Алег Іосіфавіч Шадыра
Алег Іосіфавіч Шадыра (31 сакавіка 1948, в. Даўгінава, Вілейскі раён, Мінская вобласць — 23 красавіка 2022) — беларускі хімік, загадчык кафедры радыяцыйнай хіміі і хіміка-фармацэўтычных тэхналогій БДУ, прафесар, доктар хімічных навук.
Алег Іосіфавіч Шадыра | |
---|---|
Дата нараджэння | 31 сакавіка 1948 |
Месца нараджэння | |
Дата смерці | 23 красавіка 2022[2] (74 гады) |
Грамадзянства | |
Род дзейнасці | фармацэўт, хімік-арганік |
Месца працы | |
Навуковая ступень | доктар хімічных навук[1] |
Навуковае званне | |
Альма-матар | |
Узнагароды |
Біяграфія Правіць
Нарадзіўся 31 сакавіка 1948 года ў вёсцы Даўгінава Мінскай вобласці. Пасля заканчэння СШ № 2 горада Маладзечна ў 1966 годзе паступіў на хімічны факультэт БДУ, які скончыў у 1971 годзе, і быў рэкамендаваны для навучання ў аспірантуры. З 1971 года працаваў малодшым навуковым супрацоўнікам на кафедры радыяцыйнай хіміі і хімічнай тэхналогіі БДУ, а з 1974 года — старшым навуковым супрацоўнікам і адначасова завочна навучаўся ў аспірантуры. Кандыдацкую дысертацыю на тэму «Радыяцыйна-хімічныя ператварэнні альдэгідаў e растворах» выканаў пад кіраўніцтвам Я. П. Пятраева і Я. П. Калязіна і абараніў у 1975 годзе.
Навуковыя інтарэсы А. І. Шадыры былі звязаны з вывучэннем радыяцыйна-індукаваных свабоднарадыкальных ператварэнняў бі- і паліфункцыянальных арганічных злучэнняў у водных растворах. Пры правядзенні гэтых работ, вынікі якіх абагульнены ў манаграфіі (Я. П. Пятраеў, А. І. Шадыра, «Радыяцыйная хімія біфункцыянальных арганічных злучэнняў», 1986), упершыню была паказана магчымасць праходжання ўзгодненых рэакцый фрагментацыі арганічных радыкалаў.
Заканамернасці працякання такога тыпу рэакцый і іх ролю ў радыяцыйным пашкоджанні біялагічна важных малекул сталі асновай доктарскай дысертацыі А. І. Шадыры на тэму «Рэакцыі фрагментацыі свабодных радыкалаў гідраксілзмешчаных біфункцыянальных арганічных злучэнняў», якую ён абараніў у 1988 годзе.
Падыходы, якія выкарыстоўваюцца пры вывучэнні уласцівасцяў свабодных арганічных радыкалаў рознай будовы, а таксама метады ацэнкі магчымасці рэалізацыі розных гамалітычных працэсаў з удзелам біямакрамалекул выкладзены А. І. Шадырам у манаграфіі «Гамалагічныя шэрагі зменлівасці ў хіміі і біялогіі», якая была прысвечана 100-годдзю з дня нараджэння М. І. Вавілава.
У 1991 годзе стварыў і ўзначаліў лабараторыю хіміі свабоднарадыкальных працэсаў, дзе асноўная ўвага сканцэнтравана на даследаванні свабоднарадыкальных рэакцый фрагментацыі арганічных рэчываў, якія граюць важную ролю пры функцыянаванні біясістэм, а таксама на распрацоўцы метадаў пошуку фармакалагічна актыўных рэгулятараў свободнарадыкальных працэсаў.
З 1994 года ўзначальваў кафедру радыяцыйнай хіміі і хіміка-фармацэўтычных тэхналогій БДУ. З мая 1994 года па чэрвень 1995 года выконваў абавязкі дэкана хімічнага факультэта БДУ. У гэты перыяд на хімічным факультэце былі адкрыты новыя спецыяльнасці: «Хімічная экалогія» і «Хімія лекавых злучэнняў».
