Лезгінскія мовы

Лезгінскія мовы (лезгінская моўная група; таксама самурскія мовы) — галіна нахска-дагестанскіх моў, якая ўключае дзевяць жывых (агульская, арчынская, будухская, крызская, лезгінская, рутульская, табасаранская, удзінская і цахурская) і адну мёртвую (агванская) мовы. Лезгінскія мовы з’яўляюцца самай паўднёвай галіной нахска-дагестанскай сям’і. Гістарычна яны распаўсюджаны на поўдні Дагестана і поўначы Азербайджана, а таксама прадстаўлены на ўсходзе Грузіі (удзінская мова).

Лезгінскія мовы
Таксон	галіна
Статус	агульнапрызнана
Арэал	поўдзень Дагестана, поўнач Азербайджана, усход Грузіі
Колькасць носьбітаў	каля 882 100
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Паўночнакаўказская надсям’я (гіпатэтычная) Нахска-дагестанская сям’я
Склад
5 падгруп жывыя: агульская, арчынская, будухская, крызская, лезгінская, рутульская, табасаранская, удзінская, цахурская мёртвыя: агванская
Час падзелу	каля 3,5 тысяч гадоў таму
Коды моўнай групы
ISO 639-2	—
ISO 639-5	—

Лік гаворачых на іх каля 882 100 чалавек (2017). З пункту гледжання сацыялінгвістыкі лезгінскія мовы маюць вельмі розны статус: калі, напрыклад, на ўласна лезгінскай мове гаворыць больш за шэсцьсот тысяч чалавек і існуе шырокая літаратура, то на арчынскай мове, якая да 2006 года не мела пісьменства, гавораць толькі жыхары аднаго горнага паселішча.

Народнасці лезгінскай групы як па мове, так і ў этнакультурных адносінах блізкія з іншымі народамі Дагестана. Продкі гэтых народнасцяў гістарычна ўваходзілі ў склад шматплемяннога дзяржаўнага аб’яднання — Каўказскую Албанію, і былі вядомыя пад агульным імем «лекаў» або «албанаў» (не блытаць з балканскімі албанцамі).

Паводле МСЭ, народнасці лезгінскай моўнай групы былі вядомыя як «лезгіны», а па асманскіх крыніцах як «lezgi».

Параўнанне моў

Навукоўцы разглядаюць адрозненні як вынік агульнага паходжання ад адной прамовы, на якой размаўлялі продкі сучасных лезгінскіх народаў некалькі тысяч гадоў таму.

Тэрміналогія і класіфікацыя

У дарэвалюцыйнай літаратуры пад назвай «лезгінскія» часам памылкова фігуравалі розныя дагестанскія мовы. Ё. А. Гюльдэнштэт (1745—1781), апісваючы падарожжа па Каўказе, прывёў наступны пералік моў: «Лезгінскія: анцугская, джарская, хунсагская, дзідойская». Першыя тры з’яўляюцца гаворкамі аварскай, а апошняя — адной з моў авара-анда-цэзскай галіны. Класіфікацыя, прапанаваная Ё. А. Гюльдэнштэтам, тут жа апынулася памылковай. Таксама ён памылкова ў склад аварцаў уключыў лезгінамоўныя грамадствы Ахтыпара і Рутул. Яшчэ адна памылковая класіфікацыя была дадзена Клапротам, які пад назвай «лезгінскія» мовы вызначыў аварскую, акушынскую (даргінскую), казікумухскую (лакскую) і іншыя.

У Спісе народнасцяў СССР, складзеным у 1927 годзе па матэрыялах Камісіі па вывучэнні племяннога складу насельніцтва СССР і сумежных краін, мовы агулаў, арчынцаў, будугаў, джэкаў, крызаў, рутульцаў, табасаран, удзінаў, хапутцаў, хіналугцаў і цахураў адзначаны як прыналежныя да «лезгінскай (кюрынскай) групы».

Па класіфікацыі нямецкага мовазнаўцы А. Дыра кюрынская падгрупа дзеліцца на дзве часткі:

• самурская: агульская, уласна кюрынскі (альбо лезгінская), рутульская, табасаранская, удзінская і цахурская мовы;
• шахдагская: будухская, джекская (альбо крызская), гапутлінская і хіналугская мовы.

