Сямейны капітал у Беларусі

Сямейны капітал — форма дзяржаўнай падтрымкі шматдзетных сем’яў у Беларусі. Праграма рэалізуецца з 1 студзеня 2015 года. Дапамога аказваецца пры нараджэнні трэцяга або наступнага дзіцяці ў сям’і, але не больш за адзін раз. Першапачаткова сямейны капітал мог быць выдаткаваны толькі па дасягненні дзіцем паўналецця, але з 2020 года было дазволена карыстацца ім датэрмінова.

Увядзенне і рэфармаванне

Згодна з Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 9 снежня 2014 года № 572 «Аб дадатковых мерах дзяржаўнай падтрымкі сем’яў, якія выхоўваюць дзяцей» была ўведзена праграма сямейнага капіталу пры нараджэнні ў 2015—2019 гадах трэцяга або наступнага дзіцяці (але не больш за адзін раз) у суме 10 тысяч долараў. Грошы можна было выдаткаваць толькі па дасягненні дзіцем паўналецця^[1]. Пасля ўрад і профільныя міністэрствы прымалі нарматыўна-прававыя акты па рэалізацыі ўказа^[2]. Магчымасць адкрыцця валютных дэпазітаў для захоўвання сямейнага капіталу была абмежаваная адным банкам (дзяржаўны «Беларусбанк»)^[1]. Увядзенне сямейнага капіталу часам ацэньваецца як папулісцкае мерапрыемства перад прэзідэнцкімі выбарамі 2015 года^[3].

У 2018 годзе прэм’ер-міністр Сяргей Румас прапанаваў падоўжыць і рэфармаваць сістэму сямейнага капіталу^[4]. 18 верасня 2019 года быў прыняты ўказ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь № 345 «Аб сямейным капітале», якім дзеянне праграмы было распаўсюджана на 2020—2024 гады і ўнесены шэраг удакладненняў у першапачатковы ўказ (у прыватнасці, замест 10 тысяч долараў сем’ям пачалі налічваць па 22,5 тысячы беларускіх рублёў — каля 10 тысяч долараў)^[5].

Практычная рэалізацыя

Станам на 1 чэрвеня 2021 года агульная колькасць атрымальнікаў сямейнага капіталу склала 99 735 асобных дэпазітаў^[6], пры гэтым штомесяц адкрывалася па 1,3 тысячы дэпазітаў^[7]. Агульная сума дэпазітаў на рахунках склала 824 млн долараў (82 399 дэпазітаў) і 393,7 мільёна рублёў (17 336 дэпазітаў)^[6]. З 2020 года сямейны капітал пачаў разлічвацца ў беларускіх рублях замест долараў, а таксама была ўведзена штогадовая індэксацыя на велічыню індэкса спажывецкіх цэн за папярэдні год: у 2020 годзе яго памер склаў 22,5 тысячы беларускіх рублёў, у 2021 годзе — 23 737,5 рубля^[8]. З-за падзення курсу беларускага рубля ў 2020 годзе памер аднаго сямейнага капіталу да 1 ліпеня 2020 года ўпаў да 9300 долараў у эквіваленце (1 студзеня ён складаў 10 670 долараў)^[9], да 1 верасня — да 8600 долараў^[10].

Доўгачасовыя дэпазіты сямейнага капіталу, якія захоўваюцца ў дзяржаўным «Беларусбанку» і кіраваныя Банкам развіцця Рэспублікі Беларусь, з’яўляюцца значнай крыніцай сродкаў для інвестыцыйных праектаў: толькі ў 2015—2016 гадах гэтыя сродкі былі выкарыстаныя для куплі трох новых самалётаў дзяржаўнай авіякампаніяй «Белавія», мадэрнізацыі дарожнай інфраструктуры і развіцця Беларускай чыгункі^[11].

