Анастасія Яраполкаўна

княгіня менская

Анастасія Яраполкаўна (1074 — 3 студзеня 1158[3]) — дачка князя валынскага Яраполка Ізяславіча і Кунігунды фон Арламюндэ, жонка менскага князя Глеба Усяславіча.

Анастасія Яраполкаўна
Нараджэнне 1074
Смерць 3 студзеня 1158[1]
Месца пахавання
Бацька Яраполк Ізяславіч[1][2]
Маці Кунігунда фон Арламюндэ[d][2]
Муж Глеб Усяславіч[1]
Дзеці Расціслаў Глебавіч, Валадар Глебавіч і Усевалад Глебавіч[2]
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Згадкі

правіць
 
Фрагмент аркуша са згадкай менскай княгіні Яраполкаўны ў Кіеўскім летапісе.

Крыніцамі Анастасія згадана толькі аднойчы, Кіеўскі летапіс паведаміў пра яе смерць пад 1158 годам. Згадка цікавая для гісторыі царквы[4][5]. Летапісец адзначыў, што 3 студзеня ва ўзросце 84 гадоў а 2 гадзіне ночы памерла Яраполкаўна, удава князя Глеба, якая перажыла свайго мужа на 40 гадоў, і пахавана 4 студзеня ва Успенскім саборы Кіева-Пячэрскага манастыра побач ракі Феадосія Пячэрскага і магілы мужа[6]. Анастасія завяшчала 5 вёсак з чэляддзю і агулам усю сваю маёмасць манастыру. Там сама адзначаны наданні манастыру ад яе бацькі і мужа — Яраполк ахвяраваў некалькі валасцей і ўсю свае асабістую маёмасць, а Глеб пры жыцці ахвяраваў 600 грыўняў срэбра і 50 грыўняў золата, а 100 грыўняў срэбра і 50 грыўняў золата ахвяравала ўдава па яго смерці.[7] Даследчыца Ліза Лін Генрых, якая ў 1977 годзе пераклала Кіеўскі летапіс на англійскую мову, інтэрпрэтавала словы «и все да и до повоӕ» як тое, што Яраполкаўна «дала ўсё да таго, як стала манахіняй». На думку Інэс Гарсія дэ ла Пуэнтэ (2012), Генрых няслушна зразумела фразу, літаральна яна значыць «дала ўсё і да галаўнога ўбору», а ў пераносным сэнсе «ахвяравала ўсё, што мела».[8]

Імя княгіні Кіеўскі летапіс не называе, яно вядома толькі з позняй крыніцы — Кіеўскага сінопсісу. Можна толькі спадзявацца, што складальнік сінопсісу, які працаваў у Кіева-Пячэрскім манастыры, адзначыў імя слушна, але «няма дастаткова пэўных звестак, каб зрабіць выснову, што ўдаву Глеба звалі Анастасія».[9]

У 2012 годзе амерыканская даследчыца іспанскага паходжання Гарсія дэ ла Пуэнтэ, на грунце фрагмента Кіеўскага летапісу «сѣдѣвши по кн҃зи своемъ . вдовою лѣт̑ . м҃ .» (сядзела па князю сваім удавою гадоў 40), выказала здагадку, што Яраполкаўна 40 гадоў была ўладарнай княгіняй менскай. Даследчыца сама адзначыла, што гэты выпадак не мае аналагаў прынамсі ў гісторыі Русі, а таксама яму няма пераканаўчых доказаў.[10][11] На думку ўкраінскага даследчыка Сяргея Абукава (2016): «Цяжка прызнаць пераканаўчым меркаванне пра праўленне ўдавы Глеба да сваёй смерці ў Менскім княстве».[12] З іншага боку, у 2024 годзе здагадку Гарсія дэ ла Пуэнтэ падтрымаў амерыканскі даследчык Крысціян Рафенспергер[13].

