Сакратарыят ЦК КПСС

РСДРП — РСДРП(б) — РКП(б) — УКП(б) — КПСС

Гісторыя партыі Кастрычніцкая рэвалюцыя Ваенны камунізм Новая эканамічная палітыка Ленінскі заклік Сталінізм Хрушчоўская адліга Перыяд застою Перабудова

Партыйная арганізацыя Палітбюро Сакратарыят Аргбюро Цэнтральны Камітэт Абкам Акругкам Гаркам Райкам Парткам

Кіраўнікі партыі Уладзімір Ленін Іосіф Сталін Мікіта Хрушчоў Леанід Брэжнеў Юрый Андропаў Канстанцін Чарненка Міхаіл Гарбачоў

Статут З’езды партыі Канферэнцыі партыі ВЛКСМ Праўда Ленінская гвардыя Апазіцыі ў УКП(б) Вялікі тэрор Антыпартыйная група Генеральная лінія партыі Руская партыя Еўсекцыя

Сакратарыя́т ЦК КПСС — калектыўны кіруючы працоўны орган ЦК КПСС. Сакратары ЦК КПСС мелі права прысутнічаць на пасяджэннях Палітбюро ЦК КПСС з правам дарадчага голасу.

Паводле Статуту КПСС, абіраўся пленумам Цэнтральнага Камітэта КПСС для кіраўніцтва бягучай працай партыі і ЦК.

Пры Сакратарыяце працаваў апарат ЦК з галіновымі аддзеламі, з дапамогай якога вялася ўся аператыўная дзейнасць.

Гісторыя

Сакратарыят ЦК як чыста працоўны орган быў створаны па рашэнні VIII з'езду РКП(б) у сакавіку 1919 года. У гэтым жа годзе палажэнне аб Сакратарыяце было замацавана ў Статуце РКП(б). У ліпені 1988 года Пленум ЦК КПСС прыняў рашэнне аб перабудове партыйнага апарату: было вырашана апарат ЦК значна скараціць і ліквідаваць ў ім галіновыя аддзелы, скарачалі і колькасць сакратароў ЦК. У лістападзе ў ЦК КПСС былі створаны пастаянныя камісіі, узначаленыя сакратарамі ЦК. Гэтая мера фактычна прывяла да скасавання Сакратарыята, які больш не збіраўся на свае пасяджэнні, хоць і фармальна існаваў да 1991 года.

З 1919 у складзе Сакратарыята была ўстаноўлена пасада Адказнага сакратара, з 1922 па 1934 — Генеральнага сакратара, у 1953—1966 — Першага сакратара, а з красавіка 1966 г. — зноў Генеральнага сакратара ЦК КПСС.

Практыка працы

Якога-небудзь выпрацаванага правіла адносна іерархіі ў кіраўніцтве Сакратарыятам ЦК не існавала. У розныя гады было па-рознаму, асабліва ў 50-е, калі Першым сакратаром ЦК быў М. С. Хрушчоў. Пры М. С. Хрушчове абавязкі другога сакратара ЦК КПСС выконваў спачатку А. І. Кірычэнка (з студзеня 1958 г. і да яго апалы у лістападзе 1959 г.), затым, з мая 1960 г. — Ф. Р. Казлоў. Пасля інсульту ў Ф. Р. Казлова ў красавіку 1963 г. яго часова змяніў М. А. Суслаў, у чэрвені таго ж года гэтыя абавязкі М. С. Хрушчоў усклаў на Л. І. Брэжнева.

У часы Л. І. Брэжнева ў абкамах, гаркамах, райкамах другім сакратаром быў сакратар па прамысловасці, трэцім сакратаром — сакратар па ідэалогіі, а на вышэйшым узроўні партыйнай іерархіі (ЦК КПСС, ЦК кампартый рэспублік) існаваў прынцып, што сакратар па ідэалогіі — гэта другі сакратар, за ім ідзе сакратар па прамысловасці (такім чынам, ён як бы з'яўляўся трэцім сакратаром). Пры Л. І. Брэжневе імі адпаведна былі М. А. Суслаў і А. П. Кірыленка, які быў таксама старшынёй Ваенна-прамысловай камісіі пры ЦК КПСС. Пры Л. І. Брэжневе на пасяджэннях Сакратарыята ЦК або Палітбюро ЦК у адсутнасць Л. І. Брэжнева (а адсутнічаў ен з 1974 года больш чым часта) старшыняваў, як правіла, М. А. Суслаў, а ў выпадку яго адсутнасці — А. П. Кірыленка. Па ўспамінах будучага сакратара ЦК КПСС па ідэалогіі А. М. Якаўлева, а тады — аднаго з адказных работнікаў ЦК, у выпадку, калі А. П. Кірыленка на такіх пасяджэннях даваў якія-небудзь распараджэнні, указанні або загады, вярнуўшыся затым М. А. Суслаў папярэджваў: «Не спрабуйце выконваць распараджэння Кірыленкі!» (гэта А. М. Якаўлеў расказваў у адным з інтэрв'ю, паказаным на Цэнтральным расійскім тэлебачанні).