Датэрміновае выкарыстанне

З 1 студзеня 2020 года атрымальнікам сямейнага капіталу было дазволена траціць яго датэрмінова на асобныя патрэбы (паляпшэнне жыллёвых умоў, атрыманне адукацыі, медыцынскія паслугі ў дзяржаўных медустановах), пры ўхваленні мясцовым выканкамам і ўрачэбна-кансультацыйнай камісіяй (для медыцынскіх патрэб)^[12]^[13]. За першыя шэсць месяцаў дзеяння датэрміновага выкарыстання сямейнага капіталу каля 20% сем’яў пачалі выкарыстоўваць яго датэрмінова (94% — на паляпшэнне жыллёвых умоў, па 3% — на адукацыю і медыцынскія паслугі). Часцей за ўсё магчымасцю датэрміновага выкарыстання сямейнага капіталу карысталіся ў Брэсцкай вобласці (больш чым удвая часцей, чым у Віцебскай або Магілёўскай абласцях)^[9], якая з’яўляецца самай шматдзетнай вобласцю краіны (22,5 тыс. з агульнарэспубліканскага паказчыка ў 108 тыс.)^[14]. Да 1 чэрвеня 2021 года было прынята 34 568 рашэнняў аб датэрміновым выкарыстанні сродкаў сямейнага капіталу, з якіх 89% сем’яў выдаткавалі сродкі на паляпшэнне жыллёвых умоў, 5% — на адукацыйныя паслугі і 6% — на атрыманне медыцынскіх паслуг^[6].

Вядомыя выпадкі адмоваў мясцовых выканкамаў і медычных камісій у датэрміновай выплаце сямейнага капіталу і судовых разглядаў у сувязі з адмовамі^[15]^[16].

Уплыў на нараджальнасць

Нараджальнасць у Рэспубліцы Беларусь у 2010—2020 гадах^[17]^[18]^[19]
(зялёным колерам вылучаныя гады дзеяння Праграмы сямейнага капіталу)
Год	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Нарадзілася за год	108 050	109 147	115 893	117 997	118 534	119 028	117 779	102 556	94 042	87 602	82 124
Δ	▼ −1213	▲ +1097	▲ +6746	▲ +2004	▲ +537	▲ +494	▼ −1249	▼ −15 223	▼ −8514	▼ −6440	▼ −5478
Нараджальнасць^[20]	11,4	11,53	12,25	12,5	12,5	12,5	12,4	10,8	9,9	9,3
Сумарны каэфіцыент нараджальнасці	1,494	1,515	1,62	1,668	1,696	1,724	1,733	1,545	1,448	1,388

У 2016 годзе міністр працы і сацыяльнай абароны Рэспублікі Беларусь Марыяна Шчоткіна заявіла, што ўвядзенне сямейнага капіталу стымулявала нараджальнасць^[21]. Аднак незалежныя эксперты ацанілі яе заяву як залішне паспешлівую^[21]. У 2019 годзе падобную заяву зрабіў прэм’ер-міністр Сяргей Румас^[22]. Пры гэтым статыстыка, наадварот, фіксавала спад нараджальнасці пачынаючы з 2016 года^[23]^[24], а па выніках 2019 года сумарны каэфіцыент нараджальнасці знізіўся да 1,388 — самага нізкага паказчыка з 1995 года^[25], а колькасць нованароджаных стала самай нізкай з часоў заканчэння Вялікай Айчыннай вайны^[26].

У артыкуле незалежнага даследчага цэнтра ІПМ (2019 год) адзначана, што ўвесь комплекс дзяржаўных мер па падтрымцы нараджальнасці 2000—2010-х гадоў меў абмежаваны эфект. Пры гэтым у гарадах рост колькасці народжаных другіх, трэціх і наступных дзяцей звязваецца ў першую чаргу з праграмамі актыўнага жыллёвага будаўніцтва канца 2000-х гадоў, а ў сельскай мясцовасці аналагічны прырост быў выкліканы ў першую чаргу грашовымі дапаможнікамі, якія апынуліся. «альтэрнатывай нізкааплатнай занятасці жанчын у сельскай мясцовасці і малых гарадах»^[24].

