Эпас пра Гільгамеша

«Эпас пра Гільгамеша», або паэма «Аб ўсё пабачыўшым» (акад.: ša nagba imuru) — адзін з найстарэйшых захаваных літаратурных твораў у свеце, самы значны твор, напісаны клінапісам, адзін з найвялікшых твораў літаратуры Старажытнага Усходу. «Эпас» ствараўся на акадскай мове на аснове шумерскіх паданняў на працягу паўтары тысячы гадоў, пачынаючы з XVIII — XVII стагоддзяў да н. э. Яго найбольш поўная версія была знойдзена ў сярэдзіне XIX стагоддзя пры раскопках клінапіснай бібліятэкі цара Ашурбаніпала у Ніневіі. Яна была запісана на 12 шасціслупковых таблічках дробным клінапісам, уключала каля 3 тысяч вершаў і была датавана VII стагоддзем да н. э. Таксама ў XX стагоддзі былі знойдзены фрагменты іншых версій эпасу, у тым ліку і на хурыцкай і хецкай мовах.

Эпас пра Гільгамеша
акад.: ša nagba imuru
Гліняная таблічка з фрагментам «Эпасу пра Гільгамеша». Брытанскі музей.
Жанр	Эпас
Мова арыгінала	акадская
Дата напісання	XVIII—XVII стст. да н.э.
Дата першай публікацыі	1884—1891 гады
Персанажы	Гільгамеш
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Галоўнымі героямі эпасу з’яўляюцца Гільгамеш і Энкіду, аб якіх таксама дайшлі асобныя песні на шумерскай мове, некаторыя з іх былі створаны яшчэ ў канцы першай палавіны III тысячагоддзя да н. э. У герояў быў адзін і той жа праціўнік — Хумбаба (Хувава), які ахоўвае святыя кедры. За іх подзвігамі сочаць багі, якія ў шумерскіх песнях носяць шумерскія імёны, а ў эпасе аб Гільгамешы — акадскія. Аднак у шумерскіх песнях адсутнічае сувязны стрыжань, знойдзены акадскім паэтам. Сіла характару акадскага Гільгамеша, веліч яго душы — не ў знешніх праявах, а ў адносінах з чалавекам Энкіду. «Эпас пра Гільгамеша» — гэта гімн дружбе, якая не проста спрыяе пераадоленню знешніх перашкод, але ператварае, надае высакароднасць.

Таксама ў эпасе адлюстраваны многія погляды філасофіі таго часу на навакольны свет (элементы касмагоніі, гісторыя пра «Вялікі патоп» у позняй рэдакцыі), этыку, месца і лёс чалавека (пошукі бессмяротнасці). У многім «Эпас пра Гільгамеша» параўноўваюць з творамі Гамера — «Іліядай», за якую ён старэйшы за на тысячу гадоў, і «Адысеяй».

Гісторыя знаходкі «Эпасу»

У 1849 годзе англійскі археолаг Осцін Генры Лэярд у выніку раскопак выявіў асірыйскі горад Ніневія. Падчас далейшых раскопак у горадзе была знойдзена клінапісная бібліятэка цара Ашурбаніпала. Клінапісныя таблічкі з гэтай бібліятэкі асістэнт Лэярда, Армузд Расам, які раскапаў у 1852 годзе другую частку бібліятэкі, перадаў у Брытанскі музей.

Пазней даследаваннямі знойдзеных таблічак займаўся таленавіты самавук, асістэнт егіпецка-асірыйскага аддзялення музея Джордж Сміт. 3 снежня 1862 г. ён выступіў з дакладам у «Таварыстве біблейскай археалогіі». У дакладзе ён заявіў, што знайшоў міф пра патоп, падобны на запісаны ў Бібліі. Гэта паведамленне выклікала сенсацыю і ўсеагульную цікавасць. Газета «Дэйлі тэлеграф» нават паабяцала 1000 фунтаў таму, хто знойдзе адсутныя фрагменты падання. Джордж Сміт скарыстаўся гэтым і адправіўся ў Месапатамію.

