Гусіцкія войны — нацыянальна-рэлігійная барацьба чэшскага народа за рэформу каталіцкай царквы, супраць нямецкага засілля і іншаземнай інтэрвенцыі ў 1-й пал. XV ст.[1]. Ваенныя дзеянні з удзелам паслядоўнікаў Яна Гуса, гусітаў, а таксама паміж імі ў Багеміі (сучасная Чэхія) вяліся паміж 1420 і 1434 гадамі. У гэтай вайне шырока выкарыстоўвалася ручная агнястрэльная зброя. Гусіцкая пяхота нанесла мноства паражэнняў буйнейшым арміям з цяжкаўзброенымі рыцарамі.

Гусіцкія войны
Гусіты ў бітве ў Ліпанаў (карціна Іозефа Матхаўзера)
Гусіты ў бітве ў Ліпанаў (карціна Іозефа Матхаўзера)
Дата 30 ліпеня 1419 года — 30 мая 1434 года
Месца Цэнтральная Еўропа (галоўным чынам — Багемія)
Вынік Паражэнне гусітаў,
Імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі Жыгімонт становіцца каралём Багеміі
Праціўнікі
Гусіты 1419—1423, Радыкальныя гусіты (табарыты і арэбіты) 1423—1434 Свяшчэнная Рымская імперыя, раялісты і каталікі Чэхіі, Венгрыя, Папа Рымскі, умераныя гусіты (чашнікі) (1433—1434).
Камандуючыя
Ян Жыжка, Пракоп Голы, Жыгімонт Карыбутавіч, іншыя Імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі Жыгімонт (крыжакі), іншыя
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Першапачаткова гусіты ваявалі супраць каталікоў, якія арганізавалі серыю крыжовых паходаў, пазней іх рух падзяліўся на ўмераных («чашнікаў»), якія прымірыліся з каталікамі, і радыкалаў («табарытаў»), якія пацярпелі паражэнне.

Вытокі канфлікту правіць

Прычынай Гусіцкіх войнаў стаў крызіс, які ахапіў каталіцкую царкву на мяжы XIVXV ст. і выклікаў падзенне яе аўтарытэту. Вышэйшае чэшскага духавенства сканцэнтравала ў сваіх руках велізарныя багацці, жыло ў раскошы, чым выклікала да сябе нянавісць у народзе. З рэзкай крытыкай царквы і існуючых у ёй парадкаў выступіў мысліцель і прапаведнік Ян Гус, асуджэнне якога Канстанцкім саборам і спаленне 6 ліпеня 1415 года выклікалі абурэнне ва ўсёй Чэхіі і сталі штуршком да Гусіцкіх войнаў[1].

Гусіцкі рух набыў рэвалюцыйны характар пасля таго, як вестка пра пакаранне смерцю Яна Гуса дасягнула Прагі. Рыцары і знаць Багеміі і Маравіі, якія падтрымлівалі рэфармаванне царквы, адправілі ў адрас Канстанцкага сабору пратэст (2 верасня 1415 года), вядомы як protestatio Bohemorum, у якім асудзілі пакаранне смерцю Гуса ў моцных выразах. Дзеянні імператара Жыгімонта, які слаў пагрозлівыя лісты ў Багемію, у якіх ён абяцаў утапіць у крыві ўсіх вікліфістаў і гусітаў, выклікалі моцны гнеў людзей.

Пачатак вайны правіць

 
Карта Гусіцкіх войнаў (1419—1434гг)

30 ліпеня 1419 пражскія гусіты на чале з Я. Жэліўскім узнялі паўстанне і захапілі уладу ў горадзе. Пасля смерці караля Вацлава IV (1419) паўстала ўся Чэхія, народ распраўляўся з у асноўным нямецкім патрыцыятам і каталіцкімі прэлатамі, граміў кляштары. Ужо ў першыя месяцы вайны адбылося размежаванне сярод гусітаў. Дробнае рыцарства і бюргерства ўтварылі памяркоўнае крыло гусітаў — чашнікі (чаша — сімвал царк. рэформы), якія задачы рэфармацыі каталіцкай царквы вызначылі ў Пражскіх артыкулах 1420 года. Гарадскія нізы і сялянства ўтварылі радыкальнае крыло, што атрымала назву табарыты (ад гары Табар). Табарыты патрабавалі рэфармацыі, заклікалі да ліквідацыі феадальных парадкаў[1].