Гіпотэза Гарсія дэ ла Пуэнтэ грунтуецца на тым, што як і ранейшая перакладчыца Кіеўскага летапісу Ліза Лін Генрых, фрагмент «сѣдѣвши по кн҃зи своемъ . вдовою лѣт̑ . м҃ .» яна перакладае па аналогіі са шматлікі згадкамі летапісу пра «сядзенне» князёў, што значыла іх княжанне. Так, «who had been ruling forty years in the place of her prince as a widow» у перакладзе Генрых (1977) і «having ruled after her husband['s death] as a widow for forty years» у перакладзе Гарсія дэ ла Пуэнтэ (2012). Пры гэтым Гарсія дэ ла Пуэнтэ ведае, што рускія мовазнаўцы даюць сэнс «сядзела па князю сваім ўдавою» іначай і іх меркаванне грунтуецца на ранняй рэдакцыі Рускай Праўды з XII ст., дзе асобны раздзел «А се ѡ женѣ, ѡже върчетьсѧ сѣдѣти по мужи» прысвечаны менавіта правам удоваў усіх станаў, і на масіве пазнейшых ужыванняў «сядзення па мужы» менавіта ў сэнсе ўдоўства[14]. Са старажытнарускага права паняцце трапіла ў права Вялікага Княства Літоўскага, дзе «сядзець на ўдовіным стальцы» значыла тое самае — быць, заставацца ўдавой[15]. Такім чынам, Гарсія дэ ла Пуэнтэ адмаўляе ранейшы навуковых даробак і 700-гадовую прававую традыцыю на карысць сваёй гіпэтозы. У 2024 годзе рускія мовазнаўцы і даследчыкі родавых традыцый Рурыкавічаў Ганна Літвіна і Фёдар Успенскі, знаёмыя і з версіяй Гарсія дэ ла Пуэнтэ, зрабілі англійскі пераклад адпаведнага фрагмету Кіеўскага летапісу і падалі яго ў звычайным сэнсе («had been widowed for 40 years»), то-бок як 40 гадовае ўдоўства, а не княжання па смерці мужа[16].

Шлюб і дзеці

правіць

Час заключэння шлюбу паміж Анастасіяй і Глебам Усяславічам пэўна невядомы, яго толькі разлічваюць. Вядома, што пасля забойства Яраполка ў 1086 годзе Кунігунда з’ехала ў Германію, забраўшы з сабой малодшую дачку, дзе тая выйшла замуж[3]. Анастасія ж засталася на Русі, імаверна таму, што ўжо была на апецы мужа або, прынамсі, была пасватана. У тыя часы замуж выдавалі з 12 гадоў, што дазваляе вылічыць 1086 год як крайні ранейшы час вяселля[17]. Але, часам шлюбу называюць пачатак 1090-х гадоў. Леанід Аляксееў лічыў, што Анастасія была пасватана за Глеба ў пачатку 1073 года, што было прычынай канфлікту паміж Ізяславам Яраславічам і яго малодшымі братамі, але ў 1073 годзе Анастасія яшчэ не нарадзілася[18].

Мела прынамсі трох сыноў:[19]

  • Расціслава (пам. пасля 1161[20]), імаверна князя менскага да 1151 года,[20] князя полацкага 1151—1159,[19] зноў як князь менскі згадваецца пад 1160 годам і імаверна быў ім да сваёй смерці пасля 1161 года.[20]
  • Валадара (пам. пасля 1176/1177[21]), імаверна князя менскага з 1151,[22] але ўпершыню згаданага як князь менскі ў 1159 годзе,[23] кароткі час быў князем полацкім у 1166 годзе.[22]
  • Усевалада (пам. пасля 1159), згаданага як князь ізяслаўскі ў 1159 годзе, калі адмовіўся ад ізяслаўльскага стальца і атрымаў замест яго стрэжаўскі;[24] Гарсія дэ ла Пуэнтэ называе яго проста князем стрэжаўскім пад 1159 годам.[19]

Гісторык Аляксандр Назарэнка сумняваўся, што Расціслаў быў сынам Глеба і Анастасіі, выказваў здагадку, што ён мог быць сынам з невядомага першага шлюбу Глеба[17]. Назарэнка спасылаўся на тое, што пазней Расціслаў узяў шлюб з траюраднай сястрой, а гэта забараняе кананічнае царкоўнае права. Аднак, шлюбы з траюраднымі сёстрамі тым часам усё ж вядомы, як выключэнне іх мог дазволіць мітрапаліт[25].