Былы кіраўнік справамі Савета міністраў СССР М. С. Смірцюкоў успамінаў у сваю чаргу: «Калі Брэжнеў ад'язджаў, Суслаў, які звычайна веў пасяджэння Сакратарыята ЦК, пачынаў весці Палітбюро. А Кірыленка веў паседжанні Сакратарыята. Прычым трымаўся як гаспадар: здымаў пінжак, разваліўся ў крэсле».

Той жа А. М. Якаўлеў паказваў на тое, што М. А. Суслаў фактычна аднаасобна кіраваў працай Сакратарыята ЦК, а «калі Суслаў быў у ад'ездзе, за яго сакратарыяты веў Андрэй Паўлавіч Кірыленка. Так Суслаў, вяртаючыся, перш за ўсе адмяняў гуртам усе рашэнні, прынятыя без яго. Ён быў вельмі самастойным у прыняцці рашэнняў на сакратарыяце».

Трэба адзначыць, што дадзеная традыцыя: сакратар па ідэалогіі — другі сакратар, з'явілася не пры Л. І. Брэжневе, а пры І. В. Сталіна пасля Вялікай Айчыннай вайны. Тады лічылася, што другім чалавекам у Сакратарыяце ВКП(б) з'яўляецца кіраўнік Аргбюро ЦК ВКП(б). Пасля смерці 10 мая 1945 года сакратара ЦК па ідэалогіі А. С. Шчарбакова яго пост заняў Г. М. Малянкоў. Ён жа старшынстваваў на пасяджэннях Аргбюро ЦК. Аднак, 13 красавіка 1946 года рашэннем Палітбюро ЦК ВКП(б) Г. М. Малянкоў здаў, а А. А. Жданаў прыняў кіраўніцтва ідэалагічнай сферай, а 4 мая 1946 года І. В. Сталін вывеў Г. М. Малянкова са складу Сакратарыята ЦК. 2 жніўня 1946 года рашэннем Палітбюро А. А. Жданаў стаў старшынстваваць на пасяджэннях Аргбюро ЦК ВКП(б) і, такім чынам, стаў другім чалавекам у Сакратарыяце ЦК ВКП(б). Варта адзначыць, што з 1934 года Генеральнага сакратара ЦК не было і І. Сталін фармальна быў адным з сакратароў.

Ролі. Сакратары па ідэалогіі, па прамысловасці (і ваенна-прамысловым комплексе) і іншыя.

На пазачарговым Пленуме ЦК КПСС 11 сакавіка 1985 года, прысвечаным абранню новага Генеральнага сакратара ЦК КПСС, які выступіўшы з прапановай абраць на гэтую пасаду М. С. Гарбачова А. А. Грамыка, паказаў як на станоўчы момант у біяграфіі М. С. Гарбачова, што той «старшыняваў не толькі на Сакратарыяце ЦК, але з-за хваробы Чарненкі і на пасяджэннях Палітбюро». Аб тым, што фактычным другім сакратаром ЦК у эпоху К. У. Чарненка быў менавіта М. С. Гарбачоў, кажа той факт, што ен быў сакратаром ЦК па ідэалогіі («падчас кароткачасовага праўлення Чарненка неафіцыйна з'яўляўся другой асобай у партыі і займаў пасаду сакратара ЦК КПСС па ідэалогіі»). У той час, як Р. В. Раманаў быў сакратаром ЦК КПСС па ваенна-прамысловаму комплексу. Такім чынам, паўтаралася схема брэжнеўскіх часоў: сакратар па ідэалогіі — другі сакратар ЦК, сакратар па прамысловасці (і ваенна-прамысловым комплексе) — трэці сакратар.