Першы крыжовы паход супраць гусітаў правіць

Нешматлікія прыхільнікі Габсбургаў і каталіцкай царквы ў Чэхіі сталі лагерам ля Кутна-Горы. Для іх падтрымкі Рымскі Папа абвясціў 1 сакавіка 1420 года крыжовы паход супраць ератыкоў-гусітаў. Імператар Жыгімонт сабраў у Сілезіі войска з нямецкіх, польскіх і венгерскіх рыцараў, а таксама з пяхоты, якую складала апалчэнне сілезскіх гарадоў і італьянскія найміты. У канцы красавіка яго армія ўварвалася ў Чэхію і рушыла на злучэнне з абаронцамі Кутна-Горы. Тым часам на паўднёвай мяжы Чэхіі аўстрыйскія і баварскія атрады яшчэ толькі рыхтаваліся да наступу, а на паўночна-заходняй мяжы збіраліся войскі з Брандэнбурга, Пфальца, Трыра, Кёльна і Майнца.

 
Адыход імператара Жыгімонта ад Кутна-Горы

У канцы мая Жыгімонт увайшоў у Кутна-Гору і запатрабаваў, каб жыхары Прагі знялі аблогу гарадской цытадэлі, дзе заселі каралеўскія салдаты. Пражане паслалі ганцоў у Табар па дапамогу. 9 тысяч табарытаў пад камандаваннем Яна Жыжкі прыбылі пад Прагу. Рыцары атакавалі іх на паходзе, але атака была адбіта агнём бамбард і лучнікаў ды аркебузіраў, якія баранілі вагенбург. 20 мая Жыжка увайшоў у Прагу і прыняў камандаванне над усёй гусіцкай арміяй. Жыгімонт падышоў да Прагі з усходу, але атакаваць непрыяцеля не вырашыўся і 25 мая адступіў.

Тады Жыжка вырашыў авалодаць пражскай крэпасцю. Але яе абаронцы агнём з бамбард знішчылі аблогавыя машыны і бамбарды гусітаў. Прыступ захлынуўся. Неўзабаве да Прагі, гэтым разам з захаду, падышоў Жыгімонт. Яму ўдалося правесці ў крэпасць вялікі абоз з харчом і вывесці адтуль некалькі сот коней, для якіх у абложаных не было фуражу.

У канцы чэрвеня атрад нямецкіх рыцараў і пяхоты аблажыў Табар. З поўдня да гэтага горада падыходзіла войска аўстрыйскага герцага. Але атрад, пасланы Жыжкам з Прагі, раптам атакаваў праціўніка з тылу, а гарнізон Табара зрабіў вылазку. Атрад, які абложваў горад, быў разбіты.

 
Ян Жыжка са святаром Вацлавам Корандам у 1420 годзе аглядае Прагу з Віткавай гары, Іозеф Матхаўзер

Пасля гэтага Жыгімонт загадаў аўстрыйцам ісці да Прагі. Тут на Віткавай гары 14 ліпеня 1420 года адбылася вырашальная бітва гусітаў і крыжакоў. Калі б армія Жыгімонта авалодала гэтай гарой, Прага апынулася б у блакадзе. Аднак рыцарам не ўдалося пераадолець роў, выкапаны на схіле гары, а контратака пяхоты на чале з Жыжкам адкінула іх да падножжа. Тым часам у фланг войска Жыгімонта ўдарыла пражскае апалчэнне. Армія крыжакоў адступіла.

Хоць яна і не пацярпела буйнога паражэння, а толькі дробную тактычную няўдачу, паміж правадырамі крыжакоў пачаліся разлады. Таму 30 ліпеня 1420 года Жыгімонт вымушаны быў зняць аблогу Прагі. У лістападзе яго войска пацярпела паражэнне пад Вышаградам, і ўся Чэхія і Маравія апынулася ў руках гусітаў.

Другі крыжовы паход супраць гусітаў правіць

Увосень 1421 гады абвастрыліся супярэчнасці паміж табарытамі і чашнікамі. Адзінае гусіцкае войска фактычна распалася. Скарыстаўшыся гэтым, Жыгімонт пачаў другі крыжовы паход у Чэхію. У верасні 1421 года крыжакі аблажылі горад Жацец недалёка ад мяжы з Саксоніяй.

Жыжку ўдалося з атрадам табарытаў прарваць кальцо аблогі і правесці ў горад абоз з харчом. Аднак контратака польскіх і венгерскіх рыцараў вымусіла табарытаў адступіць да Прагі.