Працягваючы дэшыфроўку таблічак, Сміт выявіў, што паведамленне пра патоп з’яўляецца часткай нейкай вялікай паэмы, якую валіланяне называлі «Паданнямі аб Гільгамешы». Па сцвярджэннях пісцоў, «Паданні» складаліся з 12 песень, кожная з якіх складала каля 300 радкоў. Неўзабаве ён зразумеў, што часткі апавядання не хапае, бо некалькі таблічак адсутнічаюць. У выніку арганізаванай ім у 1873 экспедыцыі ўдалося знайсці 384 таблічкі, сярод якіх аказалася і адсутная частка «Эпасу».

У пачатку і сярэдзіне XX стагоддзя быў знойдзены шэраг іншых таблічак з фрагментамі «Эпасу» на розных мовах.

Апісанне «Эпасу»

Раннія паданні пра Гільгамеша

«Эпас пра Гільгамеша» ствараўся на працягу паўтары тысячы гадоў. Да нашага часу дайшлі клінапісныя таблічкі, у якіх песні пра Гільгамеша, якія з’яўляюцца часткай «Эпасу», запісаныя на чатырох мовах Старажытнага Усходу — шумерскай, акадскай, хурыцкай і хецкай. Найстаражытнейшыя з тэкстаў напісаны на шумерскай мове. Пры гэтым найбольш важнай лічыцца версія на акадскай мове, якая з’яўляецца велізарным мастацкім дасягненнем.

Захаваныя шумерскія паданні пра Гільгамеша не аб’яднаныя ў нейкую групу твораў. Усяго іх захавалася дзевяць, і ўсе яны адносяцца да катэгорыі эпічных помнікаў. Тры паданні вядомыя толькі па пераказах, астатнія шэсць захаваліся і былі выдадзеныя.

Раннія паданні адносяцца да так званага Ніпурскага канона, які быў часткай акада-шумерскага эпасу. Першапачаткова іх пратографы, верагодна, з’яўляліся часткай цыкла, які апавядаў пра кіраўнікоў горада Урука з Першай дынастыі Урука. Акрамя эпасу аб Гільгамешы, які быў пятым кіраўніком Урука, да нашага часу дайшлі паданні аб Энмеркары, другім кіраўніку Урука, і Лугальбандзе, чацвёртым кіраўніку і бацьку Гільгамеша.

Акада-шумерскія паданні, звязаныя з Гільгамешам, захаваліся ў спісах, датаваных пачаткам II тысячагоддзя да н. э. (каля XVIII стагоддзя да н. э.). Аднак на аснове шматлікіх апісак і недакладнасцей пісцоў, а таксама на аснове характару мовы, які выглядаў архаічным для гэтага часу, даследчыкі лічаць, што паэма была створана значна раней. З улікам таго, што паэма, мяркуючы па ўсім, была створана да ўстанаўлення царамі Ура адзінства боскага пантэона, а таксама на аснове дадзеных аб распаўсюджанні акадскай мовы на поўдні Месапатаміі, стварэнне паэмы адносяць да XXIII—XXI стагоддзяў да н. э.

У цяперашні час вядомыя наступныя паданні:

• Гільгамеш і Ага — апавядае пра канфлікт Акі, цара Кіша, з Гільгамешам. У адрозненне ад іншых твораў пра Гільгамеша, цар не надзяляецца чароўна-казачнымі рысамі. Дадзеная паэма не была ўключана ў «Эпас пра Гільгамеша».
• Гільгамеш і Гара жывых (Гільгамеш і Краіна жывых, Гільгамеш і Гара бессмяротнага) — апавядае аб паходзе Гільгамеша да волата Хувавы, які абараняў свяшчэнныя кедры.
• Гільгамеш і нябесны бык — апісваюцца каханне да Гільгамеша багіні Інін (Іштар), якую той адхіліў, і бітва Гільгамеша і яго раба Энкіду з нябесным быком, пасланым раззлаванай багіняй. Канец паэмы не захаваўся.
• Гільгамеш і вярба (Гільгамеш, Энкіду і падземнае царства) — апавядае пра тое, як Гільгамеш па просьбе багіні Інін выгнаў з вярбы львінагаловага арла і лiлiт, якія пасяліліся там, пасля чаго зрабіў для багіні з дрэва крэсла і ложак, а для сябе — барабан і палачку. Пазней барабан праваліўся ў апраметную, а пасланы за ім раб Энкіду вырашыў назад не вяртацца. Толькі пасля просьбы Гільгамеша багі дазволілі яму пагутарыць з духам Энкіду.
• Смерць Гільгамеша — апісвае, як Гільгамеш шукае бессмяротнасць, але даведваецца, што яна недасягальная. Паэма захавалася толькі ў фрагментах.
• Патоп — змяшчае апавяданне пра стварэнне чалавека, узнікненне царскай улады, патоп, а таксама пра тое, як цар Зіусудра выратаваўся ад патопу, пабудаваўшы карабель, і стаў бессмяротным. Канец таблічкі быў разбураны.