Савецкі мовазнаўца Р. М. Шаўмян, які абследаваў у 1937 годзе гільскую гаворку лезгінскай і шахдагскую мовы, у адным са сваіх артыкулаў выказаў меркаванне, што тэрмін «шах-дагская падгрупа» няслушны, паколькі ім нельга разам аб’яднаць мовы (крызскую і будухскую з аднаго боку і хіналугскую з другога), якія розныя на ўзроўні лексікі і граматыкі.

Мовы лезгінскай групы інакш таксама называюць самурскімі. У залежнасці ад класіфікацыі дадзенае азначэнне ўключае розны пералік моў. Так, па прыблізнай схеме дагестанскіх моў, апісанай у Літаратурнай энцыклапедыі А. Л. Шамхалавым, вылучаецца лезгінская група, якая складаецца з лезгінскай, табасаранскай і самурскай (агульскай, будугскай, джэкскай, крызскай, рутульскай, удзінскай, хапутлінскай, хіналугскай і цахурскай) моў. Тое самае паўтарае 1-е выданне ВСЭ (дзе сустракалася таксама найменне «кюрынская моўная група»).

Па 2-му выданню ВСЭ «самурскія мовы» складаюцца з агульскай, арчынскай, рутульскай, табасаранскай, цахурскай і шахдагскіх моў (будухскай, джэкскай і хіналугскай), але без уключэння удзінскай.

Па класіфікацыі, распрацаванай рускім мовазнаўцам М. Трубяцкім, склад лезгінскіх моў наступны:

• самурская група
  • паўночна-ўсходняя падгрупа (агульская, кюрынская і табасаранская);
  • паўднёва-ўсходняя падгрупа (будухская, джэкская, рутульская і цахурская);
• арчынская мова;
• удзінская мова;
• хіналугская мова.

У цяперашні час ў складзе лезгінскіх мовы вылучаюцца наступныя групы:

• арчынская мова
• удзінская мова
• усходнелезгінская падгрупа
  • лезгінская
  • табасаранская
  • агульская
• рутульска-цахурская падгрупа
  • рутульская
  • цахурская
• шахдагская
  • крызская
  • будухская

Чатыры падгрупы ўтвараюць так званую ўласна лезгінскую групу, супрацьпастаўленую удзінска-агванскай групе. Такім чынам, удзінская мова (і яе продак агванская мова) займае ў складзе групы найбольш перыферыйнае становішча: ён раней за ўсё аддзяліўся ад пралезгінскай мовы (па розных ацэнках, 3-3,5 тыс. гадоў таму).

Па найбольш сучаснай класіфікацыі 2018 года хіналугская мова не прызнаецца часткай лезгінскай галіны, а ўтварае асобную галіну ў складзе нахска-дагестанскай (усходнекаўказскай) моўнай сям’і.

Пашыранасць

Рассяленне лезгінскіх народаў у ПФА і СКФА па гарадах і сялібах у %, перапіс 2010 г.

Карта Ёгана Баптыста Гомана 1737 года. На карце арэал рассялення лезгінамоўных народнасцяў адзначаны як Lesgi

Лезгінскія мовы распаўсюджаны, пераважна, у паўднёвай частцы Дагестана і паўночных раёнах Азербайджана. Удзінскі прадстаўлены ў Грузіі.

Сярод лезгінскіх моў ядзерную групу (яна ж самурская) складаюць сем моў, якія аб’ядноўваюцца ва ўсходнелезгінскую (агульская, лезгінская і табасаранская), заходнелезгінскую (рутульская і цахурская) і паўднёвалезгінскую (будухская і крызская) падгрупы. Астатнія дзве мовы (арчынская і ўдзінская) у генетычным і арэальным плане ўмоўна можна разглядаць як «перыферыйныя». Гэтыя дзве мовы раней за астатнія аддзяліліся ад пралезгінскай мовы, і калі арчынская выкарыстоўваецца на даволі значнай адлегласці ад «ядзернай» зоны (сяло Арчыб), то на ўдзінскай гавораць на самым поўдні лезгінамоўнай вобласці (пасёлак Нідж). Яшчэ адна мова — агванская (каўказска-албанская) — з’яўляецца мёртвай.