 
Гусіцкі вагенбург

Жыжка заняў абарончую пазіцыю на гары Уладар недалёка ад горада Жлуцец. Табарыты пабудавалі вагенбург, у якім устанавілі бамбарды. На працягу трох дзён польскія і венгерскія рыцары атакавалі табарытаў, але іх атака была адбіта артылерыйскім агнём і бічамі. Пасля гэтага армія Жыжкі змагла прарвацца ў Жлуцец. Неўзабаве крыжакі, ў якія былі цяжкасці з забеспячэннем, пакінулі Чэхію.

У канцы года яны зноў уварваліся ў краіну і дашлі да Кутна-Горы. Там армію Жыгімонта сустрэла войска табарытаў. Да таго часу Жыжка ў адным з баёў пазбавіўся другога вока і цалкам аслеп, што, аднак, не замінала яму камандаваць. Жыгімонту ўдалося захапіць Кутна-Гору, але 8 студзеня 1422 года ён пацярпеў паражэнне ля Габра. Табарыты адкінулі рыцараў і пераследвалі іх да горада Нямецкі-Брод. Пры пераправе праз раку Сазава некаторыя рыцары праваліліся пад лёд і патанулі. У рукі табарытаў патрапіў кінуты на беразе абоз. Праз два дні яны авалодалі Нямецкім-Бродам.

Праз некалькі месяцаў на дапамогу гусітам прыбыў атрад з ліку праваслаўных падданых Вялікага Княства Літоўскага, якія змагаліся супраць акаталічвання сваёй краіны. Восем гадоў разам з табарытамі яны ваявалі супраць польскіх, нямецкіх і венгерскіх войскаў.

У пошуках саюзнікаў супраць крыжакоў чашнікі прапанавалі чэшскую карону вялікаму князю літоўскаму Вітаўту. Замест сябе Вітаўт паслаў князя Жыгімонта Карыбутавіча, які на чале 5-тысячнага беларуска-літоўскага войска ў маі 1422 увайшоў у Прагу і быў каранаваны чэшскім сеймам. Але з-за пазіцыі Рымскага Папы Вітаўт вымушаны быў адклікаць Жыгімонта Карыбутавіча[1].

У 1423 годзе вялікае войска табарытаў уварвалася ў Маравію і Венгрыю. У сярэдзіне кастрычніка яно выйшла да Дуная паміж Комарна і Эстэргамам. Тут гусітаў сустрэла шматлікая венгерская армія. Жыжка не вырашыўся ўступіць з ёй у бой і загадаў адступіць. Венгры пераследвалі чэхаў, абстрэльваючы праціўніка з бамбард. Табарыты панеслі страты, але асноўная частка войска змагла адступіць у Чэхію. Няўдача венгерскага паходу спрыяла абвастрэнню супярэчнасцей паміж табарытамі і чашнікамі.

Грамадзянская вайна правіць

7 чэрвеня 1424 года дзве фракцыі гусітаў сышліся ў бітве ў горада Мацешаў. Чашнікі пацярпелі паражэнне дзякуючы раптоўнай контратацы табарыцкай конніцы. Акрамя таго, табарыты пусцілі па схіле гары вазы, якія ўрэзаліся ў рады чашнікаў і выклікалі там замяшанне. Такім чынам, Жыжку зноў удалося аб’яднаць пад сваім камандаваннем усё гусіцкае войска. Аднак 11 кастрычніка 1424 года ён памёр ад чумы: пераемнікам Жыжкі — вярхоўным гетманам табарытаў — стаў Пракоп Вялікі, таксама вядомы як Пракоп Голы. Эпідэмія саслабіла чэшскае войска, і яно вымушана было адмовіцца на час ад новых паходаў у суседнія землі.

Трэці крыжовы паход супраць гусітаў правіць

У 1425 годзе пачаўся трэці крыжовы паход у Чэхію. Галоўную ролю адыгрывала аўстрыйскае войска на чале з эрцгерцагам Альбрэхтам. У Маравіі яно пацярпела паражэнне, і адступіла ў Аўстрыю.

На наступны год чэшская армія аблажыла Усці-над-Лабем (Аўсіг), захоплены саксонскімі войскамі. Пракоп Вялікі, чыя армія складалася з атрадаў табарытаў і пражскага апалчэння, меў 25 тысяч чалавек. Для дэблакады Аўсіга высунулася войска Саксонскага, Мейсенскага і Цюрынгскага княстваў, якое налічвала 15—20 тысяч чалавек. Немцы атакавалі чэшскі вагенбург, які складаўся з 500 вазоў, і ў адным месцы ўварваліся ў яго. Але табарыцкая конніца зрабіла вылазку і адкінула непрыяцеля. Немцы адступілі, страціўшы да 4 тысяч чалавек.