Гістарычны кантэкст

правіць

Шлюб, імаверна, быў вынікам імкнення полацкага князя Усяслава Брачыславіча заручыцца падтрымкай вялікага князя кіеўскага Ізяслава Яраславіча (пам. 1078) у барацьбе супраць яго братоў — чарнігаўскага князя Святаслава Яраславіча (вялікага князя кіеўскага ў 1073—1077) і пераяслаўскага князя Усевалада Яраславіча (вялікага князя кіеўскага ў 1078—1093)[26]. Паводле Літвіной і Успенскага (2013), гэта быў першы шлюбны саюз у Кіеўскай Русі паміж членамі княжацкага роду Рурыкавічаў — Глеб і Яраполкаўна, як прапраўнукі Уладзіміра Святаславіча па мужчынскай лініі, былі ў сваяцтве восьмай ступені; шлюбы паміж братамі і сёстрамі да сёмай ступені забараняліся царкоўнымі нормамі, таму жонкамі рускіх князёў звычайна станавіліся іншаземкі[27].

 
«У 1119 годзе Уладзімір (Манамах) адабраў Менск у Глеба Усяславіча, якога прывёў у Кіеў. У тым жа годзе трынаццатага верасня памёр Глеб Усяславіч у Кіеве.»
-- Кіеўскі летапіс (Хлебнікаўскі спіс)

Калі Усяслаў памёр у 1101 годзе, Полацкае княства раздзялілася на шэсць удзелаў: Полацкі, Друцкі, Менскі (для Глеба Усяславіча), Віцебскі, Лукомскі, і, імаверна, Ізяслаўскае (Заслаўскае)[19]. Неўзабаве паміж шасцю сынамі Усяслава пачаўся міжусобны канфлікт, у які неаднаразова ўмешваліся кіеўскі князь і іншыя паўднёварускія князі[28]. Уладзімір Манамах умяшаўся ў 1115 (6623) і/або 1116 (6624) гадах,[29] зноў дзесьці ў 1119—1121 гадах,[30] і Мсціслаў Уладзіміравіч у 1127 годзе, змяніўшы баланс сіл у больш шырокай Полацкай зямлі[28]. Менавіта падчас другой інтэрвенцыі Манамахам быў захоплены Менск, а Глеб Усяславіч трапіў у палон у Кіеў, дзе і памёр; такім чынам, яго жонка, менская княгіня Яраполкаўна, аўдавела[8][31].

Пэўна не вядома, што стала з Менскім княствам пасля гэтага, але Гарсія дэ ла Пуэнтэ (2012) выказала гіпотэзу, грунтуючыся на даступных ёй тэкставых, лінгвістычных, гістарычных і археалагічных сведчаннях, што Манамах і наступныя кіеўскія князі ўвесь час пакідалі княгіню Яраполкаўну на княжанне ў Менск пад сваім наглядам, а не ставілі болей канфліктных сыноў або ўнукаў Усяслава, асабліва пасля таго, як большасць з іх была саслана ў 1129—1130 годзе ў Візантыю[32]. Рафенспергер і Бірнбаўм (2021) прынялі тлумачэнне Гарсіі[31].

У 1129 (6637) або 1130 (6638) гадах Мсціслаў адправіў некалькіх полацкіх князёў Усяславічаў у ссылку ў Візантыю. Кіеўскі летапіс тлумачыць гэта рэтраспектыўна sub anno 1140 (6648) годам тым, што Мсціслаў пакараў полацкіх князёў за саюз з полаўцамі, замест дапамогі яму змагацца з імі.[33] Невядома, хто з сыноў і ўнукаў Усяслава быў сасланы ў Канстанцінопаль, ці былі сярод іх сыны менскай княгіні Яраполкаўны, а таксама ці быў хто-небудзь з іх сярод тых двух, пра чыё вяртанне ў Кіеўскую Русь згадана ў 1140 годзе[34]. Яе старэйшы сын Расціслаў Глебавіч сапраўды быў полацкім князем у 1151—1159 гадах і, магчыма, меў нейкую ўладарную ролю ў Менску да 1151 года, але крыніцы неясныя[35].

