Сяргей Канстанцінавіч Туманскі

Сяргей Канстанцінавіч Туманскі (8(21) мая 1901, Мінск — 9 верасня 1973, Масква) — савецкі канструктар авіяцыйных рухавікоў, акадэмік АН СССР. Туманскі зрабіў вялікі ўнёсак у стварэнне высокатэмпературных турбін авіяцыйных рухавікоў, правёў фундаментальныя даследаванні па стварэнні рэактыўных рухавікоў з двухкаскадным кампрэсарам, прапанаваў рэкамендацыі па ўхіленні небяспечных вібрацыйных напружанняў лапатак кампрэсараў і турбін.

Сяргей Канстанцінавіч Туманскі
Дата нараджэння	8 (21) мая 1901
Месца нараджэння	Мінск, Мінскі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	9 верасня 1973(1973-09-09) (72 гады)
Месца смерці	Масква, РСФСР, СССР
Месца пахавання	Новадзявочыя могілкі
Грамадзянства	СССР
Род дзейнасці	авіяканструктар, навуковец, выкладчык універсітэта
Навуковая сфера	канструяванне авіяцыйных рухавікоў
Месца працы	Baranov Central Institute of Aviation Motor Development[d] Лётна-даследчы інстытут імя М. М. Громава[d] Маскоўскі авіяцыйны інстытут Мотор Січ[d] Aviamotor Scientific and Technical Complex «Soyuz»[d]
Навуковае званне	акадэмік АН СССР[d] (1968)
Альма-матар	Мінская мужчынская гімназія Ваенна-паветраная інжынерная акадэмія імя М. Я. Жукоўскага[d] (1931) Рыжскі інстытут інжынераў грамадзянскай авіяцыі[d] (1922)
Член у	Акадэмія навук СССР
Прэміі
Узнагароды
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія

Сям'я

Бацька — Канстанцін Мікалаевіч Туманскі — працаваў у Акцызным кіраўніцтве, быў кіруючым акцызнымі зборамі Мінскай губерні. Належыў да дваранскага роду Туманскіх з Басані (зараз вёска Басань, Полагаўскі раён, Запарожская вобласць, Украіна), з якога паходзілі апошні генеральны пісар Войска Запарожскага Васіль Туманскі, паэты Фёдар Антонавіч Туманскі і Васіль Іванавіч Туманскі, а таксама пісьменнік Фёдар Восіпавіч Туманскі. Маці — Кацярына Аляксееўна Шчолкіна — сялянка з вескі Красны Смаленскай губерні (зараз мястэчка Красны, Смаленская вобласць, Расійская Федэрацыя), дачка цесляра. У сям'і было шасцёра сыноў — Рыгор, Аляксей, Васіль, Юрый, Сяргей і Леў — і дзве дачкі — Соня і Марыя (ад першага шлюбу бацькі). У 1902 годзе, неўзабаве пасля нараджэння малодшага сына, Канстанцін Мікалаевіч памёр, і сям'я апынулася ў вельмі цяжкім матэрыяльным становішчы.

Адукацыя і служба ў войску

Сярэднюю адукацыю атрымліваў у Мінскай губернскай гімназіі (мужчынскай), заканчваў у эвакуацыі ў Кастраме і ва Уладзіміры. У Мінску ўпершыню зацікавіўся авіяцыяй, калі разам са старэйшымі братамі наведваў паказальныя палёты на Камароўскім полі.

У ліпені 1918 года, падчас Грамадзянскай вайны, старэйшы брат Сяргея Канстанцінавіча Аляксей, які ўзначальваў 1-ы Тамбоўскі авіяатрад (пазней 5-ы разведвальны), выклiкаў Сяргея і Юрыя ў Тамбоў, дзе Сяргей Туманскі вырашыў далучыцца да авіяатраду добраахвотнікам. Пасля заканчэння школы лётчыкаў пры аэрадроме ён атрымаў званне малодшага матарыста. У верасні 1918 г. авіяатрад быў пераведзены на Усходні фронт у Сарапул. У пачатку 1919 г. скончыў курсы радыёмеханікаў ва Уладзіміры і быў накіраваны на Заходні фронт пад Петраград.

Улетку 1920 г. у авіяцыі Чырвонай Арміі з бамбавікоў Ілля Мурамец быў сфарміраваны 1-ы атрад «Гром». Аляксей Туманскі быў камандзірам аднаго з бамбавікоў і падчас баёў пад Мінскам узяў да сабе ў экіпаж сваіх братоў Сяргея (малодшым матарыстам) і Льва (памочнікам кулямётчыка). Разам яны змагаліся на Паўднева-заходнім фронце.