У 1997 годзе прысвоена вучонае званне прафесара.
Памёр 23 красавіка 2022 года[3].
Навуковая дзейнасць Правіць
Галіна навуковых інтарэсаў — вывучэнне кінэтыкі і механізму радыяцыйна-індукаваных свабоднарадыкальных ператварэнняў прыродных злучэнняў і стварэнне на гэтай аснове новых лекавых прэпаратаў. Працуючы ў гэтым напрамку, Шадыра А. І. стаў прызнаным у свеце спецыялістам у радыяцыйнай і свабоднарадыкальнай біяарганічнай хіміі.
Пад яго кіраўніцтвам былі адкрыты новыя рэакцыі фрагментацыі арганічных злучэнняў, рэалізацыя якіх у біяаб’ектах прыводзіць да дэструкцыі фізіялагічна важных рэчываў і спрыяе ўзнікненню і развіццю шматлікіх захворванняў.
Распрацаваў новыя падыходы да стварэння лекавых сродкаў на аснове сінтэтычных і прыродных рэгулятараў свабоднарадыкальных працэсаў у біясістэмах.
Пад яго кіраўніцтвам былі створаны арыгінальныя антывірусныя прэпараты «Бутамінафен» (Залаты медаль на V Маскоўскім міжнародным салоне інавацый і інвестыцый, 2005 год) і «Актавір», серыйная вытворчасць якіх арганізавана на РУП «Белмедпрэпараты».
Адкрыты новы клас антывірусных рэчываў, які ўключае злучэння, якія валодаюць здольнасцю эфектыўна інгібіраваць размнажэнне ВІЧ і вірусаў грыпу.
На аснове прыроднай сыравіны створаны эфектыўныя стабілізатары льнянога алею (Залаты медаль на Міжнароднай выставе-кангрэсе «Высокія тэхналогіі. Інавацыі. Інвестыцыі», г. Санкт-Пецярбург, 2008 год, Дыплом VII Маскоўскага міжнароднага салона інавацый і інвестыцый, 2007 год). Распрацавана тэхналогія і наладжана серыйная вытворчасць (ТАА «Клуб» фарм-Эка ") стабілізаванага харчовага льнянога алею і БАД на яго аснове, якія валодаюць эфектыўнымі лячэбна-прафілактычнымі ўласцівасцямі.
У 1992—1993 гадах працаваў у якасці запрошанага прафесара ў Базельскім універсітэта (Швейцарыя), дзе сумесна з прафесарам Б. Гійзэ і яго супрацоўнікамі былі праведзены даследаванні уласцівасцяў радыкалаў розных гліцэрыдаў. У гэтых працах атрыманы надзейныя доказы магчымасці пашкоджання ліпідаў клеткавых мембран за кошт узгодненага распаду іх радыкалаў.
У 1995 годзе працаваў у Ілінойскім універсітэце (ЗША), праводзячы даследаванні па тэме «Уплыў магнітных палёў на свабоднарадыкальные рэакцыі ў біясістэмах». З 1996 па 2008 год выступаў як запрошаны лектар на міжнародных сімпозіумах і семінарах у Германіі, ЗША, Італіі, Польшчы, Японіі і іншых краінах.
З 2001 года пад кіраўніцтвам Шадыры А. І. выконваліся 3 праекты Міжнароднага навукова-тэхнічнага цэнтра (МНТЦ) з агульным аб’ёмам фінансавання каля 1 млн. долараў ЗША, асноўнай мэтай якіх было стварэнне новых антывірусных прэпаратаў. Наладжана ўзаемадзеянне з буйнымі навуковымі цэнтрамі Еўропы, ЗША, Канады і Японіі.
Быў членам экспертнага Савета ВАК Беларусі і Нацыянальнай камісіі па радыяцыйнай абароне Рэспублікі Беларусь. З’яўляўся членам навукова-тэхнічных Саветаў Фонду фундаментальных даследаванняў і шэрагу навукова-тэхнічных праграм.
