Грэка-турэцкі абмен насельніцтвам

Грэка-турэцкі абмен насельніцтвам — прымусовы абмен насельніцтвам Грэцыі, Турцыі і Балгарыі ў 1923 годзе. Стаў вынікам паражэння Грэцыі ў Другой грэка-турэцкай вайне 1919—1922 і заключэння Лазанскага мірнага дагавора. У грэчаскую гістарыяграфію ўвайшоў як «Малаазіяцкая катастрофа» (грэч. Μικρασιατική καταστροφή).

Дакументы перапісу 1914 года Асманскай імперыі. Агульная колькасць насельніцтва (сума ўсіх мілетаў) была 20 975 345; у тым ліку грэчаскага насельніцтва 1 792 206 - 8,5%.

Абмен закрануў каля 2 мільёнаў чалавек і насіў прымусовы характар, асабліва ў стаўленні да грэчаскага насельніцтва Малой Азіі і Усходняй Фракіі. Галоўная мэта абмену — гамагенізацыя нацыянальнага складу дзяржаў, якія ўтварыліся на тэрыторыі былой Асманскай імперыі і прадухіленне развіцця сепаратызму з боку патэнцыйных этнарэлігійных меншасцей.

Умовы абмену

Паміж Грэцыяй і Турцыяй абмен адбыўся па рэлігійнай (а не этнічнай) прыкмеце. Так, грэкамоўныя мусульмане вымушаны былі пакінуць тэрыторыю Грэцыі, (асабліва Крыт — гл.: Крыцкія мусульмане), у той час як хрысціянскае насельніцтва пакідала Турцыю (дакладней Анатолію), нягледзячы на тое, што большасць хрысціян з унутраных раёнаў паўвострава ўжо не размаўляла па-грэчаску і перайшла на турэцкую мову.

Паміж Грэцыяй і Балгарыяй абмен праходзіў па этнічнай прыкмеце. Балгарыя і Турцыя прымусовы абмен насельніцтвам не праводзілі. Пры гэтым, практычна ўсе праваслаўныя балгары пакінулі тэрыторыю Турцыі, у той час як цюркамоўныя і іншыя мусульмане працягвалі пражываць у Балгарыі ў значных колькасцях, нягледзячы на захаванне мухаджырства.

Перадумовы

Асноўны артыкул: Вялікая ідэя

Прэм'ер-міністр Грэцыі Э. Венізелас выношваў планы аднаўлення Візантыйскай імперыі ў яе былой велічы (гл. Вялікая ідэя Венізеласа), і ўз'яднання грэкаў ва ўласнай дзяржаве, аднак гэтаму не наканавана было спраўдзіцца ў выніку дыпламатычных калізій: першапачаткова спрыяльнае становішча (паражэнне Турцыі ў Першай сусветнай вайне і падтрымка краінамі Антанты грэчаскіх памкненняў, уключаючы прамую выдачу імі мандата на заняцце часткі малаазійскіх тэрыторый, населеных грэкамі і іншымі хрысціянамі) абарацілася падчас распачатай вайны фактычнай здрадай з боку саюзнікаў, якія спынілі ўсякую дапамогу грэкам (хоць спрыялі яе развязванню і фармальна ўдзельнічалі ў ёй на баку Грэцыі) і магутнай ваенна-тэхнічнай і фінансавай падтрымкай ураду турэцкіх нацыяналістаў з боку бальшавіцкага ўрада Расіі. У выніку Грэцыя пацярпела паражэнне ад перавышаючых сіл туркаў. Дагавор пра абмен насельніцтва быў заключаны пасля паражэння Грэцыі ў грэка-турэцкай вайне 1919—1922 гадоў, у выніку чаго Грэцыя таксама страціла права на акругу Ізміра (Смірны) і Усходнюю Фракію. Гэта стала прычынай бязлітасную разню з боку турэцкіх войскаў хрысціянскага насельніцтва акругі, якое складала 71 % насельніцтва даваеннага Ізміра, і спалення горада туркамі. Пры гэтым брытанскія войскі спакойна назіралі за падзеямі ў бухце горада. Неўзабаве асноўная маса хрысціян была эвакуіравана ў Афіны, многія з'ехалі ў Амерыку і Аўстралію.

