Маскоўская зона абароны

Маско́ўская зо́на абаро́ны (МЗА) — аператыўнае аб’яднанне Чырвонай Арміі, сфарміраванае ў час Вялікай Айчыннай вайны з мэтай абароны горада Масква і бліжэйшых да яе раёнаў ад нямецкіх войскаў. Войскі, які абаранялі абарончы рубеж з аднайменнай назвай, у тым ліку шэраг дывізій народнага апалчэння, падпарадкоўваліся камандаванню Маскоўскай ваеннай акругі і складалі, па сутнасці, другі эшалон Заходняга фронту, застаючыся ў распараджэнні Стаўкі. Аднайменная сістэма абарончых рубяжоў на блізкіх подступах да Маскве была створана па рашэнні ДКА ад 12 кастрычніка 1941 года ў сувязі з набліжэннем фронту да сталіцы.

Маскоўская зона абароны МЗА
Эмблема УС
Гады існавання	12 кастрычніка 1941 — 15 кастрычніка 1943
Краіна	СССР
Падпарадкаванне	камандуючаму
Уваходзіць у	Узброеныя Сілы СССР
Тып	фронт
Складаецца з	упраўленне, аб’яднанні, злучэнні, воінскія часці і ўстановы
Функцыя	абарона
Колькасць	аб’яднанне
Удзел у	Вялікая Айчынная вайна

Фота А. В. Усцінава «Маскоўскія рабочыя-апалчэнцы ў рубяжоў Масквы», кастрычнік 1941 год.

Загароды з барыкад і процітанкавых вожыкаў на вуліцах Масквы, восень-зіма 1941

Пасведчанне старшага лейтэнанта дзяржбяспекі Казакова М. А., які быў на службе ў Асобым аддзеле НКУС (ваенная контрразведка) Маскоўскай ваеннай акругі на пасадзе оперупаўнаважанага ААНКУС Серпухаўскага сектара па ахове тылу Маскоўскай зоны. Выдадзена 5 лістапада 1941 года, падоўжанае па 1 чэрвеня 1942 года і па 1 верасня 1942 года.

Гісторыя

Складалася з трох межаў (паясоў) абароны Масквы:

• знешні (Хлебнікаўскі) абарончы рубеж, пярэдні край якога праходзіў па лініі: Клязьмінскае вадасховішча, Хлебнікава, р. Клязьма, Сходня, Нахабіна, Перхушкова, Жаваранк, Снегіры (Леніна), Чырвоная Пахра, Дамадзедава;
• галоўны (Маскоўскі) абарончы рубеж, пярэдні край якога праходзіў па радыусе 15 — 20 км ад цэнтра Масквы (Крамля), які складаўся з двух палос;
• гарадскі рубеж, які складаўся з трох абарончых пазіцый: па Акруговай чыгунцы, Садовым кальцы, Бульварным кальцы. На гарадскім рубяжы абарона будавалася па прынцыпе стварэння моцных вузлоў супраціўлення, з выкарыстаннем найбольш магутных ансамбляў будынкаў горада. Праспекты перагароджваліся барыкадамі, узмоцненымі вожыкамі, праезды да іх перакопваць равамі або таксама барыкадаваліся.

Для абароны ад ворага ў Маскоўскай зоне абароны было ўзведзена:

на знешнім рубяжы:

• 676 км процітанкавых равоў;
• 445 км эскарпаў і контрэскарпаў;
• 380 км надолбаў;
• звыш 30 000 агнявых кропак, дзотаў і дотаў;
• устаноўлена звыш 1 300 км драцяных загарод;
• звыш 22 000 процітанкавых вожыкаў.

Хлебнікаўскі абарончы рубеж быў нават абсталяваны загародамі з ужываннем электрычнага току.

на гарадскім рубяжы:

• звыш 30 км надолбаў;
• каля 10 км барыкад;
• 24 000 процітанкавых вожыкаў;
• 46 км драцяных загарод;
• больш за 200 артылерыйскіх і 500 кулямётных кропак.

У МЗА ўваходзілі шэраг умацаваных раёнаў і межаў.

Умацаваныя раёны

• Маскоўскі УР (№ 157) — знаходзіўся ў гарадской рысе Масквы.
• Дзмітраўскі УР (№ 64) — змыкаўся з Маскоўскай абарончай мяжой у раёне Тарасаўкі, ішоў уздоўж Учынскага вадасховішча і сыходзіў на поўнач уздоўж канала Масква-Волга да Дубны. Гэты рубеж быў нядрэнна ўмацаваны да зімы 1941 года, уздоўж усходняга боку канала меліся шматлікія ДЗОТы. Найбольш вядомы вузел абароны — Перамілаўскія вышыні;
• Каломенскі УР (№ 65) прымыкаў да Маскоўскага абарончага рубяжа ў раёне Капотні і ішоў ўздоўж Масквы-ракі на поўдзень да Каломны. У баявых дзеяннях удзелу не прымаў;
• Клінскі УР (№ 159) — прыкрываў Маскву з поўначы, уздоўж Іванькаўскага вадасховішча. Праходзіў у раёне Завідава і Канакова;
• Валакаламскі УР (№ 155) (35) — найбольш вядомым вузлом абароны з'яўляўся Яраполец. Тут змагаліся крамлёўскія курсанты;
• Мажайскі УР (№ 152) (36);
• Адзінцоўска-Падольскі УР (№ 156);
• Малаяраславецкі УР (№ 154) (37) — будаваўся летам-восенню 1941 года. Найбольш вядомым вузлом абароны з'яўляецца вёска Ільінскае, дзе ў кастрычніку 1941-га змагаліся падольскія курсанты;
• Калужскі УР (№ 153);
• Тульскі УР (№ 160);
• Сталінагорскі УР (№ 161);
• Ханінскі УР (№ 119).

