Георг Вільгельм Фрыдрых Гегель
Георг Вільгельм Фрыдрых Гегель (ням.: Georg Wilhelm Friedrich Hegel) (27 жніўня 1770 — 14 лістапада 1831) — нямецкі філосаф, стварыў сістэматычную тэорыю дыялектыкі.
БіяграфіяПравіць
Раннія гады: 1770-1801Правіць
Гегель нарадзіўся ў Штутгарце 27 жніўня 1770 года, у сям'і высокапастаўленага чыноўніка — Георга Людвіга Гегеля (1733-1799), сакратара казначэйства пры двары герцага Вюртэмбергскага Карла Яўгена[7]. Продкі Гегеля былі лютэранамі[8] з Карынтыі, выгнанымі з Аўстрыі ў XVI стагоддзі ў ходзе Контррэфармацыі, якія асталяваліся ў Швабіі. Бацька Гегеля лічыў, што школьнай адукацыі яго сыну недастаткова. Ён наняў педагогаў для сына, якія хадзілі да іх на дом. Гегель добра вучыўся і за поспехі ў навучанні атрымліваў узнагароды, пераходзячы з класа ў клас[9]. З самога дзяцінства ён шмат чытаў. Кішэнныя грошы ён выдаткоўваў на кнігі. Часта наведваў гарадскую бібліятэку, у якой чытаў кнігі пра навуку і філасофію[9].
Тым часам ён дрэнна разбіраецца ў мастацкай літаратуры. Юнацкасць Гегеля прайшла на фоне росквіту нямецкай літаратуры. Аднак Гегель ігнаруе класіку і зачытваецца бульварнай літаратурай[10]. Гегель таксама захапляецца антычнай літаратурай. Ён паважае творчасць Сафокла і Еўрыпіда, перакладае Эпіктэта і Лангіна. Любоў да антычнасці Гегель захавае да канца жыцця[11].
Ён скончыў гімназію ў кастрычніку 1788 года. У 1788—1793 гадах вучыўся ў Цюбінгенскім тэалагічным інстытуце (багаслоўскай семінарыі) пры Цюбінгенскім універсітэце, дзе праслухаў філасофскі і тэалагічны курсы і абараніў магістарскую дысертацыю. Пры гэтым яму належыла герцагская стыпендыя[12]. Са сваіх аднакурснікаў быў дружны з Шэлінгам і паэтам Гёльдэрлінам. Быў разам з імі членам студэнцкага палітычнага клуба, што захапляўся ідэямі Французскай рэвалюцыі[13]. Займаўся з асаблівай стараннасцю, шмат часу, як звычайна, праводзіў над кнігамі. За гэта над ім часта пасмейваліся аднагрупнікі, што, зрэшты, яго абсалютна не крыўдзіла[14]. Мірскія забавы таксама былі не чужыя яму; ён піў шмат віна, нюхаў тытунь, гуляў у карты і фанты[15].
У 20 гадоў Гегель стаў магістрам філасофіі[16]. Тры апошнія гады ва ўніверсітэце былі прысвечаны багаслоўю[17]. Гегель паспяхова здаў экзамены. Аднак святаром станавіцца не хацеў. Магчыма, прычыны ляжалі ў антыпатыі Гегеля да царквы, якая зарадзілася яшчэ ў час вучобы.
У кастрычніку 1793 года Гегель адпраўляецца ў Берн. Там ён становіцца выхавальнікам дзяцей патрыцыя Карла Фрыдрыха Штэйгера. Дзяцей было трое: 1 хлопчык і 2 дзяўчынкі[18]. Праца не адымала ў яго шмат часу, што дазваляла працягваць сваю адукацыю і займацца творчасцю[19]. Ва ўвесь час, пражыты ў Берне, Гегель не пераставаў пісаць свае працы, ён быў апушчаны ў кнігі[20]. Гегель сачыў за падзеямі ў Францыі. Ён не прыняў тэрору якабінцаў. Аднак, у цэлым, Гегель станоўча паставіўся да Французскай рэвалюцыі, і надалей не мог уявіць сабе гісторыю Еўропы без гэтай падзеі[19].