Эвакуацыя

Асноўны артыкул: Разня ў Смірне

Услед за эвакуацыяй хрысціян (каля 1,5 млн чалавек) рушыла ўслед высяленне і мусульман з Паўночнай Грэцыі (галоўным чынам з Македоніі). З-за гэтага, Салонікі — старажытны грэчаскі горад, які ў значнай ступені страціў да пачатку XVI стагоддзя сваё хрысціянскую (грэка-славянскую) большасць, — быў рээлінізаваны. Акрамя таго, чыста грэчаскім і хрысціянскім стаў Крыт. Разам з тым практычна ўсе гарады Заходняй Турцыі, Адрыянопаль (Эдырнэ), Ізмір і шматлікія дробныя паселішчы пазбавіліся сваіх хрысціянскіх жыхароў. Пры гэтым абмен быў відавочна нераўнацэнным: 1,5 млн выселеных хрысціян прыбылі ў Грэцыю на месца 0,5 млн мусульман, што стварыла ў Грэцыі сапраўдны сацыяльны крызіс, прывяло да росту трушчоб у буйных гарадах (у першую чаргу ў Афінах, Пірэі, Салоніках), масавага беспрацоўя, росту галечы і голаду, масавай эміграцыі за мяжу.

Статыстыка абмену

Грэкахрысціянскія імігранты

Паводле звестак афіцыйнай статыстыкі, 151 892 грэка пакінулі Малую Азію яшчэ падчас канфлікту. Большая частка накіравалася ў Грэцыю, аднак значная колькасць эмігравала ў ЗША, Канаду і Аўстралію. Лазанскі мірны дагавор 1923 года афіцыйна ўлічыў 1 404 216 грэкахрысціянскіх перасяленцаў з тэрыторыі Турцыі; 60 027 грэкаў прыбылі з чарнаморскага ўзбярэжжа Балгарыі; 58 522 прыбылі з тэрыторыі былой Расійскай імперыі (галоўным чынам з Крыма, дзе паў белагвардзейскі рэжым Урангеля); 30 080 бежанцаў прыбытку таксама з іншых рэгіёнаў (галоўным чынам з тэрыторыі Албаніі, Дадэканескіх астравоў і інш.). Значная частка імігрантаў накіравалася ў бедныя кварталы Афін і Салонікаў, адкуль да траціны з іх пасля рээмігравалі ў Паўночную Амерыку (гл.: Амерыканцы грэчаскага паходжання). Значная колькасць людзей прыбыла ў Грэцыю і выбыла з яе без уліку афіцыйнай статыстыкай. Прыём бежанцаў абыйшоўся Грэцыі ў 45 млн франкаў, а таксама Ліга Нацый вылучыла краіне 150 млн франкаў дадаткова для размяшчэння бежанцаў.

Мусульманскія эмігранты

Што да мусульман, то статыстыка афіцыйна ўлічыла 380 тыс. «турак», выселеных з Македоніі. Сярод іх, зрэшты, была і некаторая колькасць цыган-мусульман, албанцаў-мусульман, а таксама славян-мусульман (гл.: памакі), а акрамя таго да 3 тыс. ісламізаваных раманамоўных валахаў (гл.: мегленарумыны). Каб раз і назаўжды пакласці канец балгарскімі дамаганнямі на паўночнае ўзбярэжжа Эгейскага мора, 60 тыс. балгараў-хрысціян было адначасова выселена грэчаскімі ўладамі ў Балгарыю.

Выключэнні

Дагавор меў і пэўныя выключэнні: з абмену былі выключаны грэкі-хрысціяне Канстанцінопаля — на той момант каля 270 тыс. чалавек, астравоў Імбрас (Гёкчэада) і Тэнедас (Базджаада), а таксама мусульмане (туркі, балгары і цыгане) Заходняй Фракіі (каля 86 тыс.).

Захавалася мусульманскае насельніцтва Кіпра (18%) — тады брытанскага — і Дадэканесскіх астравоў Родаса і Коса (5%) — тады пад кіраваннем Італіі.

Мусульмане ў Грэцыі захавалі лікавую перавагу ў раёнах традыцыйнага пражывання (Ксанты; гл.: памакі). Грэчаскае ж насельніцтва Стамбула на працягу XX стагоддзя працягвала скарачацца. Да 1955 года ў горадзе засталося не больш за 100 тыс. грэкаў і многія з іх былі выгнаны ў выніку пагрому.

Астравы Імбрас (Гёкчэада) і Тэнедас (Базджаада) былі заселены туркамі і выкарыстанне грэчаскай мовы ў школах і адміністрацыі з 1974 года было забаронена. У Грэцыі адукацыя на турэцкай мове захоўваецца толькі ў рэгіёне Заходняя Фракія. Мусульманскія імігранцкія абшчыны іншых рэгіёнаў Грэцыі, напрыклад шматлікія арабскія, албанскія, курдскія і пакістанскія абшчыны сучасных гарадоў Грэцыі: Афіны, Салонікі, Іракліян гэтымі прывілеямі не карыстаюцца.

Гл. таксама

• Грэкі ў Турцыі

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Грэка-турэцкі абмен насельніцтвам