Па даных Белстата, у першыя два гады пасля ўвядзення сямейнага капіталу працягнуўся рост колькасці дзяцей, якія нарадзіліся трэцімі, чацвёртымі і далей, пасля чаго пачаўся спад іх колькасці. Пры гэтым колькасць трэціх і наступных дзяцей засталася невялікай у параўнанні з агульнай колькасцю народжаных дзяцей:

Нарадзіліся па чарговасці нараджэння ў 2010—2019 гадах^[17]^[18]
(зялёным колерам вылучаныя гады дзеяння Праграмы сямейнага капіталу і дзеці, якія падпадаюць пад праграму)
Год	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019
першынцы	56 521	↘ 55 577	↗ 58 661	↘ 55 954	↘ 54 366	↘ 50 923	↘ 48 529	↘ 41 244	↘ 36 818	↘ 33 920
другія	39 038	↗ 40 281	↗ 42 979	↗ 45 817	↗ 46 877	↗ 48 151	↘ 47 027	↘ 40 521	↘ 37 078	↘ 33 558
трэція	9 230	↗ 9 995	↗ 10 644	↗ 12 331	↗ 12 931	↗ 14 977	↗ 16 647	↘ 15 114	↘ 14 492	↘ 14 240
чацвёртыя	2 034	↗ 2 096	↗ 2 366	↗ 2 593	↗ 2 970	↗ 3 336	↗ 3 773	↗ 3 880	↘ 3 749	↗ 3 843
пятыя	768	↘ 761	↘ 755	↗ 799	↗ 841	↗ 1 054	↗ 1 129	↗ 1 159	↘ 1 156	↗ 1 287
шостыя і далей	452	↘ 437	↗ 488	↗ 503	↗ 549	↗ 587	↗ 674	↘ 638	↗ 749	↗ 754

