Томас Джэферсан (англ.: Thomas Jefferson; 13 красавіка 1743 — 4 ліпеня 1826) — 3-ці прэзідэнт ЗША, значны дзеяч Вайны за незалежнасць ЗША, адзін з аўтараў Дэкларацыі незалежнасці (1776), вядомы палітычны дзеяч, дыпламат і філосаф эпохі Асветы. Асноўнымі падзеямі яго прэзідэнцтва, паспяховага для краіны, былі купля ў Францыі Луізіяны (1803) і экспедыцыя Льюіса і Кларка (1804—1806). Джэферсан быў прыхільнікам дэмакратыі, рэспубліканізму і правоў чалавека, ён натхніў амерыканскіх каланістаў выйсці з-пад уплыву Вялікабрытаніі і сфармаваць новую нацыю.

Томас Джэферсан
англ.: Thomas Jefferson
1-ы дзяржаўны сакратар ЗША
22 сакавіка 1790 — 31 снежня 1793
Папярэднік Джон Джэй
Пераемнік Эдмунд Рэндальф
2-і віцэ-прэзідэнт ЗША
4 сакавіка 1797 — 4 сакавіка 1801
Папярэднік Джон Адамс
Пераемнік Аарон Бёр
пасол ЗША ў Францыі[d]
1785 — 1789
Папярэднік Бенджамін Франклін
Пераемнік William Short[d]
2-і губернатар Вірджыніі[d]
1 чэрвеня 1779 — 3 чэрвеня 1781
Папярэднік Patrick Henry[d]
Пераемнік William Fleming[d]
3-і Прэзідэнт ЗША
4 сакавіка 1801 — 4 сакавіка 1809
Папярэднік Джон Адамс
Пераемнік Джэймс Мэдзісан
3-і абраны прэзідэнт ЗША[d]
17 лютага 1801 — 4 сакавіка 1801
Папярэднік Джон Адамс
Пераемнік Джэймс Мэдзісан
Нараджэнне 2 (13) красавіка 1743[1][2]
Смерць 4 ліпеня 1826(1826-07-04)[4][5][…] (83 гады)
Месца пахавання
Бацька Пітэр Джэферсан[d][7]
Маці Джэйн Рэндалф Джэферсан[d][7]
Жонка Марта Джэферсан[d][7][8]
Дзеці Марта Джэферсан Рэндальф[7], Mary Jefferson Eppes[d][9], Мэдзісан Хемінгс[d], Harriet Hemings[d], Eston Hemings[d], Jane Randolph Jefferson[d][9], unnamed son Jefferson[d][9], Lucy Elizabeth Jefferson I[d][9] і Lucy Elizabeth Jefferson II[d][9]
Веравызнанне Дэізм і англіканства
Партыя
Член у
Адукацыя
Дзейнасць настаўнік, крыптограф, архітэктар, адвакат, пісьменнік, дыпламат, палітык, філосаф, вынаходнік, фермер, дзяржаўны дзеяч, археолаг, юрыст
Навуковая дзейнасць
Навуковая сфера сельская гаспадарка, права[6], філасофія[6], дыпламатыя[6] і архітэктура[6]
Аўтограф Выява аўтографа
Узнагароды
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Біяграфія правіць

Маючы англійскае паходжанне, Джэферсан нарадзіўся і атрымаў адукацыю ў Вірджыніі. Скончыў Каледж Уільяма і Мэры і пасля займаўся юрыдычнай практыкай. Падчас амерыканскай рэвалюцыі Джэферсан прадстаўляў Вірджынію на Кантынентальным Кангрэсе, у якасці заканадаўца Вірджыніі распрацаваў праект закона для свабоды веравызнання і служыў у якасці ваеннага губернатара Вірджыніі (1779—1781). Ён стаў амбасадарам Злучаных Штатаў у Францыі ў маі 1785 года, а затым першым дзяржаўным сакратаром у 1790—1793 гг. пад кіраўніцтвам прэзідэнта Джорджа Вашынгтона. Джэферсан і Джэймс Мэдысан стварылі Дэмакратычную-рэспубліканскую партыю, якая супрацьстаяла партыі федэралістаў у працэсе фарміравання першай партыйнай сістэмы. Разам з Мэдысанам, ён ананімна напісаў Рэзалюцыю Кентукі і Вірджыніі ў 1798—1799 гг., якія імкнуліся павялічыць правы штатаў насуперак нацыянальнаму ўраду і адмяніць Акт аб чужынцах і антыўрадавай агітацыі.