Наконт таго, хто яшчэ мог княжыць у Менску паміж 1119 і 1158 гадамі, Суздальскі летапіс сцвярджае, што, калі Яраполк Уладзіміравіч сеў на кіеўскім стальцы ў 1132—1133 годзе, то аддаў свайму пляменніку Ізяславу Мсціславічу Тураў, Пінск і Менск, магчыма, у складзе яго полацкіх уладанняў, а не ўсе чатыры паасобку, хоць гэта і няпэўна[36]. Ізяслаў усё адно добраахвотна пакінуў гэтыя ўладанні і паехаў у Ноўгарадзе ў 1135 годзе, пазней Менск болей не згадваецца ў Суздальскім летапісе, а ў Кіеўскім летапісе толькі раз (а менавіта ў 1151 годзе) да смерці княгіні ў 1158 годзе. На думку Гарсія дэ ла Пуэнтэ, ёсць інфармацыйны вакуум і ў гэты час у Менску магла княжыць удава-княгіня.[37] Толькі ў 1159 годзе, праз год пасля яе смерці, яе другі сын Валадар Глебавіч называецца менскім князем[38].

Аднак, Іпацеўскі летапіс над 1151 і 1159 гадамі называе куды і каму палачане выдалі здрадніцкі схопленага князя Рагвалода-Васіля — «ӕша Полотчане Рогъволода . Борисовича кн҃зѧ своего и послаша Мѣньску и ту и держаша оу велицѣ нужи» (1151) і «въıдахом̑ тѧ Глѣбовичем̑ . на великую муку» (1159), то-бок, у 1151 годзе актарамі падзей у Менску былі Глебавічы — сыны Глеба, а не ўдава, якую называлі б Глебавай.

Памяць

правіць
 
Урывак з «Тэратургімы» з эпітафіяй Анастасіі і яе мужу.

У Кіева-Пячэрскай лаўры доўга трымалася памяць пра Глеба і Анастасію. Саборны манах Кіева-Пячэрскага манастыра Афанасій Кальнафойскі ў сваім творы «Тэратургіма», напісаным у 1638 годзе, сярод эпітафій фундатарам Лаўры дае і эпітафію Глебу Усяславічу і яго жонцы з вершаваным прысвячэннем. А аўтар Кіеўскага Сінопсісу, імаверна, нават рабіў расшуканні, каб высветліць імя княгіні, у Афанасія Кальнафойскага яно не згадваецца.