Чацвёрты крыжовы паход супраць гусітаў правіць

Чацвёрты крыжовы паход супраць гусітаў у 1427 годзе ўзначаліў курфюрст Брандэнбурга Фрыдрых. Пракоп Вялікі і другі гусіцкі гетман Пракоп Малы, у сваю чаргу, уварваліся ў Аўстрыю і нанеслі ля Тахава паражэнне арміі аўстрыйскага эрцгерцага. З гэтага моманту перавага гусітаў была неаспрэчнай. Затым, у 1428—1430 гадах, яны здзейснілі паспяховыя паходы ў Аўстрыю, Баварыю, Маравію, Сілезію, Саксонію і нават аблажылі Вену, праўда, беспаспяхова.

Пяты крыжовы паход супраць гусітаў правіць

 
Бітва пры Домажліцах, 15 ст.

У 1431 годзе імперскі сейм у Нюрнбергу пастанавіў арганізаваць пяты крыжовы паход у Чэхію. Германскія княствы выставілі 8200 конных рыцараў і значную колькасць пяхоты, падмацаванай 150 бамбардамі. У жніўні ля чэшскай мяжы армія крыжакоў пад камандаваннем Фрыдрыха Брандэнбургскага была раптам атакавана ў лагеры каля Домажліцаў гусітамі і бегла, кінуўшы абоз і артылерыю. Затым пры Тахаве чэхі разбілі саксонскіх і баварскіх феадалаў.

Удзел Польшчы правіць

У адрозненне ад іншага каталіцкага свету, Польшча зусім не спяшалася паслухацца заклікаў Папы Рымскага і тым самым далучыцца да крыжовых паходаў супраць гусітаў. Гэта можна растлумачыць тым, што Польшча асцерагалася інтэрвенцыі (захопу) з боку нямецкага рыцарства і не жадала агаляць свае межы. Вядомыя факты, пры якіх польскія рыцары, а таксама некаторыя прадстаўнікі дваранства прытрымліваліся калі не саюзных адносін з гусітамі, то прынамсі нейтралітэту.

Канчатковы разгром правіць

Супярэчнасці паміж чашнікамі і табарытамі ў 1434 выліліся ў ваеннае супрацьстаянне[1]. 30 мая 1434 года ў бітве пад Ліпанамі армія табарытаў была ўшчэнт разгромлена чашнікамі, якіх актыўна падтрымлівала армія каталікоў. Практычна ў той жа час прыйшоў канец і польскаму гусіцкаму руху — Уладзіслаў III Варнскі разграміў іх пад Гротнікамі.

Мірнае пагадненне правіць

5 ліпеня 1436 у Іглаве чашнікі заключылі мір з Жыгімонтам I Люксембургам (імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі) і Базельскім саборам і падпісалі т. зв. кампактаты (пагадненні), у якіх са значнымі агаворкамі была легалізавана гусіцкая царква, праведзена секулярызацыя царкоўнай маёмасці[1].

Наступствы правіць

Поспехі гусітаў тлумачыліся іх згуртаванасцю перад тварам раздробненых сіл іх праціўнікаў — Польшчы, Венгрыі, аўстрыйскага герцагства і германскіх княстваў, толькі намінальна аб’яднаных пад вяршэнствам германскага імператара. Аднак сіл Чэхіі не хапала для заваявання і ўтрымання тэрыторый суседніх дзяржаў і поўнага разгрому армій крыжакоў. Урэшце ўмераная частка гусітаў пайшла на кампраміс з імперыяй і царквой, што і прывяло да заканчэння вайны, якая не прынесла, у сутнасці, якіх-небудзь значных вынікаў ніводнаму з бакоў, але грунтоўна спустошыла Цэнтральную Еўропу. У ходзе гусіцкіх войнаў чэшскія гарады пашырылі свае правы, былыя каралеўскія гарады дамагліся поўнага самакіравання. Гусіцкія ідэі сталі правобразам еўрапейскай Рэфармацыі[1].

Гл. таксама правіць

Зноскі

  1. а б в г д е ё Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5).

Літаратура правіць

Спасылкі правіць