Структура сакратарыята

У Сакратарыят ЦК з часоў І. В. Сталіна сталі ўваходзіць не тэхнічныя сакратары, а адказныя партыйныя кіраўнікі, курыраўшыя пэўныя кірункі працы. У адпаведнасці з напрамкамі работы сакратары ЦК часта адначасова ўзначальвалі тыя ці іншыя аддзелы ЦК ВКП(б)-КПСС (з'яўляліся загадчыкамі аддзеламі) або, не узначальваючы аддзел, каардынавалі працу некалькіх аддзелаў. Вылучаліся сакратары, курыраўшыя толькі прамысловасць, сельскую гаспадарку, кадравую працу, ваенна-прамысловы комплекс. У той жа час адзін сакратар мог курыраваць культуру, навуку, адукацыю, СМІ.

З красавіка 1979 па чэрвень 1983 года сакратар ЦК па ваенна-прамысловаму комплексу не прызначаўся з-за ціску з боку міністра абароны Дзмітрыя Усцінава, які пасля канфліктаў з папярэднім сакратаром Якавам Рабавым вярнуў ВПК пад свой фактычны кантроль. Толькі за паўтара года да смерці Усцінава адбылося афіцыйнае прызначэнне сакратара па ВПК — ім стаў пераведзены з Ленінграда Рыгор Раманаў.

2-я сакратары

Фармальна такой пасады не існавала — другім сакратаром лічыўся сакратар, які кіраваў працай Сакратарыята ЦК, які замяшчаў Генеральнага (Першага) сакратара ЦК партыі. Пытанне аб афіцыйным заснаванні пасады другога сакратара ЦК КПСС быў узняты ў кастрычніку 1964 года ў ходзе зняцця М. С. Хрушчова з вышэйшых партыйных і дзяржаўных пасадаў. Мяркуючы па працоўнаму пратакольнаму запісу пасяджэння Прэзідыума ЦК КПСС 13 - 14 кастрычніка 1964 года, зробленага загадчыкам агульным аддзелам ЦК В. М. Маліным, А. М. Касыгін унёс прапанову "ўвесці пасаду 2 сакратара ЦК КПСС". У ходзе кастрычніцкага (1964 г.) Пленума ЦК КПСС дадзенае пытанне было ўзнята намеснікам старшыні Савета Міністраў СССР М. А. Лясечка. Аднак старшынствуючы на Пленуме Л. І. Брэжнеў хутка «згарнуў» абмеркаванне. Як вынікае са стэнаграмы Пленума, выглядала гэта так:

«ЛЯСЕЧКА. На першым Пленуме ЦК, калі абіралі першага сакратара Цэнтральнага камітэта партыі (маецца на ўвазе арганізацыйны Пленум пасля завяршэння XXII з'езда КПСС), мы адначасова тады прагаласавалі, абралі другога сакратара ЦК тав. Казлова, калі вы памятаеце...

БРЭЖНЕЎ. Не, тав. Лясечка, мы не абіралі, а прагаласавалі. Гэта было, таварышы, так: на адным з Пленумаў тав. Хрушчоў спытаў, што ёсць ці не ў нас другі сакратар па Статуту, і ўсе зразумелі, што быццам зацвярджаецца другі. Гэта агаворка такая была. Вы што мелі на ўвазе? Цяпер мы не падымаем такое пытанне».

• 1920-е — 1930 гг. — В. М. Молатаў
• 1930-1935 гг. — Л. М. Кагановіч
• май 1945 г. — май 1946 г. — Г. М. Малянкоў
• май 1946 г. — жнівень 1948 г. — А. А. Жданаў
• 1948-1953 гг. — Г. М. Малянкоў
• 1953-1957 гг. (?) — М. А. Суслаў
• 1957-1959 гг. — А. І. Кірычэнка
• 1960-1963 гг. — Ф. Р. Казлоў
• 1963-1964 г. — Л. І. Брэжнеў
• 1964-1965 гг. — М. В. Падгорны
• 1966-1982 гг. — М. А. Суслаў і А. П. Кірыленка
• май — лістапад 1982 г. Ю. У. Андропаў
• 1982-1984 гг. — К. У. Чарненка
• 1984-1985 гг. — М. С. Гарбачоў і Р. В. Раманаў
• 1985-1988 гг. — Я. К. Лігачоў
• 1988-1990 гг. — В. А. Мядзведзеў
• 1990-1991 гг. — У. А. Івашка — намеснік Генеральнага сакратара ЦК КПСС.