У ліпені 1796 года, ён з сябрамі здзейсніў шматдзённы шпацыр па Альпах, ад якога ён застаўся не ў захапленні[21]. Жыццё на чужыне ў цэлым гняло Гегеля, і ў пачатку 1797 года ён вярнуўся на радзіму. У 1798 годзе выходзіць першая друкаваная праца Гегеля[22]. У 1799 годзе памёр бацька Гегеля. Ён пакінуў сыну невялікую спадчыну — 3000 гульдэнаў. Спадчына, разам з яго ўласнымі зберажэннямі, дазволіла яму адмовіцца ад выкладання і ўступіць на ніве акадэмічнай дзейнасці.
Ена, Бамберг і Нюрнберг: 1801—1816Правіць
У студзені 1801 года Гегель перабраўся ў Ену[23]. 21 жніўня таго ж года яму было дадзена права чытаць лекцыі[24]. Праца на кафедры і чытанне лекцый даваліся яму цяжка, папулярнасцю ў вучняў ён не карыстаўся[25].
- 1801—1805 — прыват-дацэнт Енскага ўніверсітэта
- 1805—1806 — экстраардынарны прафесар Енскага ўніверсітэта. У Ене Гегель напісаў сваю знакамітую працу «Фенаменалогія духу», скончыўшы яе ў кастрычніку 1806 года ў час бітвы за Ену[26].[27]
- 1807—1808 — рэдактар газеты ў Бамбергу[26]
- 1808—1816 — рэктар класічнай гімназіі ў Нюрнбергу
- 1811 — жаніўся з Марыяй Аленай Сузанай фон Тухер (1791—1855), сям'я якой прыналежала да баварскай шляхты
Прафесар у Гайдэльбергу і Берліне: 1816—1831Правіць
Гайдэльберг (1816—1818)Правіць
1816—1818 — прафесар філасофіі ва ўніверсітэце Гайдэльберга (месца, якое раней займаў Якаб Фрыз).
Атрымаўшы прапанову заняць пасаду ад універсітэтаў Эрлангена, Берліна і Гайдэльберга, Гегель выбраў апошні і перабраўся туды ў 1816 годзе. Неўзабаве пасля гэтага, у красавіку 1817 года, да яго пераехаў яго байструк сын Людвіг (яму было 10 гадоў). З чатырох гадоў Людвігаў знаходзіўся ў дзіцячай доме (маці Людвіга памерла)[28].
Берлін (1818—1831)Правіць
C 1818 г. — прафесар філасофіі ва ўніверсітэце Берліна (месца, якое некалі займаў І. Г. Фіхтэ).
У 1818 годзе Гегель прыняў прапанову міністра народнай асветы Прусіі Карла Альтэнштэйна заняць пост кіраўніка кафедры філасофіі Берлінскага ўніверсітэта, які заставаўся вакантным з моманту смерці Фіхтэ ў 1814 годзе. Тут ён публікуе сваю «Філасофію права» (1821). Асноўным заняткам Гегеля стала чытанне лекцый[29]. Яго лекцыі па эстэтыцы, філасофіі рэлігіі, філасофіі права і гісторыі філасофіі былі выдадзены пасмяротна на аснове запісаў яго студэнтаў. У 1818 годзе Гегель прыцягваў толькі сціплую колькасць вучняў, аднак у 1820-х гг. яго слава рэзка вырасла[26], а лекцыі прыцягвалі студэнтаў з усёй Германіі і з-за яе межаў.
