Клі́напіс — найстаражытнейшая форма пісьма, якая ўзнікла ў канцы 4 тысячагоддзя да н. э. Клінапіс быў характэрны для пісьмовасці старажытных шумераў, акадцаў, вавіланян, эламітаў, хетаў, урартаў, хурытаў, персаў і іншых народаў.

Клінапіс
Тып пісьма лагаграфічнае, складовае, часам фанетычнае
Мовы Паўтара дзясятка моў і дыялектаў: шумерская, эламская, хурыцкая, акадская ці асіра-вавілонская, эблаіцкая, ханаанская, угарыцкая, урарцкая, хецкая, старажытнаперсідская і г. д.
Гісторыя
Месца ўзнікнення Старажытная Месапатамія
Дата стварэння 3000 да н.э.[1]
Перыяд ~3300 г. да н.э. - 75 г. н.э.
Найстаражытны дакумент Найбольш старыя вядомыя дакументы — таблічкі з адміністрацыйнымі дакументамі Шумерскага царства.
Паходжанне Арыгінальнае пісьмо
Развілася ў Угарыцкі алфавіт
Старажытнаперсідскі клінапіс
Уласцівасці
Напрамак пісьма Першапачаткова справа налева, калонкамі, затым злева направа радкамі (пачынаючы з 2400-2350 гг. да н.э. для рукапісных тэкстаў; са II тысячагоддзя да н.э. для манументальных надпісаў)
Знакаў 300 — 900 знакаў для складовай і ідэаграфічнай сістэм; Каля 30 літар для фанетычнай адаптацыі на ўсходнім узбярэжжы Міжземнага мора; 36 літар для старажытнаперсідскага складовага алфавіту.
Дыяпазон Юнікода U+12000 to U+1236E (шумера-акадскі клінапіс)
U+12400 to U+12473 (лічбы)
ISO 15924 Xsux
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Упершыню тэрмін «клінапіс» быў уведзены ў 1700 г., а першыя клінапісныя тэксты былі расшыфраваныя толькі ў XIX ст.

Паходжанне правіць

 
Шумерскі клінапіс, XXVI ст. да н.э.

Найстаражытнейшыя клінапісныя тэксты, знойдзеныя пры раскопках шумерскага горада Урука, адносяцца да канца 4 тысячагоддзя да н. э.

Першасны шумерскі клінапіс меў піктаграфічную аснову. Запіс піктаграм на гліняных носьбітах інфармацыі быў распаўсюджаны ад Судана да Ірана ўжо ў 9 тысячагоддзі да н. э.[2] На Блізкім Усходзе і Іране існавалі дробныя вырабы з гліны і каменя ў выглядзе конусаў, шароў, цыліндраў і г. д. Амерыканская археолаг Дэніз Шмандт-Бесера (Denise Schmandt-Besserat) прыйшла да высновы, што яны выкарыстоўваліся для падлікаў. Так, адзін выраб мог азначаць пэўную колькасць авечак, гарлачоў з алеем і збожжам і г. д. У 4 тысячагоддзі іх клалі ў гліняныя пасудзіны, якія запячатвалі. На пасудзінах часам знакамі пазначалі колькасць вырабаў. Такім чынам пасудзіны з вырабамі ўжываліся для ўліку вытворчасці ў гаспадарках, менавым гандлі і справаздачах[3].

У сярэдзіне 4 тысячагоддзя з'явіліся гліняныя таблеткі — вельмі зручныя носьбіты інфармацыі ў параўнанні з пасудзінамі. Але для ўзнікнення сапраўднай пісьмовасці патрабавалася абстрактнае разуменне сімвалаў для іх запісу ў выглядзе канкрэтных пасланняў, а таксама спрошчаных форм клінапісных знакаў. У гэтым сэнсе, цікавую гіпотэзу высоўвае расійскі гісторык Емельянаў, які звязвае ўзнікненне пісьмовасці з шумерскай рэлігіяй і агульным светаўспрыманнем. Шумеры разумелі навакольны свет як незлічонае мноства няўзгодненых паміж сабой прадметаў, варожых адзін да аднаго багаў і духаў. Пісьмовасць была павінна сістэматызаваць гэты свет, усталяваць знутры яго сувязі[4]. Такім чынам, ранні шумерскі клінапіс меў вялікае падабенства з піктаграфічным пісьмом, хаця ў пэўным сэнсе ўжо ім не з'яўляўся.

Эвалюцыя клінапісу правіць

Архаічны клінапіс Урука шмат у чым нагадваў старажытнаегіпецкія іерогліфы. Прадметы маляваліся дакладна. Запісы фарміравалі вертыкальныя слупкі. Аднак да сярэдзіны 3 тысячагоддзя да н. э. адбыліся істотныя змены.

Паколькі вільготная гліна, на якой вяліся запісы, не дазваляла хутка маляваць дакладныя формы, а патрэба ў колькасці дакументаў расла, то пісцы перайшлі да знакавай перадачы слоў ў выглядзе знакаў-клінаў. Адначасова запісы пачалі весціся гарызантальна злева направа, колькасць знакаў значна скарацілася дзякуючы іх паступоваму ператварэнню ў ідэаграмы і фанаграмы, калі спалучэнні асобных знакаў азначалі адасобленыя паняцці, а часам набор гукаў. Так, знак зоркі   мог азначаць таксама «неба» і «бог», знакі   («хлеб») і   («рот») чыталіся як «есці».

