Арыны
Ары́ны, таксама ары́нцы † — сібірскі народ, карэнныя насельнікі раёна сучаснага Краснаярска.
| Арыны † | |
| |
Енісейскія народы
| |
| Агульная колькасць | |
|---|---|
| Рэгіёны пражывання | Сібір |
| Мова | арынская мова |
| Рэлігія | анімізм |
| Блізкія этнічныя групы | коты, асаны, кеты, югі |
Паходжанне правіць
Хаця арынцы ўпершыню ўзгадваюцца ў пісьмовых крыніцах толькі з пачатку XVII ст., яны лічацца даўнімі насельнікамі сярэдняга рэчышча Енісея. Іх родная мова належала да енісейскай групы. У XVIII ст. было прынята лічыць, што назва арыны паходзіць ад цюркскага слова, якое значыць «шэршні». Пазней высоўваліся версіі фіна-ўгорскага і нават хурыцкага паходжання іх назвы. У енісейскіх мовах існавалі блізкія словы арын-гіт і харангет, што значылі падначаленых людзей.
Гісторыя правіць
У пачатку XVII ст., калі былі ўсталяваны кантакты паміж рускімі казакамі і арынамі, апошнія займаліся качавой жывёлагадоўляй і падпарадкоўваліся енісейскім кіргізам. Лічыцца, што іх агульная колькасць не перавышала 640 чалавек.
Частка арынаў пайшла на супрацоўніцтва з казакамі пры заснаванні Краснаярска ў 1628 г., але іншыя арыны выступілі супраць. Яны пацярпелі паражэнне, многія жанчыны і дзеці трапілі ў палон. У канцы 1628 г. ім прыйшлося даць прысягу расійскім уладам і выплачваць ясак. Але гэта выклікала незадаволенасць енісейскіх кіргізаў. Яны арганізавалі напад і згон раней падначаленага ім насельніцтва ў 1630 г. У далейшым, адміністрацыя Краснаярска і кіргізскія князі імкнуліся выкарыстоўваць арынаў як ваенную сілу ў барацьбе паміж сабою. У выніку да канца XVII ст. агульная колькасць прадстаўнікоў гэтага народа скарацілася да 380 чалавек.
У 1703 г. джунгары выселілі кіргізаў з Мінусінскай катлавіны. У 1707 г. іх землі былі анексаваны Расіяй. У 1720 г. рэшткі арынаў адкачавалі ад Краснаярска ў апусцелы стэп. Да пачатку XIX ст. яны былі асіміляваны суседзямі-качынамі.
Культура правіць
Галоўным заняткам арынаў была качавая жывёлагадоўля. Трымалі коней, авечак, кароў. Акрамя таго, займаліся паляваннем, збіральніцтвам сараныі і грэчкі. Некаторыя даследчыкі мяркуюць, што ім было вядома земляробства. Шырока карысталіся жалезнымі прадметамі. У 1628 г. паведамлялася, што арынскія воіны з'явіліся каля Краснаярска ў панцырах.
Жылі ў сезонных качавых паселішчах аіл з некалькіх сем'яў ў берасцяных юртах. У першай трэці XVII ст. асобныя сем'і падпарадкоўваліся родавым правадырам. У арынаў і іх цюркамоўных суседзей меўся свой «князец». Аднак у выніку вялікіх страт падчас руска-кіргізскіх войнаў традыцыйная сістэма грамадства распалася. Правадыры фактычна прызначаліся ўладамі Краснаярска. Узніклі змяшаныя сем'і, што ў далейшым паспрыяла поўнай асіміляцыі.
Хаця нашчадкі арынаў прынялі хрысціянства толькі ў 1870-я гг., звестак пра іх традыцыйныя рэлігійныя вераванні не захаваліся. Герхард Фрыдрых Мілер занатаваў у XVIII ст. тое, што ў мінулым яны баяліся змей, а памяншэнне іх колькасці нібы тлумачыцца гісторыямі пра помсту з боку гэтых паўзуноў. Памерлых хавалі ў курганах.
Літаратура правіць
- Малолетко, А. Древние народы Сибири. Этничский состав по данным топонимики. Т. 6. Раннее заселение Северной Азии. - Томск: Томский университет, 2012
- Миллер, Г. Описание сибирских народов. — М.: Памятники исторической мысли, 2009 ISBN 978-5-88451-258-0
- Скобелев, С.Г., Зеленина, Е.В. Археологические памятники Аринцев и Качинцев в Красноярском лесостепном районе (XVI–XVIII в.) // Материалы VI Международной научной конференции «Народы и культуры Саяно-Алтая и сопредельных территорий», посвященной 75-летию Хакасского научно-исследовательского института языка, литературы и истории (26–27 сентября 2019 г.) Архівавана 3 сакавіка 2022. — Абакан: Хакасское книжное издательство, 2019 — С. 48 — 58 ISBN 978-5-7091-0808-0
- Фишер, И. Сибирская история с самого открытия Сибири до завоевания сей земли российским оружием. — Спб.: Императорская академия наук, 1774