Вучэбная праца Правіць
Кафедра, якой кіраваў А. І. Шадыра, рыхтуе спецыялістаў для прадпрыемстваў фармацэўтычнай прамысловасці і атамнай энергетыкі, забяспечвае выкладанне дысцыплін хімічнага і медыка-біялагічнага профілю па спецыяльнасцях «Фармацэўтычная дзейнасць», «Хімічная экалогія», «Радыяцыйная хімія».
Кіраваў працай 4 аспірантаў і чытаў студэнтам лекцыйныя курсы «Свабодныя радыкалы ў хіміі, біялогіі і медыцыне», «Хімічныя асновы радыяцыйнай біялогіі», «Радыяцыйная хімія вады і водных раствораў».
Пад яго кіраўніцтвам абаронена 15 кандыдацкіх і 2 доктарскія дысертацыі.
Узнагароды і навуковыя званні Правіць
У 2010 годзе Шадыру А. І. прысвоена ганаровае званне «Заслужаны дзеяч БДУ», ён узнагароджаны прэміяй імя А. М. Сеўчанкі ў галіне прыродазнаўчых і тэхнічных навук за цыкл работ «Распрацоўка інавацыйных антывірусных сродкаў і арганізацыя вытворчасці супрацьвіруснага прэпарата „Бутамінафен“».
У 2011 годзе ўзнагароджаны Ганаровай граматай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь за вялікія дасягненні ў галіне навуковых даследаванняў і асабісты ўклад у практычную рэалізацыю іх вынікаў у народнай гаспадарцы Рэспублікі Беларусь, а таксама ганаровай граматай НАН РБ за шматгадовую плённую дзейнасць у галіне радыяцыйнай хіміі, распрацоўку новых лекавых сродкаў, падрыхтоўку навуковых кадраў вышэйшай кваліфікацыі.
У 2013 годзе Шадыра А. І. узнагароджаны дыпломам II ступені Сцепанаўскіх чытанняў за працу «Оптыка-фізічныя тэхналогіі дыягностыкі біялагічнай актыўнасці кіслародзмяшчальных араматычных злучэнняў» і ганаровай граматай Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь за шматгадовую навукова-педагагічную дзейнасць, дасягнутыя поспехі ў падрыхтоўцы высокакваліфікаваных спецыялістаў.
У 2014 годзе ўзнагароджаны Падзякай Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь за шматгадовую плённую навукова-педагагічную дзейнасць і асабісты ўклад у падрыхтоўку высокакваліфікаваных спецыялістаў.
У 2021 годзе ўзнагароджаны медалём Францыска Скарыны.
Навуковыя працы Правіць
Шадыра А. І. — аўтар больш за 250 навуковых прац, у тым ліку 4 манаграфій, а таксама 20 аўтарскіх пасведчанняў на вынаходніцтвы і патэнтаў.
Манаграфіі Правіць
- Е. П. Петряев, О. И. Шадыро. Радиационная химия бифункциональных органических соединений. Минск: Университетское, 1986. — 167 с.
- О. И. Шадыро. Гомологические ряды изменчивости в биологии и химии. Минск: Университетское, 1987. — 75 c.
- Shadyro O.I. Radiation-induced free radical fragmentation of cell membrane components and the respective model compounds. In: Free Radicals in Biology and Environment. (ed. F.Minisci), Kluwer Academic Publishers, Netherlands, 1997.
Навуковыя артыкулы Правіць
- Синтез и исследование антирадикальных и противовирусных свойств производных аминокислот // Химические проблемы создания новых материалов и технологий : сб. ст./под ред. О. А. Ивашкевича. — Минск, 2008. — Вып.3. Архівавана 28 ліпеня 2020.
- Металлокомплексы производных пространственно экранированных дифенолов и аминофенолов: новое направление разработки средств для комбинированной химиотерапии инфекций // Химические проблемы создания новых материалов и технологий : сб. ст./под ред. О. А. Ивашкевича. — Минск, 2008. — Вып.3. Архівавана 1 чэрвеня 2020.