У акадскі перыяд клінапіс перажыў далейшыя змены. Многія словаформы, прынятыя шумерамі, былі адкінутыя. Знакі-кліны пачалі перадаваць пэўныя склады. Для парадкавання шматзначных шумерскіх клінаў пачалі выкарыстоўваць дэтэрмінатывы, вызначальныя знакі, што адносіліся да групы паняццяў. Напрыклад, знак дынгір ( ) перад імем выкарыстоўваўся для абазначэння багоў, перад назвай гораду ставіўся знак уру ( ), а перад назвай іншай краіны — знак кур ( ) і г. д. Такім чынам, можна было адрозніваць аднолькава напісаныя кліны і ў кожным выпадку знаходзіць іх розныя значэнні. У выніку гэта прывяло да скарачэння знакаў. Да пачатку 2 тысячагоддзя да н. э. з прыкладна 2000 архаічных знакаў засталося каля 500. У асірыйскі і вавілонскі перыяды пісцы выкарыстоўвалі ўсяго 350—450 знакаў[5].

Вынайдзены шумерамі клінапіс з поспехам ужываўся прадстаўнікамі старажытных семіцкіх і індаеўрапейскіх моў. Калі ў гарадах шумераў пісьмовасць першапачаткова залежала ад храмавых служак, то ўжо ў Вавілоне меліся цалкам свецкія школы, якія рыхтавалі пісцоў, сакратароў, архівістаў. Вучэнне складалася з капіравання і запамінання шматлікіх знакаў вучнямі. Нават пасля знікнення шумераў іх мова заставалася абавязковай для вывучэння, меліся спецыяльныя слоўнікі[6].

Расшыфроўка клінапісу правіць

 
Генры Роўлінсан

Да перыяду сярэднявечча большасць помнікаў старажытных блізкаўсходніх культур апынулася пахаванай пад пластамі зямлі і чакала свайго далейшага адкрыцця. Затое ў Іране сярод развалін Персепаліса захавалася каменная пліта і асобныя надпісы, зробленыя персідскім клінапісам. Спробы яго расшыфраваць прадпрымаліся мусульманскімі вучонымі, аднак поспеху не мелі.

Адно з першых у Еўропе апісанняў надпісаў з Персепаліса заставіў венецыянскі дыпламат Ясафат Барбара, які аднак палічыў, што яны маюць старажытнае яўрэйскае паходжанне[7]. У XVII — XVIII стст. узоры іранскага (і магчыма шумерскага) клінапісу трапілі ў Еўропу дзякуючы італьянскім і дацкім вандроўнікам. Першыя сур'ёзныя спробы аналізу гэтых тэкстаў былі прадпрынятыя ўжо ў канцы XVIII ст., але толькі ў 1845 г. брытанец Генры Роўлінсан апублікаваў дакладны пераклад[8]. Важным было тое, што Генры Роўлінсан скапіраваў і пераклаў персідскі тэкст Бехістунскага надпісу, зробленага на трох мовах. Такім чынам, даследчыкі атрымалі магчымасць карыстацца яго перакладам для далейшай расшыфроўкі эламскага і вавілонскага тэкстаў.

У 1846 г. брытанскі ўсходазнавец Эдвард Хінкс надрукаваў артыкул, у якім здолеў дэталёва апісаць прынцыпы складання клінапісных помнікаў. У далейшым, Роўлінсан і Хінкс аб'ядналі свае намаганні з нямецкімі вучоным Юліўсам Опертам і суайчыннікам Генры Фоксам Талбатам. У 1857 г. яны сустрэліся ў Лондане, дзе параўналі ўжо зробленыя пераклады і прыйшлі да высновы, што здольны аднолькава чытаць клінапісныя тэксты. У 18611884 гг. пад рэдакцыяй Роўлінсана былі выдадзены 4 тамы «Клінапісных надпісаў Заходняй Азіі» (Cuneiform Inscriptions of Western Asia)[9].

Зноскі правіць

  1. Archaeology and Language: The Puzzle of Indo-European OriginsPimlico, 1998. — С. 43. — ISBN 0-7126-6612-5
  2. John Heise, Akkadian language. 4. Cuneiform writing system Архівавана 13 кастрычніка 2014.
  3. Denise Schmandt-Besserat, Before Writing, Volume 1
  4. Емельянов В., Древний Шумер. Очерки культуры. — СПб.:Петербургское востоковедение, 2001. С. 167—168
  5. Кленгель-Брандт Э. Древний Вавилон. — Смоленск:Русич, 2001. С. 219
  6. Babylonia, A history of ancient Babylon (Babylonia) including its cities, laws, kings and legacy to civilization.(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 ліпеня 2012. Праверана 26 кастрычніка 2012.
  7. Brown P. F. Venice and Antiquity: The Venetian Sense of the Past. — Yale University Press, 1997. P. 156
  8. Kevin J. Cathcart, The Earliest Contributions to the Decipherment of Sumerian and Akkadian Архівавана 3 лістапада 2012.
  9. Kevin J. Cathcart, The Earliest Contributions to the Decipherment of Sumerian and Akkadian Архівавана 3 лістапада 2012.

Спасылкі правіць

Шрыфты