Крыніцы

↑ ^а ^б Указ Президента Республики Беларусь 9 декабря 2014 года №572 (с изменениями, вступившими в силу 1 января 2020 года) (нявызн.). mintrud.gov.by. Министерство труда и социальной защиты Республики Беларусь (9 снежня 2014). Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2020. Праверана 4 чэрвеня 2021.
↑ Нормативные правовые акты, регулирующие вопросы назначения, распоряжения и использования средств семейного капитала (в том числе досрочного) (нявызн.). mintrud.gov.by. Министерство труда и социальной защиты Республики Беларусь. Архівавана з першакрыніцы 22 красавіка 2021. Праверана 4 чэрвеня 2021.
↑ Елена Спасюк. Семейный капитал. Избирателя покупают в кредит (нявызн.). naviny.online. Naviny.by (5 снежня 2014). Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2021. Праверана 6 чэрвеня 2021.
↑ Румас: демографическая ситуация в стране сложная (нявызн.). naviny.online. Naviny.by (31 кастрычніка 2018). Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2021. Праверана 4 чэрвеня 2021.
↑ Указ Президента Республики Беларусь 18 сентября 2019 года №345 (нявызн.). mintrud.gov.by. Министерство труда и социальной защиты Республики Беларусь (18 верасня 2019). Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2020. Праверана 4 чэрвеня 2021.
↑ ^а ^б ^в Семейный капитал для многодетных семей (нявызн.). mintrud.gov.by. Министерство труда и социальной защиты Республики Беларусь (9 чэрвеня 2021). Архівавана з першакрыніцы 24 чэрвеня 2021. Праверана 17 чэрвеня 2021.
↑ Минтруда о семейном капитале и расширении направлений досрочного использования средств (нявызн.). nashkraj.by. Наш край (31 мая 2021). Архівавана з першакрыніцы 24 чэрвеня 2021. Праверана 16 чэрвеня 2021.
↑ О размере семейного капитала в 2021 году (нявызн.). mintrud.gov.by. Министерство труда и социальной защиты Республики Беларусь (26 студзеня 2021). Архівавана з першакрыніцы 14 чэрвеня 2021. Праверана 4 чэрвеня 2021.
↑ ^а ^б Семейный капитал решили досрочно потратить почти 18 тысяч семей (в пересчёте на доллары он упал до 9300) (нявызн.)(недаступная спасылка). finance.tut.by. TUT.BY (15 ліпеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 17 ліпеня 2020. Праверана 4 жніўня 2020.
↑ Семейный капитал решила досрочно потратить почти каждая четвёртая семья (в долларах он упал ниже 8600) (нявызн.)(недаступная спасылка). finance.tut.by. TUT.BY (8 верасня 2020). Архівавана з першакрыніцы 10 верасня 2020. Праверана 8 верасня 2020.
↑ Банк развития профинансирует покупку трех "Боингов" для "Белавиа" за счет средств семейного капитала (нявызн.)(недаступная спасылка). interfax.by. Интерфакс-Запад (16 чэрвеня 2016). Праверана 4 чэрвеня 2021.
↑ Власти разморозили семейный капитал. На какие медуслуги и как можно будет потратить деньги (нявызн.)(недаступная спасылка). finance.tut.by. TUT.BY (25 снежня 2019). Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2020. Праверана 4 жніўня 2020.
↑ Сколько многодетных семей открыло семейный капитал и кому из них разрешили его потратить досрочно (нявызн.)(недаступная спасылка). finance.tut.by. TUT.BY (12 мая 2020). Архівавана з першакрыніцы 7 чэрвеня 2020. Праверана 4 жніўня 2020.
↑ 15 мая - День семьи! (нявызн.). mintrud.gov.by. Министерство труда и социальной защиты Республики Беларусь (15 мая 2020). Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2021. Праверана 4 чэрвеня 2021.
↑ Алеся Добыш. Семье в Минске отказали досрочно выплатить семейный капитал, потому что отец много лет назад совершил преступление (нявызн.)(недаступная спасылка). kp.by. Комсомольская правда в Беларуси (6 жніўня 2020). Праверана 4 чэрвеня 2021.
↑ Дарья Спевак. «Деньги можно получить только на стоматологию». Белоруска хочет использовать семейный капитал на реабилитацию больного сына, но в законе это не прописано (нявызн.). people.onliner.by. Onliner.by (28 ліпеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 11 красавіка 2021. Праверана 4 чэрвеня 2021.
↑ ^а ^б Демографический ежегодник 2019, с. 131.
↑ ^а ^б Естественное движение по Республике Беларусь 2020, с. 4.
↑ Минздрав: по улучшению репродуктивного здоровья белорусов ведется большая работа (нявызн.). belta.by. БелТА (13 мая 2021). Архівавана з першакрыніцы 13 мая 2021. Праверана 26 мая 2021.
↑ У пераліку на 1000 чалавек.
↑ ^а ^б Виктор Листопадов. Заставит ли семейный капитал белорусок рожать больше детей? (нявызн.)(недаступная спасылка). zautra.by. Завтра твоей страны (25 студзеня 2016). Праверана 4 чэрвеня 2021.
↑ Дмитрий Коршунов. Ударим семейным капиталом по низкой рождаемости! (нявызн.). neg.by. Экономическая Газета (1 чэрвеня 2019). Архівавана з першакрыніцы 15 студзеня 2021. Праверана 4 чэрвеня 2021.
↑ В Беларуси падает рождаемость. Почему пособия больше не работают и можно ли это исправить (нявызн.)(недаступная спасылка). finance.tut.by. TUT.BY (2 лістапада 2019). Архівавана з першакрыніцы 4 жніўня 2020. Праверана 4 жніўня 2020.
↑ ^а ^б Щербина 2019, с. 10.
↑ Хуже, чем в 1995-м. В Беларуси продолжает падать рождаемость, несмотря на многочисленные детские пособия (нявызн.)(недаступная спасылка). finance.tut.by. TUT.BY (11 мая 2020). Архівавана з першакрыніцы 8 жніўня 2020. Праверана 4 жніўня 2020.
↑ Рождаемость в Беларуси падает. В прошлом году зафиксирован исторический минимум с 1945 года (руск.)(недаступная спасылка). TUT.BY (29 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 29 студзеня 2020. Праверана 3 чэрвеня 2021.