- Влияние аскорбиновой кислоты и ее производных на радиационно-индуцированные превращения оксигенированного этанола и его водных растворов // Свиридовские чтения: сб.ст. Вып.5/отв. ред. Т. Н. Воробьева Архівавана 13 мая 2018.
- Новые механизмы радиационно-индуцированных преаращений сфинголипидов // Свиридовские чтения: сб.ст. Вып.6/отв. ред. Т. Н. Воробьева Архівавана 19 сакавіка 2020.
- Свободнорадикальная фрагментация сфинголипидов при действии хлорноватистой кислоты // Свиридовские чтения: сб. ст. Вып. 8. Минск, 2012. Sviridov readings. Iss. 8. Minsk, 2012 Архівавана 28 чэрвеня 2020.
- Антирадикальные и антиоксидантные свойства ароматических спиртов, альдегидов и кислот//Свиридовские чтения: сб. ст. Вып. 8. Минск, 2012. Sviridov readings. Iss. 8. Minsk, 2012 Архівавана 11 чэрвеня 2020.
- Радиационно- и фотоиндуцированная свободнорадикальная деструкция гидроксилсодержащих дипептидов // Свиридовские чтения: сб. ст. Вып. 8. Минск, 2012. Sviridov readings. Iss. 8. Minsk, 2012 Архівавана 11 чэрвеня 2020.
- Новые реакции деструкции сфинголипидов и аминокислот при окислительном стрессе // Свиридовские чтения : сб. ст. Вып. 10. — Минск, 2014. — С. 235—246 Архівавана 25 ліпеня 2020.
- Антирадикальные и антиоксидантные свойства природных фенолов и азотсодержащих гетероциклических соединений // Свиридовские чтения : сб. ст. Вып. 10. — Минск, 2014. — С. 262—276 Архівавана 27 чэрвеня 2020.
Навуковыя артыкулы, апублікаваныя ў замежных перыядычных выданнях Правіць
- Shadyro O.I., Edimecheva I.P., Kisel M.A., Vlasov A.P., Yurkova I.L. The damage to phospholipids caused by free radical attack on glycerol and sphingosine backbone // Int. J. Radiat. Biol., 1997, vol. 71, p. 718—722.
- Shadyro O.I., Kisel M.A., Yurkova I.L. Radical-induced peroxidation and fragmentation of lipids in model membranes // Current Topics inBiophysics, 2000, vol. 24, p. 41-46.
- Shadyro O.I., Glushonok G.K., Glushonok T.G., Edimecheva I.P., Moroz A.G., Sosnovskaya A.A., Yurkova I.L., Рolozov G.I. Quinones as free-radical fragmentation inhibitors in biologically important molecules // Free Radical Research, 2002, vol. 36, p. 859—867.
- Shadyro O.I., Sosnovskaya A.A., Vrublevskaya O.N. C-N bond cleavage reactions on radiolysis of amino containing organic compounds and their derivatives in aqueous solutions // Int. J. Radiat. Biol, 2003, vol. 79, p. 269—279.
- Shadyro O.I., Edimecheva I.P., Glushonok G.K., Ostrovskaya N.I., Polozov G.I., Murase H., Kagiya T. Effects of phenolic compounds on reactions involving various organic radicals // Free Radical Research, 2003, vol. 37, p. 1087—1097.
- Shadyro O.I., Lodyato V.I., Yurkova I.L., Sorokin V.L., Dolgopalets V.I., Kisel M.A. Novel (3,5-Di-tert-2-hydroxy-phenylcarbamoyl)-alkanoic Acids as Potent Antioxidants // Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters, 2004, vol. 14, p. 4253-4256.
- Shadyro O.I., Yurkova I.L., Kisel M.A., Brede O., Arnhold J. Formation of phosphatidic acid, ceramide and diglyceride on radiolysis of lipids: identification by MALDI-TOF mass spectrometry // Free Radical Biology & Medicine, 2004, vol. 36, p. 1612—1624.