Ніхто ўжо не помніў аб Гільгамешы як аб гістарычнай асобе, калі ствараліся гэтыя паданні. Напісаныя ў жанры эпічнай паэмы, яны прымітыўныя па зместу і архаічныя па форме, чым моцна адрозніваюцца ад акадскай паэмы аб Гільгамешы, якая была створана ненашмат пазней.

Стварэнне «Эпасу»

Рэльеф з выявай Гільгамеша.
Музей анаталійскіх цывілізацый, Анкара, Турцыя

На думку даследчыкаў «Эпасу», першыя песні пра Гільгамеша былі створаны яшчэ ў канцы першай палавіны III тысячагоддзя да н. э. Першыя таблічкі, якія дайшлі да нашага часу, былі створаны на 800 гадоў пазней. Прыкладна да гэтага часу адносяць і стварэнне акадскай версіі паэмы, якая, верагодна, канчаткова склалася ў апошняй трэці III тысячагоддзя да н. э. У 2-м тысячагоддзі да н. э. у Палесціне і Малой Азіі была створана іншая версія акадскай паэмы — «перыферыйная». Да гэтага ж часу адносяць і пераклад «Эпасу» на хурыцкую і хецкую мовы. Ад канца другога тысячагоддзя і да VII—VI стагоддзяў да н. э. быў створаны канчатковы варыянт «Эпасу» — «ніневійскі», які і быў знойдзены ў бібліятэцы Ашурбаніпала.

У аснову «Эпасу» леглі як міфалагічныя матывы, заснаваныя на рэлігійных вераваннях шумераў, так і гістарычныя легенды. Гільгамеш быў гістарычнай асобай — лугалем шумерскага горада Урука каля 2800—2700 гадоў да н. э. Яго імя, якое на шумерскай мове ўмоўна перадаецца як «Більгамес» (шум. Bil-ga-mes), згадваецца ў шумерскай таблічцы са спісам шумерскіх кіраўнікоў, датаванай пачаткам II тысячагоддзя да н. э. Аднак дастаткова рана Гільгамеш стаў абагаўляцца. З XVIII стагоддзя да н. э. яго імя ў форме «Більгемес» або «Більгамес» упамінаецца сярод шумерскіх божастваў. Вакол яго ўзніклі шматлікія легенды, у якіх ён уяўляўся боскім героем, сынам багіні Нінсун і героя Лугальбанды (па іншай версіі — духа «лілу»). Пазней імя Гільгамеша стала вельмі папулярна ў Вавілоніі, Хецкім царстве і Асірыі, з ім звязваўся вобраз героя, які змагаецца са звярамі, яго спадарожнікам быў герой паўбык-паўчалавек. Пазней лічылася, што Гільгамеш — бажаство, якое абараняе людзей ад дэманаў, суддзя замагільнага свету. Яго выявы змяшчалі ля ўваходу ў дом, бо лічылася, што такім чынам жыллё абаранялася ад злых духаў. У той жа час у афіцыйным кульце Гільгамеш нейкай асаблівай ролі не адыгрываў.

Сюжэт

Імаверная выява Энкіду.
Статуя з палаца Саргона II у Дур-Шарукіне

Галоўнымі героямі «Эпасу» з’яўляюцца паўбог Гільгамеш — магутны воін, цар Урука, а таксама Энкіду — дзікі чалавек, якога багіня Аруру стварыла з гліны. Багіня стварыла Энкіду ў адказ на просьбы жыхароў Урука, незадаволеных іх уладаром — Гільгамешам, якога яны абвінавачваюць у тым, што буянства яго не ведае граніц. Энкіду павінен процістаяць Гільгамешу, а магчыма, і перамагчы яго.