Склады

1934-1939

Пленум ЦК ВКП(б), абраны XVII з'ездам ВКП(б), зацвердзіў Сакратарыят ЦК у складзе сакратароў ЦК: А. А. Жданаў, Л. М. Кагановіч, С. М. Кіраў (забіты 1 снежня 1934 г.), І. В. Сталін.

1 лютага 1935 г. Пленум ЦК ВКП(б) выбраў сакратаром ЦК М. І. Яжова. 28 лютага 1935 г. Пленум ЦК ВКП(б) выбраў сакратаром ЦК А. А. Андрэева.

• А. А. Жданаў, член ЦК з 1930 г. (канд. з 1925), з 1935 г. канд. у чл. Палітбюро, у 1924-1934 гг. кіраўнік Горкаўскай (Ніжагародскай) краявой партарганізацыі, у 1934 г. заг.аддзеламі ЦК ВКП(б), пасля гібелі Кірава ў 1934-45 гг. яго пераемнік на чале Ленінграда і вобласці
• Л. М. Кагановіч, член Палітбюро з 1930 г. (канд. з 1926), сакратар ЦК з 1928 г., у 1930-1935 гг. 1-ы сакратар МК і ў 1931-1934 гг. 1-сакратар МГК, у 1935-37 гг. і з 1938 г. наркам шляхоў зносін, у 1937-39 гг. наркам цяжкай прамысловасці
• С. М. Кіраў, член Палітбюро з 1930 г. (канд. з 1926), з 1926 г. 1-ы сакратар Ленінградскага абласнога камітэта ВКП(б)

З 22.3.1939

Выбраныя пленумам: А. А. Андрэеў, А. А. Жданаў, Г. М. Малянкоў, І. В. Сталін.

Абраны апытаннем 5.5.1941 А. С. Шчарбакоў (памер 10.5.1945).

З 18.3.1946

Выбраныя пленумам: А. А. Жданаў (пам. 1948), А. А. Кузняцоў (па 1949), Г. М. Малянкоў (выведзены апытаннем 6.5.1946), Г. М. Папоў (па 1949), І. В. Сталін.

Выбраныя апытаннямі: М. С. Патолічаўў (1946-47; быў абраны на месца Г. М. Малянкова, пасля разам з Л. М. Кагановічам адпраўлены на падмацаванне М. С. Хрушчова на Украіну), М. А. Суслаў (24 мая 1947 г апытаннем Пленум ЦК абраў сакратаром ЦК М. А. Суслава і вызваліў ад абавязкаў сакратара ЦК М. С. Патолічава), Г. М. Малянкоў (1948; разам з П. К. Панамарэнка), П. К. Панамарэнка (1 ліпеня 1948 г апытаннем Пленум ЦК выбраў сакратарамі ЦК Г. М. Малянкова, П. К. Панамарэнка), Н. С. Хрушчоў (16 снежня 1949 г апытаннем Пленум ЦК выбраў сакратаром ЦК Н. С. Хрушчова і вызваліў ад абавязкаў сакратара ЦК Г. М. Папова).

Літаратура

• Политбюро, Оргбюро, Секретариат ЦК РКП(б)—ВКП(б)—КПСС: справочник. М.: Политиздат, 1990. 271 с.

• Состав руководящих органов Центрального Комитета партии — Политбюро (Президиума), Оргбюро, Секретариата ЦК (1917—1990 гг.) // Известия ЦК КПСС. 1990. № 7. С. 69—136.

• Сушков А. В. Президиум ЦК КПСС в 1957—1964 гг.: личности и власть. Екатеринбург: УрО РАН, 2009. 386 с. [2]

• Хлевнюк О. В. Политбюро. Механизмы политической власти в 30-е годы. М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 1996. 294 с.

• Чернев А. Д. 229 кремлёвских вождей: Политбюро, Оргбюро, Секретариат ЦК Коммунистической партии в лицах и цифрах. М.: Родина: Руссика, 1996. 333 с.

Спасылкі

• Кіраўнікі Расіі і Савецкага Саюза, біяграфічна-храналагічны даведнік Архівавана 4 жніўня 2020.