Вікіпедыя

Ціна Леванаўна Асаціяні

Ціна Леванаўна Асаціяні (груз. თინა ასათიანი, арм.: Թինա Լևանի Ասաթիանի; 12 сакавіка 1918, Тбілісі — 20 ліпеня 2011, Ерэван) — армянскі фізік грузінскага паходжання.

Ціна Леванаўна Асаціяні
груз. თინა ასათიანი
Дата нараджэння 12 сакавіка 1918(1918-03-12)
Месца нараджэння
Дата смерці 20 ліпеня 2011(2011-07-20) (93 гады)
Месца смерці
Грамадзянства
Род дзейнасці фізік
Навуковая сфера фізіка
Месца працы
Навуковая ступень доктар фізіка-матэматычных навук
Альма-матар
Прэміі
Узнагароды
ордэн Гонару
Заслужаны дзеяч навукі Армянскай ССР
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Акадэмік НАН РА (1996, член-карэспандэнт з 1991), доктар фізіка-матэматычных навук (1971), прафесар (1974). Заслужаны дзеяч навукі і тэхнікі Армянскай ССР (1980). Лаўрэат Ленінскай прэміі (1970).

Асноўныя навуковыя працы Ціны Леванаўны Асаціяні прысвечаны фізіцы высокіх энергій і фізіцы касмічных прамянёў, даследаванню элементарных часціц на паскаральніку, эксперыментальным прыборам фізікі высокіх энергій. Ціна Леванаўна Асаціяні вядомая сваёй грамадскай і дабрачыннай дзейнасцю. Яна з'яўляецца заснавальнікам грузінскай дабрачыннай супольнасці ў Арменіі «Іверыя».

Біяграфія правіць

Ціна Леванаўна Асаціяні нарадзілася 12 сакавіка 1918 года ў Тбілісі, у сям'і вядомага літаратуразнаўцы, даследчыка класічнай грузінскай літаратуры, прафесара Левана Нічыпаравіча Асаціяні[1] і ўрача Ганны Волкавай[2].

Скончыла школу з адрозненнем[3]. У 1940 годзе скончыла фізічны факультэт Тбіліскага дзяржаўнага ўніверсітэта[4].

У 1941 годзе паступіла ў аспірантуру Ленінградскага фізіка-тэхнічнага інстытута (надалей — Фізіка-тэхнічны інстытут імя А. Ф. Ёфе РАН), у лабараторыю акадэміка Абрама Аліханава. У час блакады Ленінграда Асаціяні вярнулася ў Тбілісі, дзе выкладала агульную фізіку ў Транспартным інстытуце. У 1942 годзе, калі браты Аліханяны прыступілі да арганізацыі станцыі па даследаванні касмічных прамянёў на гары Арагац, Ціна Асаціяні была запрошана туды і з 1943 года пачала працу над кандыдацкай дысертацыяй, прысвечанай даследаванню шырокіх атмасферных залеў. У 1945 годзе ў Інстытуце фізічных праблем АН СССР абараніла дысертацыю на спашуканне навуковай ступені кандыдата фізіка-матэматычных навук[3].

У 1943 годзе выйшла замуж за фізіка Аршалуйса Тыгранавіча Дадаяна (пазней кіруючы кафедрай у Ерэванскім дзяржаўным універсітэце)[2]. З 1944 года была кіруючай лабараторыяй  -мезонаў у Фізічным інстытуце АН Армянскай ССР (надалей — Ерэванскі фізічны інстытут)[3][5].

Ціна Асаціяні з 1959 года брала ўдзел у працы многіх міжнародных канферэнцый і выступала з дакладамі ў многіх краінах свету (Японія, Індыя, Канада, ЗША, Англія, Германія, Францыя, Аўстрыя)[6]. З 1968 года чытала лекцыі ў Ерэванскім дзяржаўным універсітэце па фізіцы высокіх энергій[3][4]. За вялікі ўнёсак у развіццё методыкі іскравых камер у 1970 годзе Ціне Асаціяні і акадэміку Арцёму Аліханьяну была прысуджана Ленінская прэмія[2].

У 1971 годзе абараніла дысертацыю на спашуканне навуковай ступені доктара фізіка-матэматычных навук, у 1974 годзе ёй было прысвоена навуковае званне прафесара[4]. У 1991 годзе была абрана членам-карэспандэнтам АН Армянскай ССР, у 1996 годзе — сапраўдным членам Нацыянальнай акадэмія навук Рэспублікі Арменія[4].