Літаратура

Шахотько Л.П. Домохозяйство, семья и семейная политика в Беларуси. — Минск: Институт экономики НАН Беларуси, Беларуская навука, 2018. — С. 343. — 400 с. — ISBN 978-985-08-2249-9.
Т.В. Андилевко. Республика Беларусь — 25 лет созидания и свершений. В 7 томах / В.П. Андрейченко. — Минск: Беларуская навука, 2020. — Т. 5. — С. 71—72. — 739 с. — ISBN 978-985-08-2535-3.
Демографический ежегодник Республики Беларусь (русский) // Национальный статистический комитет Республики Беларусь : Статистический сборник. — Минск: 2019. — С. 131.
Естественное движение по Республике Беларусь за 2019 год (русский) // Национальный статистический комитет Республики Беларусь : Статистический бюллетень. — Минск: 2020. — С. 4.
Наталья Щербина Демография в ловушке социальной политики: какие меры (не) помогут увеличить рождаемость в Беларуси (русский) // Исследовательский центр ИПМ : статья. — Минск: 2019.

Спасылкі

Новая схема выплат и право использовать досрочно: что нужно знать о семейном капитале, Федерация профсоюзов Беларуси
Информация Архівавана 22 красавіка 2021. на сайте Министерства труда и социальной защиты Республики Беларусь

[u1-1] а ^б Указ Президента Республики Беларусь 9 декабря 2014 года №572 (с изменениями, вступившими в силу 1 января 2020 года) (нявызн.). mintrud.gov.by. Министерство труда и социальной защиты Республики Беларусь (9 снежня 2014). Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2020. Праверана 4 чэрвеня 2021.

[2] Нормативные правовые акты, регулирующие вопросы назначения, распоряжения и использования средств семейного капитала (в том числе досрочного) (нявызн.). mintrud.gov.by. Министерство труда и социальной защиты Республики Беларусь. Архівавана з першакрыніцы 22 красавіка 2021. Праверана 4 чэрвеня 2021.

[3] Елена Спасюк. Семейный капитал. Избирателя покупают в кредит (нявызн.). naviny.online. Naviny.by (5 снежня 2014). Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2021. Праверана 6 чэрвеня 2021.

[4] Румас: демографическая ситуация в стране сложная (нявызн.). naviny.online. Naviny.by (31 кастрычніка 2018). Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2021. Праверана 4 чэрвеня 2021.

[5] Указ Президента Республики Беларусь 18 сентября 2019 года №345 (нявызн.). mintrud.gov.by. Министерство труда и социальной защиты Республики Беларусь (18 верасня 2019). Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2020. Праверана 4 чэрвеня 2021.

[trud2021-6] а ^б ^в Семейный капитал для многодетных семей (нявызн.). mintrud.gov.by. Министерство труда и социальной защиты Республики Беларусь (9 чэрвеня 2021). Архівавана з першакрыніцы 24 чэрвеня 2021. Праверана 17 чэрвеня 2021.

[7] Минтруда о семейном капитале и расширении направлений досрочного использования средств (нявызн.). nashkraj.by. Наш край (31 мая 2021). Архівавана з першакрыніцы 24 чэрвеня 2021. Праверана 16 чэрвеня 2021.

[8] О размере семейного капитала в 2021 году (нявызн.). mintrud.gov.by. Министерство труда и социальной защиты Республики Беларусь (26 студзеня 2021). Архівавана з першакрыніцы 14 чэрвеня 2021. Праверана 4 чэрвеня 2021.

[t2020-9] а ^б Семейный капитал решили досрочно потратить почти 18 тысяч семей (в пересчёте на доллары он упал до 9300) (нявызн.)(недаступная спасылка). finance.tut.by. TUT.BY (15 ліпеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 17 ліпеня 2020. Праверана 4 жніўня 2020.