У геаграфічным плане мовы пашыраны наступным чынам:

• Табасаранская мова ахоплівае два раёны Дагестана — Табасаранскі і Хіўскі. Яна дзеліцца на паўночную і паўднёвую гаворку, прычым паўднёвая з некаторымі складнікамі паўночнай лягла ў аснову літаратурнай мовы.
• Асноўным арэалам агульскай мовы з’яўляецца Агульскі раён; на ёй таксама гавораць у некалькіх сялібах у Курахскім раёне.
• На рутульскай мове размаўляюць у Рутульскім раёне Дагестана і ў Шэкінскім раёне (сяліба Шын) Азербайджана.
• Цахурская мова распаўсюджана ў заходняй частцы Рутульскага раёна Дагестана, а таксама ў сумежных Закатальскім і Кахскім раёнах Азербайджана.

Пераважная большасць лезгінскіх моў маюць дыялекты, якія часам адрозніваюцца вельмі моцна (аж да адсутнасці ўзаемаразумення), як паўночны і паўднёвы дыялекты табасаранскага, уласна агульскі і кашанскія дыялекты агульскага, мухадскі і барчынска-хноўскі дыялекты рутульскага.

Моўныя рысы

У моўным стаўленні лезгінскія мовы досыць паслядоўна ўвасабляюць «усходнекаўказскі стандарт» — багаты кансанантызм, вялікі лік склонаў, эргатыўная будова сказа і іншае.

Фанетыка

Фанетычная сістэма адрозніваецца складаным кансанантызмам: так, у большасці моў адзначаюцца увулярныя, фарынгальныя і ларынгальныя зычныя (у арчынскай маюцца таксама бакавыя зычныя, як і ў авара-анда-цэзскіх мовах). Для змычных уласціва чацвярычнае супрацьпастаўленне: звонкія — прыдыхальныя глухія — непрыдыхальныя глухія — абруптыўныя.

b, d, g

pʰ, tʰ, kʰ

p, t, k

pʼ, t’, k’

Арфаграфічна абруптывы абазначаюцца з выкарыстаннем дадатковага знака — «палачка», як у пӏ, тӏ, кӏ.

Марфалогія назоўніка

Марфалагічна лезгінскія мовы адносяцца ў асноўным да аглютынатыўнага тыпу, што найбольш відавочна ў скланенні назоўнікаў. Апроч звычайных для еўрапейскіх моў склонаў тыпу давальнага ў лезгінскіх прысутнічае мноства так званых мясцовых (лакацыйных, прасторавых) склонаў, паказчыкі якіх звычайна складаюцца не з аднаго суфікса, а з двух ці трох. Першым ідзе суфікс, які паказвае на месцазнаходжанне (лакалізацыю) якога-небудзь аб’екта адносна арыенціра: ён паказвае, ці знаходзіцца аб’ект усярэдзіне, каля, над ці пад арыенцірам і т. п. Другі паказчык ідзе за першым і паведамляе пра тое, ці знаходзіцца аб’ект адносна арыенціра нерухома (у спакоі) або ж рухаецца, і калі так, то ў які бок — ад арыенціра або па кірунку да яго. Кожны з паказчыкаў лакалізацыі (якіх можа быць каля 5-7), як правіла, можа спалучацца з любым паказчыкам кірунку (якіх звычайна бывае 2-3): такім чынам узнікае вялікая колькасць спалучэнняў, дзякуючы якім пры дапамозе адной словаформы можна выказаць досыць складаныя прасторавыя адносіны. Напрыклад, сэнс «з-пад стала», які ў беларускай мове выяўляецца словазлучэннем са складанай падставай «з-пад» і формай слова «стол» у родным склоне, у лезгінскай будзе выражацца адным словам: столдикай, члянімае на марфемы стол-ди-к-ай. Тут суфікс лакалізацыі -к- паказвае на тое, што суб’ект знаходзіцца пад некаторым арыенцірам («пад сталом»), а суфікс кірунку -ай- выказвае значэнне аддалення ад дадзенага арыенціра; пры дапамозе ж суфікса -ди- утвараецца так званая ўскосная аснова назоўніка — ад яе вытворны ўсе склоны, акрамя назоўнага.