У 1830 годзе Гегель прызначаецца рэктарам універсітэта. У 1831 г. Фрыдрых Вільгельм III ўзнагародзіў яго за службу прускай дзяржаве. Пасля таго, як у жніўні 1831 года Берлін ахапіла халера, Гегель пакінуў горад, спыніўшыся ў Кройцбергу. У кастрычніку, з пачаткам новага семестра, Гегель вяртаецца ў Берлін, памылкова вырашыўшы, што эпідэмія скончылася. 14 лістапада ён памёр. Лекары палічылі, што ён памёр ад халеры, але больш верагоднай прычынай яго смерці з’яўляецца захворванне страўнікава-кішачнага тракта. У адпаведнасці са сваім завяшчаннем Гегель быў пахаваны 16 лістапада побач з Фіхтэ і Зольгерам на могілках Доратэенштат.
Сын Гегеля Людвіг Фішэр памёр незадоўга да гэтага, знаходзячыся на службе ў Галандскай арміі ў Джакарце. Вестка пра гэта не паспела дасягнуць яго бацькі. У пачатку наступнага года ўтапілася сястра Гегеля Крысціна. літаратурныя душапрыказчыкамі Гегеля сталі яго сыны Карл Гегель і Імануіл Гегель. Карл абраў прафесію гісторыка, Імануіл стаў тэолагам.
Абсалютны ідэалізмПравіць
Гегель сінтэзуе з суб'ектыўнага ідэалізму Фіхтэ (матэрыяльны мір з'яўляецца прадуктам суб'ектыўнага духу) і аб'ектыўнага ідэалізму Шэлінга (суб'ектыўны дух з'яўляецца прадуктам матэрыяльнага міру, а матэрыяльны мір з'яўляецца па сваёй ісце аб'ектыўным духам) абсалютны ідэалізм, дзе суб'ектыўны і аб'ектыўны дух ідэнтычныя і адначасова неідэнтычныя. Такое выказванне не адпавядае арыстоцелевай логіцы. Але Гегель менавіта жадаў стварыць дыялектычную логіку, якая пераўзыходзіць арыстоцелеву. У савецкай літаратуры Гегелеўская філасофія звалася аб'ектыўным ідэалізм.
ФіласофіяПравіць
Асноўныя палажэнніПравіць
РозумПравіць
У процілегласць Шэлінгу, які цалкам супрацьстаўляў «разумовае адмаўленне» звычайнаму разумоваму мысленню, што адрознівае прадметы і дае ім вызначэнні ў цвёрдых панятках, Гегель меркаваў, што праўдзівая разумовасць не адмаўляе разумовага мыслення, а мяркуе яго і складае ў сабе як сталы і патрэбны нізкі момант, як грунт і апорную кропку для свайго дзеяння. У слушным ходзе праўдзіва філасофскага спазнання розум, што падзяляе жывое цэлае на часткі, які адцягвае агульныя паняцці і фармальна супрацьстаўляе іх адзін аднаму, дае няўхільны пачатак разумоваму працэсу. Толькі за гэтым першым разумовым момантам, калі асобны паняцце сцвярджаецца ў сваёй абмежаванасці як дадатнае ці праўдзівае (тэза), можа выявіцца ўторай, адмоўна-дыялектычны, момант — самаадмаўленне паняцця з прычыны ўнутранай супярэчнасці паміж яго абмежаванасцю і той праўдай, якую яно павінна ўяўляць (антытэзіс), і тады ўжо, з разбурэннем гэтай абмежаванасці, паняцце пагаджаецца са сваім процілеглым у новым, найвышэйшым, то бок больш змястоўным, паняцця, якое ў адносінах да першых двух уяўляе трэці, дадатна-разумны, ці ўласна абстрактны, момант (сінтэз). Такую жывую рухомую траістасць момантаў можна знайсці на першым кроку гегелеўскай сістэмы, ёю вызначаецца ўвесь далейшы працэс, і яна ж выяўляецца ў агульным рассячэнні цэлай сістэмы на тры галоўныя часткі[30].
