яўляюцца нашчадкамі чалавека, народжанага ад яйка буравесніка[4]. Навукоўцы лічаць, што продкі чынук насялялі ціхаакіянскае ўзбярэжжа Паўночнай Амерыкі пасля 300 г. да н. э.[5] Чынук не мелі палітычнага адзінства і падзяляліся на некалькі малых народаў. Агульная назва чынук была дадзена ім у сярэдзіне XIX ст. па найменню салішскай вёскі.
Вылучаюць наступныя этнічныя супольнасці чынук першай паловы XIX ст.:
- Катламет (вусце ракі Калумбія)
- Клатсап (уздоўж ракі Калумбія)
- Клэкамас (даліна Віламіт)
- Клавевала (даліна Віламіт)
- Ватлата (вадаспады ракі Калумбія)
- Васка і вішрам (паўднёвы бераг ракі Калумбія)
- Чылукітэква (паўночны бераг ракі Калумбія)
- Кілукланюк (ніжняя плынь ракі Калумбія)
- Катласкан (востраў Саві)
- Вілапа (заліў Вілапа)
- Вакікум (сярэдняя плынь ракі Калумбія)
- Скілот (сярэдняя плынь ракі Калумбія
У нашы дні прынята вылучаць ніжніх і верхніх чынук, а таксама крэолаў вава.
Верагодна, кантакты з еўрапейцамі пачаліся ўжо ў XVI — XVII стст., але дакументаваны факт гандлёвых зносін з маракамі датуецца 1792 г.[6] У 1805 г. землі чынук наведала амерыканская экспедыцыя Льюіса і Кларка. У 1811 г. быў адчынены амерыканскі гандлёвы пост. Археалагічныя даследаванні паказваюць, што гандаль з народамі еўрапейскага паходжання аказаў моцны ўплыў на матэрыяльную культуру чынук[7]. Аднак зваротным бокам кантактаў былі эпідэміі малярыі і воспы.
У 1850—1851 гг. тэрыторыі чынук пачалі займаць амерыканскія перасяленцы. Улады ЗША заключылі мірныя пагадненні з плямёнамі і перасялілі іх у рэзервацыі.
Культура правіць
Галоўнымі заняткамі індзейцаў чынук здаўна з’яўляліся рыбалоўства і збіральніцтва. Рыбу лавілі сеткамі, білі гарпунамі, стрэламі, ладзілі пасткі і дамбы на рэках. Асабліва важную ролю адыгрываў сезонны лоў ласасёвых рыб. Іх вэндзілі і назапашвалі на зімовы перыяд. Паўсядзённым дадаткам да ежы быў рыбін тлушч. Збіральніцтвам займаліся пераважна жанчыны. Збіралі ядомыя расліны і малюскаў. Прысмакам лічылася смажаная на камянях дзікая цыбуля з ягадамі. Нягледзячы на багатую фаўну, паляванне мела другасны характар. Палявалі на ласёў, аленяў, дзікіх птушак, жыхары ўзбярэжжа — на ластаногіх. У XIX ст. ведалі конегадоўлю, умелі вырошчваць бульбу.
Чынук былі выдатнымі будаўнікамі каноэ, што вырабляліся з суцэльнага драўнянага ствала і выпальваліся ўсярэдзіне. Экспедыцыя Льюіса і Кларка выкарыстоўвала мясцовыя каноэ для транспартыроўкі па рацэ Калумбія і нават выкрала адно, калі не здолела дамовіцца аб абмене на тавары. Лічыцца, што чынук рэдка ваявалі, хаця сярод іх былі ваеннапалонныя рабы. У якасці зброі выкарыстоўвалі лукі, стрэлы, дзіды і булавы. Для абароны цела выраблялі наборныя даспехі з ласінай скуры і хваёвай кары. У пачатку XIX ст. чынук ужо шырока выкарыстоўвалі прылады еўрапейскага паходжання, пра што кажуць шматлікія шкляныя бутэлькі[8], якія знаходзяць археолагі.
Багатыя рэсурсы дазвалялі чынук мець сталыя паселішчы. Хаціны будавалі ў форме чатырохкутніка з дошак. У даўжыню яны былі ад 15 м да 45 м. У такой хаціне адначасова жыло некалькі сваяцкіх сем’яў. Для абароны ад вільгаці дошкі перакрывалі некалькі разоў. Знутры хаціны мелася яміна для агменю. Вокнаў не было, аднак у даху рабілі адтуліны для святла і дыму. Спальныя месцы і гаспадарчая прастора адлучаліся дошкамі і шкурамі. Перад уваходам усталёўваўся татэмны слуп.
Мужчыны амаль не насілі вопратку. Толькі ў дрэннае надвор'е апраналі халаты, падперазаныя вяроўкай. Жанчыны мелі вопратку накшталт спадніц і фартухоў. Для вопраткі выраблялі валакно з асоту або хваёвай кары. Чынук багата размалёўвалі цела і твар, рабілі татуіроўкі, упрыгожваліся бісерам.
Асноўнай грамадска-палітычнай адзінкай была вясковая абшчына, што складалася з буйных пашыраных сем.яў, якія ў сваю чаргу ўваходзілі ў склад родаў. Сваяцтва перадавалася па жаночай лініі, таму дзеці былі чальцамі роду маці. Пэўныя сем’і і роды валодалі месцамі лову і збіральніцтва, каноэ. Існавала таксама прыватная маёмасць. Найбольш заможны мужчына займаў пасаду правадыра вёскі. Асабліва заможныя маглі кантраляваць некалькі суседніх вёсак. У чынук існаваў звычай сплескваць чэрап немаўлятаў з дапамогай дошак. Пляскаты чэрап лічыўся прыкметай заможнага роду. На ніжэйшай прыступцы сацыяльнай лесвіцы знаходзіліся рабы. Іх колькасць дасягала 25 % ад усяго насельніцтва.
Фальклор чынук багаты на міфы і казкі. Вылучаюцца цыклы казак пра трыкстэраў Блакітную Сойку[9] і Каёта[10]. Рытуальныя песні і танцы суправаджаліся музыкай. Распаўсюджаныя музычныя інструменты: свістулькі і бразготкі.
Мовы правіць
Чынукскія мовы ўтвараюць самастойную моўную сям’ю. Часам яе аб’ядноўваюць з цымшыянскімі мовамі. Вылучаюць 8 моў, якія падзяляюць на 3 групы. У нашы дні захавалася толькі верхнечынукская мова васка-вішрам. На аснове чынукскіх і еўрапейскіх моў узнік крэольскі жаргон чынук вава.
Зноскі
- ↑ Chinook Wawa
- ↑ Lower Chinook in United States
- ↑ Upper Chinook in United States
- ↑ Origin of the Chinook People
- ↑ Chinook history — Native Americans
- ↑ Chinook and malaria — American history
- ↑ Evidence from archaeological digs reveals Chinook wealth
- ↑ Evidence from archaeological digs reveals Chinook wealth
- ↑ Native American Legends: Bluejay
- ↑ Legendary Native American Figures: Talapus
Спасылкі правіць
|
Чынук (індзейцы) на Вікісховішчы |
|---|