Пасля заканчэння грамадзянскай вайны паступіў у Петраградскую ваенна-тэхнічную школу ВПС, якую скончыў у 1922 годзе. Туманскі меў імкненне стаць авіяцыйным інжынерам, але з-за дваранскага паходжання атрымаць вышэйшую адукацыю ён мог толькі маючы пэўны стаж службы ў войску. У 1922—1927 гг. служыў тэхнікам у розных авіяатрадах, а таксама бортмеханікам у Аляксея Туманскага падчас баёў на Туркестанскім фронце. У 1927 годзе паступіў у Ваенна-паветраную акадэмію імя М. Я. Жукоўскага. Адукацыю атрымоўваў разам з авіяканструктарам Аляксандрам Сяргеевічам Якаўлевым, міністрам авіяцыйнай прамысловасці СССР Пятром Васілевічам Дзяменцевым, намеснікам галаўкама ВПС СССР генерал-палкоўнікам Аляксандрам Мікалаевічам Панамаровым. Падчас вучобы, у рамках конкурснага задання, разам з Панамаровым, Фёдаравым і Сенічкіным Туманскі спраектаваў невялікі матор ТУПФСЕН (абрэвіятура прозвішчаў стваральнікаў), за што іх групе была прысуджаная грашовая прэмія.

Працоўная дзейнасць

Пасля заканчэння акадэміі быў накіраваны на пасаду старэйшага інжынера ў Цэнтральны інстытут авіяцыйнага маторабудавання (ЦІАМ), дзе стаў вядучым інжынерам па маторы М-22 (копіі французскага матора «Юпітэр VI»). Савецкая версія рухавіка мела мноства ўласных дэфектаў і была ненадзейнай з-за неналаджанасці тэхналагічных працэсаў на запарожскім заводзе № 29. Туманскі з'ясаваў прычыны і суправаджаў вытворчасць, пазбавіўшы яе гэтых праблем.

У 1935 годзе, па набытай у Францыі ліцэнзіі, на заводзе № 29 стаў вырабляцца 14-цыліндравы двухрадковы зоркападобны рухавік Гном-Рон «Містраль Мажор» 14Кdrs, які атрымаў пазначэнне М-85. Канструктарамі завода былі распрацаваныя яго мадыфікацыі М-86 і М-87. Аднак гэтае сямейства мела мноства дэфектаў, з-за чаго галоўнага канструктара завода А. С. Назарава перавялі ў Варонеж, а потым арыштавалі. На яго месца ў лютым 1938 прызначылі Сяргея Канстанцінавіча Туманскага. Дзякуючы супрацоўніцтву са сваімі калегамі па ЦІАМ Нэйманам і Кінасашвілі, ужо да восені 1938 г. Туманскаму ўдалося ліквідаваць недахопы. Таксама, для павелічэння магутнасці і падвышэння вышыннасці матора, ім была распрацаваная мадыфікацыя М-87Б.

У пачатку 1939 г. на заводзе № 29 быў сабраны новы матор М-88 з істотна павялічанымі ўзлётнай магутнасцю (1100 к.с.) і вышыннасцю. Пад кіраўніцтвам С. К. Туманскага ў ДКБ-29 былі спраектаваныя мадыфікаваныя маторы М-88А і адзін з асноўных авіярухавікоў у Другой сусветнай вайне М-88Б.

У 1939 годзе з'явілася пастанова ўрада № 226, якая загадвала Сяргею Ілюшыну прадставіць да 1 верасня 1939 палепшаны варыянт бамбавіка ДБ-3Ф з маторамі М-88 на той час не гатовымі да масавай вытворчасці. Самалёт прайшоў дзяржіспыты з рухавікамі М-87Б, але быў рэкамендаваны да вытворчасці з рухавікамі М-88. Калі самалёт з М-88 нарэшце прыбыў на дзяржіспыты ў снежні 1939 года, ён быў зняты з-за негатовасці рухавікоў. Паўстала сітуацыя калі ў серыйнай вытворчасці знаходзіўся неіснуючы самалёт. У сакавіку 1940 рухавік давялі да нармальнага стану, і да сярэдзіны 1940 атрымалася яго фарсіраваць, але патрабаванні пастановы не былі выкананыя. Дзякуючы высокай адзнацы новага штурмавіка Ілюшына, яму атрымалася пазбегнуць пакарання, і вінаватымі ў зрыве вытворчасці ДБ-3Ф зрабілі канструктараў рухавікоў. М-88 часова знялі з вытворчасці, Сяргея Туманскага адхілілі ад пасады, і ён вярнуўся ў ЦІАМ.

У сакавіку 1941 г., па запрашэнні М. М. Громава, Туманскі пераходзіць у Лётна-даследчы інстытут НКАП. У 1943 становіцца намеснікам галоўнага канструктара А. А. Мікуліна на даследчым авіяматорным заводзе № 300. Займаўся распрацоўкай рухавікоў АМ-39 і АМ-39ФН-2(АМ-40). У 1946годзе па загаду Сталіна прыярытэт быў аддадзены турбарэактыўным рухавікам. На заводзе № 300 былі распрацаваныя АМТКРД-01 і яго мадыфікацыя АМРД-02, якія аднак не атрымалі наступнага развіцця. Мікулін захапіўся стварэннем малых рухавікоў, Туманскі наадварот жадаў распрацаваць рухавік вялікай цягі. У 1948годзе Туманскі выконваў абавязкі галоўнага канструктара (падчас працяглага адпачынку Мікуліна). Карыстаючыся адсутнасцю галоўнага канструктара і падтрымкай дырэктара заводу А. А. Завітаева пад уласную адказнасць Туманскага была распачата распрацоўка і разгорнута вытворчасць турбарэактыўнага рухавіка АМ-3 (РД-3). Пасля сустрэчы з міністрам М. В. Хрунічавым, пры яго падтрымцы, увесь завод быў пераведзены на вытворчасць АМ-3. Пасля вяртання Мікуліна, Туманскі займаўся даводкай АМ-3 для дальняга бамбавіка Ту-16.