ДыялектыкаПравіць
Стварыў сістэматычную тэорыю дыялектыкі, цэнтральнымі паняццямі якой з'яўляюцца тэза, антытэза і сінтэз (у Гегеля гэтыя паняцці завуцца па-іншаму) Вось ключавыя паняцці Гегелеўскай дыялектыкі:
- Праўдзівае з'яўляецца цэлым: Толькі цэлае з'яўляецца праўдзівым, а асобныя рэчы з'яўляюцца момантамі цэлага і асобна ўзятыя непраўдзівымі. Гегель лічыць, што антытэза знаходзіцца ў тэзе, паколькі абодва паняцця суадносяцца да чагосці вышэйшага, агульнага. Для гэтага патрабуецца праход праз іншае. Такім чынам, асобна існуе толькі таму, што існуе іншае, разам з якім яны з'яўляюцца цэласнасцю.
- Процівагі: У стане сінтэзу процівагі паміж тэзай і антытэзай нейтралізуюцца. Яны адначасова знікаюць, застаюцца і пераходзяць на больш высокі ўзровень.
- Дыялектыка ў мысленні і быцці: Для Гегеля Дыялектыка з'яўляецца не толькі метадам мыслення, але і формай, у якой развіваецца ўсё быццё. Пры гэтым, дыялектычны самарух нашага мыслення і дыялектычны самарух быцця з'яўляецца па ісце адным і тым жа працэсам.
- Адзінства і змаганне супрацьлегласцяў: Быццё складаецца з шматлікіх супрацьлегласцяў. Супрацьлегласці з'яўляецца рухаючою сілай, а рух з'яўляецца перадумовай існавання, напр. патрэбнасць чалавечай істоты. Патрэбнасць-гэта супярэчлівасць паміж існым і жаданым станам. З гэтай супярэчлівасці ўзнікае чалавечая дзеянне.
- Колькаснае і якаснае: канстатаванне пераходу ад колькасных змен да якасных, напрыклад, вада не перастае быць вадкасцю датуль, пакуль яна мае тэмпературу ад 0 да 100 градусаў. Ніжэй нуля яна становіцца або цвёрдай, або набывае газападобныя формы.
- Развіццё ад найнізкага да вышэйшага: у эвалюцыі назіраецца развіццё ад простых структур да больш складаным.
- Адмаўленне адмаўлення: развіццё ідзе як адмаўленне адмаўлення.
- Дыялектыка панавання і прыгону: Прыклад, які магчыма натхніў Маркса. Сінтэзам гэтай дыялектыкі з'яўляецца воля. Паколькі сусветная гісторыя паходзіць з абсалютнага духу, які з'яўляецца вольным, развіццё падзей можна звязаць з воляй. Маркс выводзіць з гэтага ідэю класавага змагання.
Тоеснасць мыслення і быццяПравіць
Адмысловымі ўводзінамі ў гегелеўскую філасофскую сістэму з'яўляецца «Фенаменалогія духу» (1807), адна з найболей складаных прац філосафа. У ёй Гегель ставіць заданне пераадолення пункту погляду штодзённай свядомасці, што прызнае процілегласць суб'екта і аб'екта. Зняць гэту процілегласць можна шляхам развіцця свядомасці, падчас якога індывідуальная свядомасць праходзіць шлях, які прайшло чалавецтва на працягу сваёй гісторыі. У выніку чалавек, паводле думкі Гегеля, аказваецца ў стане паглядзець на мір і на сябе з пункту гледжання сусветнай гісторыі, якая завяршылася, «сусветнага духу», для якога больш няма процілегласці суб'екта і аб'екта, «свядомасці» і «прадмета», а ёсць абсалютная тоеснасць, тоеснасць мыслення і быцця[31].
Дасягнуўшы абсалютнай тоеснасці, філасофія трапляе ў сваю сапраўдную стыхію — стыхію чыстага мыслення, у якім, паводле Гегеля, усе вызначэнні думкі разгортваюцца з яе самой. Гэта — сфера логікі, дзе працякае свабодная ад суб'ектыўных прыўнясенняў жыццё паняцця[31].