Клас назоўніка і асоба дзеяслова

Большасці лезгінскіх моў уласціва ўзгадненне па катэгорыі класа назоўніка. Як правіла, назоўнікі падзяляюцца на чатыры класы: 1) назвы асоб мужчынскага полу, 2) назвы асоб жаночага полу, 3) назвы жывёл і некаторых прадметаў, 4) назвы неадушаўлёных прадметаў і з’яў (размеркаванне назваў прадметаў паміж 3-м і 4-м класамі з’яўляецца дастаткова складаным і дрэнна прадказальным). Самі назоўнікі па класе звычайна ніяк не маркіраваныя, аднак у залежнасці ад таго, да якога класа адносіцца назоўнік, які стаіць у сказе ў назоўным склоне, іншыя словы ў гэтым сказе (дзеяслоў, прыметнік, часам таксама прыслоўе) атрымліваюць пэўны паказчык — прэфікс або суфікс, а ў некаторых выпадках інфікс.

Катэгорыя класа цалкам страцілася ў лезгінскай, агульскай і удзінскай мовах, у паўднёвай гаворцы табасаранскай. Пра існаванне катэгорыі класа ў агванскай нічога не вядома. Пры гэтым у удзінскай адушаўлёнасць выяўляецца па ўзгадняемасці ў множным ліку, у лезгінскай некаторыя неадушаўлёныя назоўнікі адносяцца да singularia і pluralia tantum, а ў агульскай адушаўлёнасць—неадушаўлёнасць адрозніваецца па спалучальнасці з дзеясловамі ў каўзатыўных канструкцыях.

У удзінскай і табасаранскай мовах развілося асабовае дапасаванне. Паказчыкі 1-й і 2-й асобы ўзыходзяць у гэтых мовах да асабістых займеннікаў.

Марфалогія дзеяслова

Сярод часовых форм дзеяслова ў лезгінскіх мовах пераважаюць аналітычныя канструкцыі — звычайна гэта спалучэнні дзеепрыслоўя, дзеепрыметніка або інфінітыва з дзеясловамі «быць» або «становіцца». У дзеясловаў супрацьпастаўляюцца асновы закончанага і незакончанага трывання.

Уласцівай асаблівасцю словаўтварэння з’яўляецца наяўнасць дзеяслоўных прыставак з прасторавымі значэннямі; звычайна гэта той жа набор значэнняў, што і ў прасторавых склонаў: «унутры», «зверху», «знізу» і т. п. У адрозненне ад беларускай мовы, у лезгінскіх дзеяслоўнае трыванне незалежнае ад наяўнасці ці адсутнасці прыстаўкі: яе прыбаўленне не мяняе трыванне дзеяслова, так што прыставачны дзеяслоў (як і зыходны дзеяслоў без прыстаўкі) мае абедзве трывальныя асновы.

Сінтаксіс

Сінтаксічна лезгінскія мовы, як і іншыя прадстаўнікі нахска-дагестанскай сям’і, адносяцца да моў эргатыўнага ладу. Парадак слоў у цэлым вольны, з перавагай як нейтральнага парадку «дзейнік — дапаўненне — выказнік» (SOV).

Лексіка

У лексіцы лезгінскіх моў мноства запазычанняў з усходніх моў, перш за ўсё з арабскай, персідскай і цюркскіх (асабліва азербайджанскай). Пачынаючы з канца XIX стагоддзі з’явілася таксама вялікая колькасць рускіх запазычанняў.

Літаратура

Артыкулы

• Лезгинские языки / Алексеев М. Е. // Лас-Тунас — Ломонос. — М. : Большая Российская энциклопедия, 2010. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов; 2004—). — ISBN 978-5-85270-350-7.
• Касьян А. С. К формальной генеалогической классификации лезгинских языков (Северный Кавказ) // Вопросы языкового родства. — 2014. — № 11. — С. 63—80.
• Kassian A. Towards a Formal Genealogical Classification of the Lezgian Languages (North Caucasus): Testing Various Phylogenetic Methods on Lexical Data // PLoS ONE 10(2): e0116950. doi:10.1371/journal.pone.0116950

Манаграфіі

• Алексеев М. Е. Вопросы сравнительно-исторической грамматики лезгинских языков. Морфология. Синтаксис. — М.: Наука, 1985.
• Загиров В. М.. Историческая лексикология языков лезгинской группы. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1987. — 141 с.
• Мейланова У. А. Очерки лезгинской диалектологии. — М.: Наука, 1964.
• Талибов Б. Б. Сравнительная фонетика лезгинских языков. — М.: Наука, 1980.

Спасылкі

• Лязгінская група: лексічныя спісы, форма запроса, крыніцы ў Глабальнай лексікастатыстычнай базе даных