Пасля абвяшчэння незалежнасці Арменіі ў 1991 годзе, Ціна Асаціяні займалася грамадскай дзейнасцю. Яна была заснавальнікам і ганаровым прэзідэнтам грузінскай дабрачыннай супольнасці ў Арменіі «Іверыя». Асаціяні таксама займалася лёсамі інвалідаў з хрыбетна-спіннамазгавымі траўмамі, іх псіхалагічнай і працоўнай рэабілітацыяй. Яна напісала і ажыццявіла ў жыццё праграму «Навучанне камп'ютарнай і інфармацыйнай тэхніцы інвалідаў-спінальнікаў»[2]. Па яе праграме Брытанскае пасольства Арменіі арганізавала для інвалідаў-спінальнікаў Цэнтр фізічнага трэнінгу ў Ерэване. Асаціяні была членам кіраўніцтва асацыяцыі спінальнікаў Арменіі «Верацнунд». Па яе ініцыятыве ў горадзе Спітаку быў арганізаваны Коледж для інвалідаў і сірот, які паспяхова функцыянуе[3].

У 2008 годзе выдала кнігу «Успаміны»[7].

Ціна Леванаўна Асаціяні памерла ў Ерэване 20 ліпеня 2011 года ва ўзросце 93 гадоў[8]. У памяць Ціны Асаціяні ў 2013 годзе, у Ерэване, на доме, дзе яна жыла (пр. Баграмяна, 18а) была ўсталявана мемарыяльная дошка[9].

Навуковая дзейнасць правіць

Асноўныя навуковыя працы Ціны Леванаўны Асаціяні прысвечаны фізіцы высокіх энергій і фізіцы касмічных прамянёў[4].

У 1940-х гадах Ціна Асаціяні займалася даследаваннем шырокіх атмасферных залеў, ужываючы новы метад вызначэння першаснай энергіі шырокіх атмасферных залеў. Супольна з акадэмікам Арцёмам Аліханьянам, Асаціяні адкрыла і вывучыла прыроду вузкіх залеў, абумоўленых ядзернымі працэсамі[5], адрозных ад звычайных часціц шырокіх атмасферных залеў[3].

Ціна Асаціяні распрацавала электронны метад скарачэння часу аднаўлення камеры Вільсана[3]. Яна з'яўляецца аўтарам вынаходства прылады для вымярэння каардынат зараджаных часціц — каардынатнага дэтэктара зараджаных часціц. Яно выкарыстоўваецца ў эксперыментах на паскаральніках, таксама пры рэгістрацыі касмічных прамянёў[10].

Пачынаючы з 1960 года Ціна Асаціяні займалася эксперыментальным даследаваннем палярызацыі  -мезонаў касмічнага выпрамянення. Даследаванні праводзіліся на цыліндрычным і прастакутным гадаскопах і камеры Вільсана. З 1961 года Асаціяні пачала займацца шырокаадтульнымі іскравымі камерамі, і атрымала вядомыя вынікі ў даследаванні ўсталёўкі шырокаадтульных іскравых камер у магнітным полі[3].

З 1967 года Ціна Асаціяні працавала на эксперыментальнай усталёўцы Ерэванскага фізічнага інстытута «АРУС». Скарыстаючы шырокаадтульныя іскравыя камеры, Асаціяні правяла з супрацоўнікамі першы эксперымент на «АРУС»-е, давёўшы, што пучок працуе. Асаціяні паставіла першы эксперымент на «АРУС»-е па фотанараджэнні  -мезонаў[3].

 
[11]

У пачатку 1970-х гадоў, пад кіраўніцтвам Ціны Асаціяні, быў сканструяваны магнітны спектрометр, які дазваляў мераць гарызантальны струмень высокаэнергічных касмічных мюонаў з высокай дакладнасцю[3]. У канцы 1970-х гадоў Ціна Асаціяні даследавала з'яву гало ў Бюраканскай астрафізічнай абсерваторыі. Асаціяні адкрыла з'яву пабудаванасці шматгаловых сямействаў[3].


Узнагароды правіць

Заўвагі правіць

  1. ↑ Асатиани Леван Никифорович // Большая советская энциклопедия : ([в 30 т.]) / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд.. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978. (руск.)
  2. ↑ а б в г Кананова 2011.
  3. ↑ а б в г д е ё ж з і к Известия НАН РА 2008, с. 241.
  4. ↑ а б в г д е ё Тина Левановна Асатиани. Национальная академия наук РА. Праверана 19 студзеня 2016.
  5. ↑ а б Армянская советская энциклопедия 1975, с. 552.
  6. ↑ а б в Известия НАН РА 2008, с. 242.
  7. ↑ Нора Кананова. Линия жизни Тины Асатиани. karabah88.ru. Архівавана з першакрыніцы 4 мая 2013. Праверана 19 студзеня 2016.
  8. ↑ Ушла из жизни почетный президент грузинского благотворительного сообщества в Армении. news.am (20 ліпеня 2011). Праверана 19 студзеня 2016.
  9. ↑ Кананова 2013.
  10. ↑ Устройство для измерения координат заряженных частиц. www.findpatent.ru. Праверана 19 студзеня 2016.
  11. ↑ ПАМЯТИ АКАДЕМИКА ТИНЫ АСАТИАНИ. www.golosarmenii.am. Праверана 27 верасня 2018.

Літаратура правіць

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Ціна_Леванаўна_Асаціяні&oldid=4624214"