Рухавік Р-11

У 1951—1954 гадах Туманскі ў ДКБ Мікуліна займаўся фарсіраваннем АМ-5 для пераадолення хуткасці гуку. Рухавіку было прысвоена пазначэнне АМ-9Б і іх усталявалі на знішчальнікі МіГ-19. Паралельна ў 1953 пачалася распрацоўка АМ-11. У студзені 1955 Мікулін быў вызвалены ад сваёй пасады і галоўным канструктарам быў прызначаны С. К. Туманскі. Пасля сыходу Мікуліна ўсе рухавікі былі перапазначаны: АМ-3 у РД-3, АМ9Б у РД9Б, АМ-11 атрымаў пазначэнне Р11-300. Першым самалётам для Р11-300 стаў МіГ-21, падчас працы па яго стварэнні быў павялічаны дыяметр фарсажнай камеры і рухавік атрымаў серыю Р11Ф-300.

У 1957годзе Туманскі атрымаў Ленінскую прэмію за стварэнне АМ-3.

У 1957 годзе пачалася распрацоўка маларэсурснага газатурбіннага рухавіка КР15-300 для крылатых ракет. Таксама вялася распрацоўка рухавіка для супрацькарабельных крылатых ракет КР7-300. На базе кароткарэсурснага КР15-300 быў распрацаваны Р15-300 для перахопнікаў з хуткасцямі М>2. На рухавіку Р15Б-300 ўпершыню ў СССР была ўсталяваная асноўная электронная сістэма рэгулявання палівападачы.

У ліпені 1957 г. Туманскі пачаў праектаванне РУ19-300, спецыялізаванага рухавіка для вучэбных самалётаў Якаўлева. Але замест Як-З0 у якасці вучэбнага быў прыняты L-29, і РУ19-300 былі ўжытыя ў эксперыментальных экранапланах Расціслава Аляксеева. У сярэдзіне 60-х гэты рухавік сталі ўжываць у якасці дадатковага рухавіка на самалётах Ан-24, Ан-26 і Ан-30 для краін са спякотным кліматам.

Для эксперыментальнага самалёта вертыкальнага ўзлёту і пасадкі (СВУП) Туманскі прапанаваў ужыць мадыфікаваны АМ-5. Быў праведзены вялікі аб'ём даследаванняў для вырашэння праблем, якія ўзнікаюць пры рабоце рухавіка на СВУП. У 1962годзе ДКБ Якаўлева было спецыялізавана на самалётах ВУП. Па прапанове А. С. Якаўлева Туманскі прыступіў да стварэння пад'ёмна-маршавага рухавіка. Падчас працы над Як-36 былі створаныя адмысловыя мадыфікацыі рухавіка Р11-300 — Р21-300 і Р21М-300. Пасля перагляду праекта машыны на яе паставілі эксперыментальны Р27-300. Для самалёта Як-36М (пазней Як-38) у ДКБ быў спраектаваны больш магутны рухавік Р27В-300, у якім быў улічаны эфект адлюстравання газаў.

У ДКБ былі спраектаваныя вадкасныя рэактыўныя рухавікі Р201-300 і Р209-300 для ракет «паветра-зямля» і ракет-мішэняў. У 1962—1963 гг. былі створаныя мікрарухавікі Р210Д-300 і Р210Е-300 для арыентацыі і стабілізацыі касмічных караблёў. Па ініцыятыве Туманскага на заводзе было створана адмысловае ДКБ па мікрарухавіках.

У 1961 годзе Туманскі кіраваў працамі па стварэнні касмічнай ядзернай энергетычнай усталёўкі ТЭУ-5 («Таполя», пазней «Тапаз-1»). У апошнія гады свайго жыцця С. К. Туманскі сумяшчаў кіраўніцтва канструктарскім бюро з працай у іншых навуковых установах.

У 1965 годзе абраны сапраўдным членам АН СССР.

Узнагароды і прэміі

• Герой Сацыялістычнай Працы (1957)
• Ленінская прэмія (1957) и Сталінская прэмія другой ступені (1946).
• Узнагароджаны 4 ордэнамі Леніна, ордэнам Кастрычніцкай Рэвалюцыі, ордэнам Чырвонай Зоркі, а таксама медалямі.

Гл. таксама

Аляксей Канстанцінавіч Туманскі

Літаратура

• Берне Л. Генеральный конструктор Сергей Константинович Туманский / Часопіс «Двигатель» № 26—29.
• Туманский А. К. Полёт сквозь годы. — М.; Воениздат, 1962.

Спасылкі

• Берне Л. Генеральный конструктор Сергей Константинович Туманский. Архівавана 5 студзеня 2020.