На пасадзе прэзідэнта Джэферсан працягваў развіццё суднаходства і абарону гандлёвых інтарэсаў супраць берберскіх піратаў, а таксама супраць агрэсіўнай брытанскай гандлёвай палітыкі. Ён таксама арганізаваў Куплю Луізіяны, што амаль у два разы павялічыла тэрыторыю краіны. Пасля мірных перамоваў з Францыяй ваенныя сілы краіны былі паменшаны. Джэферсан быў пераабраны ў 1804 годзе. Другі тэрмін Джэферсана быў спалучаны з цяжкасцямі ва ўнутранай палітыцы, у тым ліку і па справе былога віцэ-прэзідэнта Аарона Бёрра. Амерыканскі знешні гандаль паменшыўся, пасля рэалізацыі Джэферсанам закону аб Эмбарга 1807 года, у адказ на брытанскія пагрозы для суднаходства ЗША. У 1803 годзе Джэферсан пачаў спрэчны працэс перасялення індзейскіх плямён ў зноў арганізаваную тэрыторыю Луізіяны, а ў 1807 годзе, падпісаў Закон аб забароне ўвозу рабоў. Гісторыкі традыцыйна адзначаюць Джэферсана як аднаго з найвялікшых прэзідэнтаў у ЗША.

Джэферсан асвоіў мноства дысцыплін, якія вар’іраваліся ад геадэзіі і матэматыкі для садоўніцтва і вынаходак. Ён быў архітэктарам ў класічнай традыцыі. Вялікая цікавасць Джэферсана да рэлігіі і філасофіі прынесла яму прэзідэнцтва ў Амерыканскім філасофскім таварыстве. Ён не вызнаваў арганізаванай рэлігіі, але знаходзіўся пад уплывам хрысціянства і дэізма. Акрамя англійскай, ён добра ведаў лацінскую, грэчаскую, французскую, італьянскую і іспанскую мовы. Джэферсан заснаваў Універсітэт Вірджыніі пасля зыходу з дзяржаўнай службы. Ён быў дасведчаным пісьменнікам і карэспандэнтам. Яго адзіная поўнаметражная кніга, Нататкі аб штаце Вірджыніі (1785), лічыцца адной з самых важных амерыканскіх кніг, выдадзеных да 1800 года.

Джэферсан ажаніўся з Мартай Вайлес Скелтан, у гэтым шлюбе яны мелі шэсць дзяцей, але толькі дзве дачкі выжылі да дарослага жыцця. Ён валодаў некалькімі плантацыі і меў шмат рабоў. Большасць гісторыкаў лічаць, што пасля смерці жонкі ў 1782 годзе, ён меў адносіны са сваёй рабыняй Салі Хемінгс і быў бацькам, прынамсі, некаторых яе дзяцей. Джэферсан памёр у сваім доме ў Шарлотсвілі, штат Вірджынія, 4 ліпеня ў пяцідзясятую гадавіну прыняцця Дэкларацыі незалежнасці.

Цікавыя факты правіць

  • Джэферсан адлюстраваны на двухдоларавай банкноце і пяціцэнтавай манеце.
  • Памёр у 50-гадовы юбілей падпісання Дэкларацыі незалежнасці (4 ліпеня 1776 — 4 ліпеня 1826).

У мастацтве правіць

  • Гісторыя адносін Томаса Джэферсана і Салі Хемінгс паказана ў фільме «Скандал у Белым Доме» (2000). Ролю Джэферсана выканаў Сэм Ніл.

Крыніцы правіць

  1. Deutsche Nationalbibliothek Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 9 красавіка 2014.
  2. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 10 кастрычніка 2015.
  3. а б KNAW Past Members Праверана 19 мая 2021.
  4. Thomas Jefferson
  5. Lundy D. R. Thomas Jefferson // The Peerage Праверана 9 кастрычніка 2017.
  6. а б в г д е ё ж Czech National Authority Database Праверана 8 студзеня 2023.
  7. а б в г Kindred Britain
  8. (unspecified title) Праверана 7 жніўня 2020.
  9. а б в г д Lundy D. R. The Peerage
  10. https://aibl.fr/academiciens-depuis-1663/ Праверана 3 красавіка 2023.