Нарыс філасофскай сістэмы ГегеляПравіць
Навука логікіПравіць
Паколькі сапраўдная філасофія не бярэ свайго ўтрымання звонку, а яно само ў ёй ствараецца дыялектычным працэсам, то, мусібыць, пачаткам павінна быць зусім беззмястоўнае. Такое паняцце чыстага быцця. Але паняцце чыстага быцця, то бок пазбытага любых прыкмет і вызначэнняў, ані не адрозніваецца ад паняцця чыстага нішто; бо гэта не ёсць быццё чагосьці (бо тады яно не было б чыстым быццём), тое гэта ёсць быццё нічога. Першы і самы агульны разумовы паняцце не можа быць утрымана ў сваёй асаблівасці — яно нястрымна пераходзіць у сваё процілеглае. Быццё робіцца нічым; але, з іншага боку, і нішто, бо яно думаецца, не есці ўжо чыстае нішто: як прадмет мыслення яно робіцца быццём (мажлівым). Такім чынам, праўда застаецца не за тым і не за іншым з двух процілеглых тэрмінаў, а за тым, што агульна абодвум і што іх злучае, менавіта за паняткам пераходу, працэсу «станаўлення», ці «бывання» (das Werden). Гэта ёсць першае сінтэтычнае, ці абстрактнае, паняцце, што застаецца душой усяго далейшага развіцця. І яно не можа застацца ў сваёй выточнай адцягненасці. Праўда не ў нерухомым быцці, ці нішто, а ў працэсе. Але працэс ёсць працэс чагосьці: штосьці з быцця пераходзіць у нішто, то бок знікае, і з нішто пераходзіць у быццё, то бок узнікае. Значыць, і паняцце працэсу, каб быць праўдзівым, павінна прайсці праз самаадмаўленне; яно патрабуе свайго процілеглага — пэўнага быцця. Іншымі словамі, станаўленне прыводзіць да сталага, якое пазначаецца як наяўнае быццё (Dasein); у адрозненне ад чыстага быцця, наяўнае быццё ёсць пэўнае быццё[32], ці якасць. І гэта катэгорыя з дапамогай новых лагічных звён (штосьці і іншае, канчатковае і бясконцае, для-сябе-быццё (Für-sich-seyn) і быццё для каго-небудзь (Seyn-für-Eines), адзінае і шмат што і г.д.) пераходзіць у катэгорыю колькасці, з якога развіваецца паняцце меры як сінтэзу колькасці і якасці. Мера апынаецца існасцю рэчаў, і такім чынам з шэрага катэгорый быцця мы пераходзім у новы шэраг катэгорый існасці[30].
Навука пра быццё (у шырокім сэнсе) і навуку пра існасць складаюць дзве першыя часткі гегелеўскай логікі (логіка аб'ектыўная). Трэцяя частка ёсць навука аб паняцці (у шырокім сэнсе), ці логіка суб'ектыўная, куды ўлучаюцца і асноўныя катэгорыі звычайнай фармальнай логікі (паняцце, меркаванне, змеркаванне). Як гэтыя фармальныя катэгорыі, гэтак і ўся «суб'ектыўная» логіка маюць тут фармальны і суб'ектыўны характар далёка не ў агульнапрынятым сэнсе. Па Гегелю, асноўныя формы нашага мыслення іста разам з тым і асноўныя формы мажлівага. Кожны прадмет вызначаецца спачатку ў сваёй агульнасці (паняцце), потым адрозніваецца на множнасць сваіх момантаў (меркаванне) і нарэшце праз гэта самаразрозненне замыкаецца ў сабе як цэлае (зняволенне). На далейшай (больш за пэўную) ступені свайго ажыццяўлення гэтыя тры моманты выяўляюцца як механізм, хімізм і тэлеалогія. З гэтай сваёй (адноснай) аб'ектывацыі паняцце, вяртаючыся да сваёй унутранай, узбагачанай зараз утрыманнем, рэчаіснасці, вызначаецца як ідэя на трох ступенях: жыцці, пазнаванні і абсалютнай ідэі. Дасягнуўшы такім чынам сваёй унутранай поўнасці, ідэя павінна ў гэтай сваёй ажыццёўленай лагічнай цэласці падпасці пад агульнаму закону самаадмаўлення, каб апраўдаць неабмежаваную сілу сваёй праўды. Абсалютная ідэя павінна прайсці праз сваё іншабыццё (Andersseyn), праз выгляд ці распаданне сваіх момантаў у прыродным матэрыяльным быцці, каб і тут выявіць сваю ўтоеную сілу і вярнуцца да сябе ў самасвядомым духу[30].