[t09-10] Семейный капитал решила досрочно потратить почти каждая четвёртая семья (в долларах он упал ниже 8600) (нявызн.)(недаступная спасылка). finance.tut.by. TUT.BY (8 верасня 2020). Архівавана з першакрыніцы 10 верасня 2020. Праверана 8 верасня 2020.

[11] Банк развития профинансирует покупку трех "Боингов" для "Белавиа" за счет средств семейного капитала (нявызн.)(недаступная спасылка). interfax.by. Интерфакс-Запад (16 чэрвеня 2016). Праверана 4 чэрвеня 2021.

[12] Власти разморозили семейный капитал. На какие медуслуги и как можно будет потратить деньги (нявызн.)(недаступная спасылка). finance.tut.by. TUT.BY (25 снежня 2019). Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2020. Праверана 4 жніўня 2020.

[t4-13] Сколько многодетных семей открыло семейный капитал и кому из них разрешили его потратить досрочно (нявызн.)(недаступная спасылка). finance.tut.by. TUT.BY (12 мая 2020). Архівавана з першакрыніцы 7 чэрвеня 2020. Праверана 4 жніўня 2020.

[14] 15 мая - День семьи! (нявызн.). mintrud.gov.by. Министерство труда и социальной защиты Республики Беларусь (15 мая 2020). Архівавана з першакрыніцы 4 чэрвеня 2021. Праверана 4 чэрвеня 2021.

[15] Алеся Добыш. Семье в Минске отказали досрочно выплатить семейный капитал, потому что отец много лет назад совершил преступление (нявызн.)(недаступная спасылка). kp.by. Комсомольская правда в Беларуси (6 жніўня 2020). Праверана 4 чэрвеня 2021.

[16] Дарья Спевак. «Деньги можно получить только на стоматологию». Белоруска хочет использовать семейный капитал на реабилитацию больного сына, но в законе это не прописано (нявызн.). people.onliner.by. Onliner.by (28 ліпеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 11 красавіка 2021. Праверана 4 чэрвеня 2021.

[FOOTNOTEДемографический_ежегодник2019131-17] а ^б Демографический ежегодник 2019, с. 131.

[FOOTNOTEЕстественное_движение_по_Республике_Беларусь20204-18] а ^б Естественное движение по Республике Беларусь 2020, с. 4.

[19] Минздрав: по улучшению репродуктивного здоровья белорусов ведется большая работа (нявызн.). belta.by. БелТА (13 мая 2021). Архівавана з першакрыніцы 13 мая 2021. Праверана 26 мая 2021.

[20] У пераліку на 1000 чалавек.

[z1-21] а ^б Виктор Листопадов. Заставит ли семейный капитал белорусок рожать больше детей? (нявызн.)(недаступная спасылка). zautra.by. Завтра твоей страны (25 студзеня 2016). Праверана 4 чэрвеня 2021.

[22] Дмитрий Коршунов. Ударим семейным капиталом по низкой рождаемости! (нявызн.). neg.by. Экономическая Газета (1 чэрвеня 2019). Архівавана з першакрыніцы 15 студзеня 2021. Праверана 4 чэрвеня 2021.

[k1-23] В Беларуси падает рождаемость. Почему пособия больше не работают и можно ли это исправить (нявызн.)(недаступная спасылка). finance.tut.by. TUT.BY (2 лістапада 2019). Архівавана з першакрыніцы 4 жніўня 2020. Праверана 4 жніўня 2020.

[FOOTNOTEЩербина201910-24] а ^б Щербина 2019, с. 10.

[25] Хуже, чем в 1995-м. В Беларуси продолжает падать рождаемость, несмотря на многочисленные детские пособия (нявызн.)(недаступная спасылка). finance.tut.by. TUT.BY (11 мая 2020). Архівавана з першакрыніцы 8 жніўня 2020. Праверана 4 жніўня 2020.

[26] Рождаемость в Беларуси падает. В прошлом году зафиксирован исторический минимум с 1945 года (руск.)(недаступная спасылка). TUT.BY (29 студзеня 2020). Архівавана з першакрыніцы 29 студзеня 2020. Праверана 3 чэрвеня 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]