Энкіду з цывілізаваным жыццём не знаёмы, жыве ў стэпе сярод дзікіх жывёл і не падазрае аб тым, для чаго ён створаны. Пры гэтым у Гільгамеша ўзнікаюць уявы, з якіх ён разумее, што яму наканавана знайсці сябра.

Аднойчы ва Урук прыйшла вестка аб тым, што ў стэпе з’явіўся нейкі магутны чалавек, які не дае паляваць, абараняючы жывёл. Гільгамеш вырашае паслаць да яго блудніцу, лічачы, што гэта прымусіць звяроў пакінуць Энкіду. Мэты сваёй ён дабіўся — Энкіду быў спакушан, пасля чаго блудніца забірае яго з сабой у горад, дзе ён далучаецца да цывілізацыі і ўпершыню спажывае хлеб і віно.

У горадзе Энкіду сустракаецца з Гільгамешам. Паміж імі адбываецца паядынак, але перамагчы нікому з іх не ўдаецца. Пасля гэтага яны становяцца сябрамі і ўдваіх пачынаюць здзяйсняць подзвігі. Яны ўступілі ў бітву з лютым Хумбабай, які ахоўвае горныя кедры, затым іх сапернікам становіцца жахлівы бык, якога паслала багіня Іштар, раз’юшаная на Гільгамеша за яго адмову падзяліць з ёй каханне. Забойства Хумбабы выклікае гнеў багоў, які абвальваецца на Энкіду, у выніку чаго той памірае.

Смерць Энкіду ўразіла Гільгамеша, ад гора ён бяжыць у пустыню, сумуе па другу, яго адчай велізарны. Гільгамеш у першы раз разумее, што ён смяротны, і ўсведамляе, што смерць — гэта лёс усіх людзей.

У выніку сваіх блуканняў Гільгамеш аказваецца на востраве блажэнных, дзе жыве Ут-напішцім — чалавек, які адзін з усіх стаў бессмяротным. Гільгамеш жадае зразумець, як гэта ўдалося Ут-напішціму, які расказвае пра гісторыю сусветнага патопу, пасля якога выжыў адзін ён. Пасля гэтага Ут-напішцім кажа Гільгамешу, што дзеля яго другі раз савет багоў не стане збірацца. Далей ён прапануе Гільгамешу знайсці спосаб перамагчы сон, аднак гэта аказваецца нездзяйсняльным.

Жонка Ут-напішціма, якая пашкадавала героя, угаварыла мужа зрабіць яму на развітанне падарунак. Гільгамеш атрымлівае веды аб кветцы вечнай маладосці, якую вельмі цяжка знайсці. Гільгамешу ўдалося знайсці, але не паспытаць кветку: калі ён вырашыў выкупацца, змяя з’ядае кветку, скідае скуру і становіцца маладой.

Пасля таго, што адбылося, герой вярнуўся ва Урук, дзе прапанаваў свайму стырнавому Уршанабі прагуляцца з ім па сценах горада, якія былі пабудаваныя самім Гільгамешам. Гільгамеш паказвае сцены і выказвае надзею, што нашчадкі будуць помніць пра яго ўчынкі.

У XII песні, якая мае пазнейшае паходжанне і была механічна далучана да «Эпасу», з’яўляецца даслоўным перакладам на акадскую мову другой часткі шумерскай паэмы «Гільгамеш і вярба». Яна апавядае аб тым, як Энкіду вырашае спусціцца ў падземны свет, каб вярнуць барабан, але пры гэтым парушае магічныя забароны і не можа вярнуцца назад. Гільгамеш звяртаецца з просьбай да багоў, у выніку яму было дазволена пагутарыць з духам Энкіду, які расказаў, якая бязрадасная доля мёртвых. Гэта частка, нягледзячы на тое, што яна не ўвязана з папярэднім сюжэтам, дазволіла падкрэсліць думку аб тым, што смерці нікому пазбегнуць не ўдасца.