Крыніцы

правіць
  1. а б в Данилевич В. Е. Очерк истории Полоцкой земли до конца XIV столетияКиев: 1896. — С. 76. — 260 с.
  2. а б в Pas L. v. Genealogics — 2003.
  3. а б Назаренко А.В. Древняя Русь на международных путях. — М., 2001. — С. 526-527.
  4. Макарий (Булгаков). История Русской Церкви. — М., 1995. — С. 469.
  5. Голубинский Е.Е. История русской церкви. — М., 1881. — Т. 1. — С. 597.
  6. ПСРЛ. — СПб, 1908. — Т. Том 2. Ипатьевская летопись. — С. 492-493.
  7. Garcia de la Puente 2012, p. 377.
  8. а б Garcia de la Puente 2012, p. 361.
  9. Garcia de la Puente 2012, pp. 360–361.
  10. Ines Garcia de la Puente Gleb of Minsk’s Widow: Neglected Evidence on the Rule of a Woman in Rus’ian History? // Russian History. — 2012. — В. 3. — Т. 39. — С. 347–378. — ISSN 0094-288X. — DOI:10.1163/18763316-03903006
  11. Inés García de la Puente The Widow Princess of Minsk(англ.) // Portraits of Medieval Eastern Europe, 900–1400 / Donald Ostrowski, Christian Raffensperger. — Routledge, 2017-09-18. — С. 15–22. — ISBN 978-1-315-20417-8. — DOI:10.4324/9781315204178-2
  12. "Первый внутридинастический брак Рюриковичей и его влияние на политические отношения на Руси конца xi - начала XII в" [Першы ўнутрыдынастычны шлюб Рурыкавічаў і яго ўплыў на палітычныя адносіны на Русі канца xi - пачатку XII у]. Via in tempore. История. Политология(руск.). 2016. Праверана 23 снежня 2024.
  13. Raffensperger 2024, pp. 69, 94–98"Выснова Гарсія з гэтага агляду, з якой я згодны, заключаецца ў тым, што адсутнасць названага ўладара ў Менску ад часу смерці Глеба Усяславіча ў 1119 г. да прыходу Ізяслава Мсціславіча ў 1132 г. і потым ад ягонага зыходу ў 1135 г. да смерці нашай неназванай княгіні, можна лічыць, што яна кіравала ў той час."
  14. сидѣние, сѣдѣние (значение 3); сидѣти, сѣдѣти (значение 8) // Словарь русского языка XI—XVII веков. — Вып. 24 (Се — Скорый). — М.: Наука, 2000. — С. 124, 128.
  15. седети (зачэнне 7) - Гістарычны слоўнік беларускай мовы (1982–2017). verbum.by. Праверана 21 сакавіка 2025.
  16. Anna Litvina and Fjodor Uspenskij The Destinies of Varangians in Eleventh- to Twelfth-Century Rus’: Yakun “the Blind,” S(h)imon, and his Son George // From Rus' to Rímur: Norse history, culture, and literature East and West / Shaun F. D. Hughes, Allyn K. Pearson. — Ithaca, New York: Cornell University Library, 2024. — Т. Islandica Volume LXV An Issue of New Norse Studies. — P. 34 (Ref. 33). — ISBN 978-0-935995-27-5, 978-0-935995-33-6.
  17. а б Назаренко А.В. Древняя Русь и Славяне. — М., 2007. — С. 153-154.
  18. Литвина А.Ф., Успенский Ф.Б. К уточнению семантики древнерусского «свататися» / «сватитися» и «сват(ь)ство» // Die Welt der Slaven. Internationale Halbjahresschrift für Slavistik. — 2013. — Т. LVIII. — С. 321.
  19. а б в г Garcia de la Puente 2012, p. 362.
  20. а б в Алексеев 2014, p. 687.
  21. Уильям Кентерберийский. Житие и чудеса святого Фомы // Английские средневековые источники IX—XIII вв.: Тексты, перевод, комментарий. — М., 1979. — С. 41; Lind J. De russiske ægteskaber: Dynasti- og alliancepolitik i 1130’ernes Danske borgerkrig // Historisk tidsskrift. — København, 1992. B. 92. H. 2. — S. 260. Паводле: Кибинь А. С. От Ятвязи до Литвы: политические и социокультурные трансформации в бассейне верхнего Немана в Х — XIII веках. — Москва: Квадрига, 2012
  22. а б Алексеев, Котляр 2014, p. 148.
  23. Garcia de la Puente 2012, pp. 362, 368.
  24. Штыхаў Г. Усевалад Глебавіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. / БелЭн; Рэдкал.: Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. Т. 6, кн. 2: Усвея — Яшын. Дадатак — Мн.: БелЭн, 2003. — 612, [1] с. — С. 8. — ISBN 985-11-0276-8.
  25. Литвина А.Ф., Успенский Ф.Б. Внутридинастические браки между троюродными братьями и сестрами в домонгольской Руси // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. — 2012. — № 3(49). — С. 66.
  26. Kumzin, A. V. (2011) [2006]. "Глеб Всеславич" [Глеб Усяславіч]. Праваслаўная энцыклапедыя(руск.). Vol. 11. Масква: Расейская праваслаўная царква. pp. 568–569.
  27. Litvina, Anna F.; Uspenskij, Fjodor B. (2013). "К уточнению семантики древнерусского «свататися» / «сватитися» / «сват(ь)ство»" [Да высвятлення семантыкі старажытнарускага ‘свататься’ / ‘сватиться’ / ‘сват(ы)ство’.]. Die Welt der Slaven(руск.). 58: 308–325. Архівавана з арыгінала 8 August 2021.
  28. а б Garcia de la Puente 2012, p. 363.
  29. Garcia de la Puente 2012, pp. 366–367.
  30. Garcia de la Puente 2012, pp. 361, 363.
  31. а б Raffensperger & Birnbaum 2021.
  32. Garcia de la Puente 2012, pp. 373–375.
  33. Garcia de la Puente 2012, pp. 362–363.
  34. Garcia de la Puente 2012, pp. 364–366.
  35. Garcia de la Puente 2012, p. 366.
  36. Garcia de la Puente 2012, p. 367.
  37. Garcia de la Puente 2012, p. 367–368.
  38. Garcia de la Puente 2012, p. 368.