Па думцы Гегеля, «ўсякая філасофія ёсць па сутнасці ідэалізм ці, прынамсі, мае яго сваім прынцыпам, і пытанне затым заключаецца толькі ў тым, наколькі гэты прынцып сапраўды праведзены… супрацьпастаўленыя ідэалістычнай і рэалістычнай філасофіі не мае таму ніякага значэння. Філасофія, якая прыпісвала б канчатковаму існавання як такому сапраўднае, апошняе, абсалютнае быццё, не заслугоўвала б назвы філасофіі»[33].
Філасофія прыродыПравіць
Абсалютная ідэя па ўнутранай патрэбе мяркуе ці, як выяўляецца Гегель, адпускае ад сябе вонкавую прыроду — логіка пераходзіць у філасофію прыроды, якая складаецца з трох навук: механікі, фізікі і арганікі, з якіх кожная падзяляецца на тры адпаведна агульнай гегельянскай трыхатаміі. У механіку матэматычнай гаворка ідзе пра прастору, час, рух і матэрыю; канчатковая механіка, ці навука пра цяжар, разглядае інерцыю, удар і падзенне цел, а механіка абсалютная (ці астраномія) мае сваім прадметам сусветнае прыцягненне, законы руху нябесных цел і сонечную сістэму як цэлае[30].
У механіцы наогул пераважае матэрыяльны бок прыроды; у фізіцы выступае на першы план фармуючы пачатак прыродных з'яў. Фізіка займаецца святлом, чатырма стыхіямі (у сэнсе старажытных), «метэаралагічнай працэсам»; разглядае удзельную вагу, гук і цеплыню; магнетызм і крышталізацыю, электрычнасць і «хімічны працэс»; тут у зменлівасці рэчывы і ператварэнні тэл канчаткова выяўляецца адносны і няўстойлівы характар прыродных сутнасцейў і безумоўнае значэнне формы, якое і рэалізуецца ў арганічным працэсе, якое складае прадмет трэцяй галоўнай натуральнай навукі - арганікі. Да «арганіцы» Гегель аднёс мінеральнае царства пад імем геалагічнага арганізма, нароўні з арганізмам раслінным і жывёлам. У раслінным і жывёльным арганізмах розум прыроды, або якая жыве ў ёй ідэя, выяўляецца ў адукацыі мноства арганічных відаў па агульных тыпах і ступеням дасканаласці; далей - у здольнасці кожнага арганізма бесперапынна прайграваць форму сваіх частак і свайго цэлага праз прыпадабненне знешніх рэчываў (Assimilationsprocess); затым - у здольнасці бясконцага прайгравання роду праз шэрагі пакаленняў, якія знаходзяцца ў той жа форме (Gattun g sprocess), і нарэшце (у жывёл) - у суб'ектыўным (псіхічным) адзінстве, робяць з арганічнага цела адно самаадчуванне і самарушныя істота[30].