«Эпас пра Гільгамеша» і Біблія

Таблічка, на якой знаходзіцца апісанне патопу. Брытанскі музей

Асноўны артыкул: Сусветны патоп

Вялікую цікавасць даследчыкаў выклікае апавяданне пра патоп, выкладзены ў табліцы XI «Эпасу» (радкі 9-199). У ім Утнапішцім расказвае Гільгамешу аб тым, як ён аказаўся адзіным, хто выжыў у стыхійным бедстве. Упершыню літаратурны пераклад гэтага апавядання быў апублікаваны ў снежні 1872 года Джорджам Смітам пад назвай «Уяўленні халдзеяў пра патоп», і ён выклікаў вялікую цікавасць не толькі ў Вялікабрытаніі, але і ва ўсім свеце.

У 1914 годзе Арно Пёбель апублікаваў фрагмент шумерскай таблічкі, у якім змяшчаецца апісанне патопу. Мяркуючы па ўсім, іменна дадзены тэкст з’яўляецца першакрыніцай апавядання пра патоп, які потым быў арганічна звязаны з «Эпасам».

Многія даследчыкі звярнулі ўвагу на адпаведнасць апісання патопу ў «Эпасе» з Сусветным патопам, аб якім расказваецца ў Бібліі, у выніку чаго была выказана здагадка аб тым, што апісанне Сусветнага патопу ў Бібліі ўзыходзіць іменна да «Эпасу аб Гільгамешы». І гэтая гіпотэза выкарыстоўвалася ў якасці аднаго з аргументаў для абвяржэння святасці Бібліі.

У той жа час з улікам таго, што легенды пра патоп існуюць у многіх блізкаўсходніх народаў, існуе гіпотэза аб тым, што і «Эпас», і Біблія запазычылі звесткі пра патоп з агульнай крыніцы.

Даследчыкі знаходзяць у Бібліі і іншыя паралелі з «Эпасам». У прыватнасці, існуе падабенства паміж гісторыямі Энкіду і Шамхат і біблейскім апавяданнем аб Адаме і Еве. Словы гаспадыні багоў Сідуры Гільгамешу (табліца X) фактычна пераказваюцца ў «Кнізе Эклеізіяста» (Экл, 9: 7-10).

Публікацыі

Клінапісныя тэксты, транскрыпцыі з акадскай мовы

• Haupt Р. Das babylonische Nimrod-Epos. — Leipzig, 1884—1890. (Без транскрипции).
• Jensen P. Assyrisch-babylonische Mythen und Epen. Keilinschriftliche Bibliothek, VI, 1. — Berlin, 1900. (Без клинописного текста).
• Meissner В. Ein altbabylonisches Fragment des Gilgamosepos. Mitteilungen der Vorderasiatischen Gesellschaft, VII. — Leipzig, 1902.
• Dhorme E. Choix des textes religieux assyro-babyloniens. — Paris, 1907. (Без клинописного текста).
• Langdon S. Tha Epic of Gilgamish. Publications of the Babylonian Section of the University Museum of the University of Pennsylvania, X, 3. — Philadelphia, 1917.
• Ebeling E. Keilschrifttexte aus Assur Religiösen Inhalts. 28—34. Wissenschaftliche Veröffentlichung der Deutschen Orient-Gesellschaft. — Leipzig, 1915—1919.
• Jastrow M., Clay A. An Old Babylonian Version of the Gilgamesh Epic, Yale Orienial Series, Researches, IV, 3. — New Haven, 1920.
• Hrozný В. Keilschrifttexte ans Boghazköy, VI. — Leipzig, 1921.
• Keilschrifturkunden aus Boghazköy, IV. — Berlin, 1922.
• Keilschrifturkunden aus Boghazköy, VIII. — Berlin, 1924.
• Campbell Thompson R. The Epic of Gilgamish.. — Oxford, 1930.
• Gurney O. R. Two Fragments, from the Epic of Gilgamesh from Sultan Tepe. Journal of Cuneiform Studies, VIII, 3. — 1954. — P. 87, 39.
• Gurney O. R., Finkelstein J. J. The Sultantepe Tablets, I. — London, 1957. (Без транскрипции).
• Bauer Th. Ein viertes altbabylonisches Fragment des Gilgames-Epos. Jpurnal of Near Eastern Studies, XVI, 4. — 1957. — 254 p.
• Van Dijk J. J. Textes divers du Musée de Baghdad, II. «Sumer», XIII. — 1957. — 65 p.
• Van Dijk J. J. Un songe d'Enkidu. «Sumer», XIV. — 1958. — 114 p.
• Goetze A., Levy S. Fragment of the Gilgamesh Epic from Megiddo, «'Atiqot», II. — 1959. — 121 p.