Літаратура

правіць
  • Алексеев Л. В. Полоцкая земля (очерки истории северной Белоруссии) в IX — XIII вв. / Ответственный редактор академик Б. А. Рыбаков. — М.: Наука, 1966. — 295 с.
  • Артамонов Ю.А. Князья полоцкие — «великие милосники великой лавры Печерской» // Ad fontem : сб. ст. в честь Сергея Михайловича Каштанова. — М.: Наука, 2005.
  • Древняя Русь в свете зарубежных источников / под ред. Т.Н. Джаксон, И.Г. Коноваловой. — М.: Университет Дмитрия Пожарского, 2010. — Т. Том IV. Западноевропейские источники./ под ред. А.В. Назаренко.
  • Garcia de la Puente, Inés (2012). "Gleb of Minsk's Widow: Neglected Evidence on the Rule of a Woman in Rus'ian History?" [Удава Глеба Менскага: занядбанае сведчанне панавання жанчыны ў гісторыі Русі?]. Russian History(англ.). 39 (3). Brill Deutschland: 347–378. doi:10.1163/18763316-03903006. ISSN 0094-288X.
  • García de la Puente, Inés (2017). "The Widow Princess of Minsk" [Менская княгіня-ўдава]. Portraits of Medieval Eastern Europe, 900–1400. Routledge. pp. 15–22. doi:10.4324/9781315204178-2. ISBN 978-1-315-20417-8. Пад рэдакцыяй Дональда Астроўскага і Крысціяна Рафенспергера.
  • Raffensperger, Christian. N. N. Iaropolkovna. b. 1074 – d. 1158 (Н. Н. Яраполкаўна. б. 1074 – пам. 1158). Генеалогія Русі ст genealogy.obdurodon.org (21 красавіка 2021). Праверана 21 ліпеня 2024 г.
  • Raffensperger, Christian (2024). Name Unknown: The Life of a Rusian Queen [Імя невядома: Жыццё рускай княгіні]. Routledge. p. 232. doi:10.4324/9781003325185. ISBN 978-1-04-003014-1.
  • Алексеев Л. В., Котляр Н. Ф. Володарь Глебович // Древняя Русь в средневековом мире: энциклопедия / Институт всеобщей истории РАН; Под общей ред. Е. А. Мельниковой, В. Я. Петрухина.. — М.: Ладомир, 2014. — 991 с. — ISBN 9785862185140.
  • Алексеев Л. В. Ростислав Глебович // Древняя Русь в средневековом мире: энциклопедия / Институт всеобщей истории РАН; Под общей ред. Е. А. Мельниковой, В. Я. Петрухина.. — М.: Ладомир, 2014. — 991 с. — ISBN 9785862185140.
  • Кузьмин А. В.. Глеб Всеславич // Православная энциклопедия. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2006. — Т. XI. — С. 568-569. — 752 с. — 39 000 экз. — ISBN 5-89572-017-Х.

Спасылкі

правіць