Але і на гэтай найвышэйшай ступені арганічнага свету і ўсёй прыроды розум ці ідэя не дасягаюць свайго сапраўды адэкватнага выразу. Дачыненне радавога да індывідуальнага (агульнага да адзінкавага) застаецца тут вонкавым і аднабаковым. Род як цэлае ўвасабляецца толькі ў пазабыцці прыналежных да яго няпэўна множных асобін, паасобных у прасторы і часе; і асобіна мае радавое не ў сабе, мяркуючы яго як нашчадзь. Гэта безгрунтоўнасць прыроды выяўляецца ў смерці. Толькі ў разумным мысленні індывідуальная істота мае ў сабе самым радавое, ці ўсеагульнае. Такую ўнутрана якая валодае сваім сэнсам індывідуальную істоту ёсць чалавечы дух. У ім абсалютная ідэя са свайго пазабыцця, уяўлянага прыродай, вяртаецца ў сябе, узбагачаная ўсёй поўнасцю набытых у касмічным працэсе рэальна-пэўных вызначэнняў[30].
Гл. таксамаПравіць
Зноскі
- ↑ а б Friedrich Hegel // Nationalencyklopedin — 1999. Праверана 9 кастрычніка 2017.
- ↑ а б Georg Wilhelm Friedrich Hegel // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag Праверана 9 кастрычніка 2017.
- ↑ а б Georg Wilhelm Friedrich Hegel // Store norske leksikon — 1978. — ISSN 2464-1480
- ↑ а б Гегель Георг Вильгельм Фридрих // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.
- ↑ Pas L. v. Genealogics — 2003. — ed. size: 683713
- ↑ а б в Матэматычная генеалогія — 1997.
- ↑ Pinkard, Terry P. Hegel: A Biography. — Cambridge: Cambridge University Press. — P. 2—3, 745. ISBN 0-521-49679-9
- ↑ Гегель (Hegel) Георг Вильгельм Фридрих
- ↑ а б Гулыга, 1970, с. 8
- ↑ Гулыга, 1970, с. 9-10
- ↑ Гулыга, 1970, с. 11
- ↑ Гулыга, 1970, с. 12
- ↑ Kaufmann, Walter. Hegel: An Intepretation. — New York: Doubleday, 1966. — P. 8.
- ↑ Гулыга, 1970, с. 12-13
- ↑ Гулыга, 1970, с. 13
- ↑ Гулыга, 1970, с. 16
- ↑ Гулыга, 1970, с. 17
- ↑ Гулыга, 1970, с. 18
- ↑ а б Гулыга, 1970, с. 19
- ↑ Гулыга, 1970, с. 19-21
- ↑ Гулыга, 1970, с. 26
- ↑ Гулыга, 1970, с. 27
- ↑ Гулыга, 1970, с. 32
- ↑ Гулыга, 1970, с. 44
- ↑ Гулыга, 1970, с. 51
- ↑ а б в Коллинз Р. Социология философий: глобальная теория интеллектуального изменения. (Пер. с англ. Н. С. Розова и Ю. Б. Вертгейм). — Новосибирск: Сибирский хронограф, 2002. ISBN 5-87550-165-0
- ↑ Жюлиа, Дидье. Философский словарь: пер. с франц. — М.: Междунар. отношения, 2000. — С. 80. ISBN 5-7133-1033-7
- ↑ Detlef Berentzen: Hegel. Der Philosoph als Erzieher Архівавана 18 снежня 2013. — SWR2, 20 Май 2011 — C. 8. (PDF; 140 kB)
- ↑ Бим-Бад Б. М., Гавров С. Н. Гегель как практик и теоретик образования // Модернизация института семьи: макросоциологический, экономический и антрополого-педагогический анализ. Монография. — М.: Интеллектуальная книга, Новый хронограф, 2010. — С. 230—238. — ISBN 978-5-94881-139-0.
- ↑ а б в г д е Соловьёв В. С. Гегель, Георг Фридрих Вильгельм // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ а б Фролов И. и др. Введение в философию. Глава 5. Философия Нового времени: наукоцентризм.
- ↑ Чернышёв Б. С. О логике Гегеля. (На правах рукописи). — М., 1941.
- ↑ Гегель Г. В. Ф. Соч., т. V. Наука логики. Т. 1. — М., 1937. — С. 159.