Абарончыя рубяжы

• Разанскі абарончы рубеж;
• Окскі адсячны рубеж;
• Калязінскі абарончы рубеж — будаваўся зімой 1941 года, ад Дубны і далей па Волзе да Рыбінскага вадасховішча;
• Тылавы рубеж— прымыкаў да Калязінскага рубяжа, крыху на поўдзень ад горада. Будаваўся з восені 1941 года і быў скончаны зімой 1942 года;

Далейшае яго развіццё было прызнана немэтазгодным, аднак ён знаходзіўся ў рэзерве да 1943 года. Праходзіў па тэрыторыі Яраслаўскай, Іванаўскай, Уладзімірскай і Тамбоўскай абласцей.

Аператыўнае аб'яднанне

Аператыўнае аб'яднанне РСЧА Маскоўская зона абароны створана пазней, 2 снежня 1941 года, на базе ўпраўлення і войскаў абароны Масквы ў складзе 24-й і 60-й армій і частак СПА.

Камандаванне Маскоўскай зоны абароны кіравала абарончымі работамі на подступах да Маскве і ў самім горадзе, а таксама кіравала ўваходзячымі ў зону войскамі. Напярэдадні контрнаступлення пад Масквой Маскоўская зона абароны ўключала 12 стралковых і кавалерыйскую дывізіі, 12 стралковых брыгад, 5 кулямётных і 9 асобных стралковых батальёнаў, зведзеных у 24-ю і 60-ю арміі агульнай колькасцю каля 200 000 чалавек.

Расфарміраванне

Пасля разгрому нямецкіх войск пад Масквой на Маскоўскую зону абароны было ўскладзена навучанне закліканых кантынгентаў, камплектаванне часцей і злучэнняў і адпраўка іх у дзеючую армію.

25 снежня 1941 года 60-я армія, ператвораная ў 3-ю ўдарную, была перададзена Паўночна-Заходні фронт (Вялікая Айчынная вайна)Паўночна-Заходняму фронту; 24-я армія 1 мая 1942 года пераўтворана ў 1-ю рэзервовую. У наступным інжынерныя і будаўнічыя часці і арганізацыі (3-я сапёрная армія) і кулямётна-артылерыйскія батальёны ўмацаваных раёнаў былі перадыслакаваныя на далёкія подступы да Масквы, дзе развертывалася будаўніцтва 8-мі умацаваных раёнаў.

Маскоўская зона абароны скасаваная ў адпаведнасці з загадам НКА СССР ад 15 кастрычніка 1943 года, на базе яе ўпраўлення было сфарміравана ўпраўленне адноўленай Беларускай ваеннай акругі.

Камандны склад

Камандуючы — генерал-лейтэнант, з кастрычніка 1942 г. генерал-палкоўнік П. А. Арцем’еў (увесь перыяд).

Члены Ваеннага савета:

• дывізіённы камісар, з снежня 1942 г. генерал-маёр К. Ф. Цялегін (снежань 1941 г. — снежань 1942 г.);
• генерал-маёр Д. А. Гапановіч (снежань 1942 г. — кастрычнік 1943 г.).

Начальнікі штаба:

• генерал-маёр А. І. Кудрашоў (снежань 1941 г. — ліпень 1943 г.);
• генерал-маёр А. І. Субоцін (ліпень-кастрычнік 1943 г.).

Камендант умацаваных раёнаў:

• палкоўнік Сяргей Аляксеевіч Ігнацьеў — камендант 153-га (Калужскага) УР;
• палкоўнік Якімовіч Антон Іванавіч — камендант 154-га (Малаяраслаўскага) УР;
• палкоўнік Яманаў Аляксей Аляксандравіч — камендант 160-га (Тульскага) УР;
• палкоўнік Крамарчук Дзмітрый Васільевіч — камендант 157-га (Маскоўскага) УР;
• палкоўнік Дзмітрыеў Павел Дзмітрыевіч — камендант 161-га (Сталінагорскага) УР;
• падпалкоўнік Ліхаў Гаўрыіл Васільевіч — камендант 156-га (Адзінцоўскага) УР;
• палкоўнік Худзенка Антон Ермалаевіч — камендант 155-га (Валакаламскага) УР;
• палкоўнік Кашырын Парфірый Мікітавіч — камендант 152-га (Мажайскага) УР.

Літаратура

• Великая Отечественная война, 1941—1945 : энциклопедия / под ред. М. М. Козлова. — М. : Советская энциклопедия, 1985. — 832 с. — 500 000 экз.

Спасылкі

• Фронт (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 30 лістапада 2012. Праверана 3 студзеня 2018.
• Московская зона обороны (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 30 лістапада 2012. Праверана 3 студзеня 2018.
• Мемуары генерал-лейтенанта К.Ф. Телегина. Московская зона обороны. (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 30 лістапада 2012. Праверана 3 студзеня 2018.