- Shadyro O.I., Yurkova I.L., Kisel M.A., Arnhold J. Free-radical fragmentation of galactocerebrosides: a MALDI-TOF mass-spectrometry study // Chemistry and Physics of Lipids, 2004, vol. 134, p. 41-49.
- Shadyro O.I., Yurkova I.L., Kisel M.A., Brede O., Arnhold J. Radiation-induced free radical transformation of phospholipids: MALDI-TOF MS study // Chemistry and Physics of Lipids, 2004, vol. 132, p. 235—246.
- Shadyro O.I., Sosnovskaya A.A., Edimecheva I.P., Grintsevich I.B., Lagutin P.Yu., Alekseev A.V., Kazem K. Effects of various vitamins and coenzymes Q on reactions involving a-hydroxyl-containing radicals // Free Radical Research, 2005, vol. 39, p. 713—718.
- Shadyro O., Yurkova I., Kisel M., Arnhold J. Free-radical Fragmentation of Galactocerebrosides: a MALDI-TOF Mass Spectrometry Study //Chemistry and Physics of Lipids, 2005, vol. 134, p. 41-49.
- Shadyro O.I., Yurkova I.L., Kisel M.A., Arnhold J. Iron-mediated free-radical formation of signaling lipids in a model system // Chemistry and Physics of Lipids, 2005, vol. 137, p. 29-37.
- Shadyro O.I., Edimecheva I.P., Kisel R.M., Kazem K., Murase H., Kagiya T. Homolytic cleavage of the O-glycoside bond in carbohydrates: a steady-state radiolysis study // J. of Radiation Research, 2005, vol. 46, p. 1765—1770.
- Shadyro O.I., Sosnovskaya A.A., Edimecheva I.P., Ostrovskaya N.I., Kazem K.M., Hryntsevich I.B., Alekseev A.V. Effects of quinones on free-radical processes of oxidation and fragmentation of hydroxyl-containing organic compounds // Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters, 2007, vol. 17, p. 6383-6386.
- Shadyro O.I., Ksendzova G.A., Polozov G.I., Sorokin V.L., Boreko E.I., Savinova O.V., Dubovik B.V., Bizunok N.A. Synthesis and study of anti-radical and antiviral properties of aminophenol derivatives // Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters, 2008, vol. 18,2420-2423.
Зноскі
- ↑ а б в г Шадыро, Олег Иосифович — Нацыянальная бібліятэка Беларусі. Праверана 12 чэрвеня 2022.
- ↑ а б Шадыро, Олег Иосифович — Нацыянальная бібліятэка Беларусі. Праверана 12 чэрвеня 2022.
- ↑ Шадыро, Олег Иосифович (доктор химических наук; радиационная химия; органическая химия ; 1948—2022)
Літаратура Правіць
- Химический факультет / ред. совет : Ф. Н. Капуцкий (пред.) [и др.]. — Минск : БГУ, 2011. — 158 с. : ил.
- Химический факультет : 1931-2006 гг. Научно-исследовательский институт физико-химических проблем / редкол. : Т. П. Каратаева (отв. ред.) [и др.]. — Минск : БГУ, 2006. — 110 с. : ил.
- Прафесары і дактары навук Беларускага Дзяржаўнага Універсітэта / Склад. А. А. Яноўскі. — Мн. : БДУ, 2001. — 339 с.
- Республика Беларусь: Энциклопедия: В 6 т. Т. 7 / Редкол.: Г. П. Пашков и др. — Минск : Беларус. Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2008. — 744 с.: илл.
- Шадыра Алег Іосіфавіч / П. М. Бараноўскі // Беларуская энцыклапедыя : [у 18 т.]. — Мінск, 2003. — Т. 17. — С. 359.
- Шадыро Олег Иосифович // Республика Беларусь : энциклопедия : [в 7 т.]. — Минск, 2008. — Т. 7. — С. 561.