Шумерскія версіі (транскрыпцыі і пераклады)

• Kramer S. N. Gilgamesh and the Huluppu-tree / Oriental Institute of Chicago, Assyriological Studies, № 10. — Chicago, 1938.
• Kramer S. N. The Death of Gilgamesh / Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 94. — 1944.
• Kramer S. N. Gilgamesh and the Land of the Living / Journal of Cuneiform Studies, I, 1. — 1947.
• Kramer S. N. Gilgames and Agga / American Journal of Archaeiogy, LIII, 1. — 1949.
• Van Dijk J. J. A. Textes divers. Tabulae cuneiformae a F. M. T. de Liagre Böhl collectae, II. — Leiden, 1957.

Пераклады «Эпасу»

на беларускую мову

• Эпас пра Гільгамеша. З акадскай. Пераклад Лявона Баршчэўскага. Прадмова Галіны Сінілы. Мінск: Выдавец Раман Цымбераў, 2024. ISBN 978-985-7334-09-4

на іншыя мовы

• Гумилев Η. С. Гильгамеш. — Пг.: Изд. Гржебина, 1919. (пераклад-пераказ з французскай).
• Эпос о Гильгамеше («О все видавшем») / Перевод с аккадского И. М. Дьяконова. — М.—Л.: Издательство Академии наук СССР, 1961. — 221 с. — (Литературные памятники). (у 2006 годзе выдадзены рэпрынт)
• Эпос о Гильгамеше («О все видавшем») // Библиотека всемирной литературы. Том 1. Поэзия и проза Древнего Востока. — М.: Художественная Литература, 1973. — С. 166—220.
• Гильгамеш / Перевод аккадского эпоса в стихотворном переложении Семена Липкина. — СПб.: Пушкинский дом, 2001. — 116 с. — ISBN 9785898030766.
• Эпос о Гильгамеше (статьи и фрагменты) // Ассиро-вавилонский эпос / Переводы с шумерского и аккадского языков В. К. Шилейко. Изд. подгот. В. В. Емельянов. Отв. ред. И. М. Стеблин-Каменский. — СПб.: Наука, 2007. — С. 353—400. — (Литературные памятники). — ISBN 978-5-02-026463-2.
• Эпос о Гильгамеше. О все видавшем. — М.: Эксмо, 2005. — 544 с. — (Антология мудрости). — ISBN 978-5-699-10874-9.
• Jensen P. Assyrisch-babylonische Mythen und Epen. «Keilinschriftliche Bibliothek», VI, 1. — Berlin, 1900.
• Dhorme Р. Choix de textes réligieux assyro-babyloniens. — Paris, 1907.
• Gressmann H. Altorientalische Texte zum Alten Testament. — Leipzig, 1909.; 2-е перапрацаванае выд.: Leipzig, 1926. (Перевод Э. Эбелинга).
• Gressmann H., Ungnad A. Das Gilgamesch-Epos. — Gôttingen, 1911. (пераклад А. Унгнада).
• Ungnad A. Die Religion der Babylonier und Assyrer. — Jena, 1921.
• Campbell Thompson R. The Epic of Giigamish. — Oxford, 1928.
• Schott A. Das Gilgamesch-Epos. — Leipzig, 1938.; 2-е, цалкам перапрацаванае В. фон Зодэнам выданне: Stuttgart, 1958.
• de Liagre Böhl F. M. Th. Het Gilgamesj Epos. Nationaal heldendicht van Babylonia. — Amsterdam, 1941.; 2-е выданне: Amsterdam, 1952; 3-е перапрацаванае выданне: Amsterdam, 1958 (з вялікім каментарыем).
• Heidel A. The Gilgamesh Epic and Old Testament Parallels. — Chicago, 1944..
• Pritchard J. B. Ancient Near Eastern Texts relating to the Old Testament. — Princeton, 1950.; 2-е перапрацаванае выд.: Princeton, 1955. (пераклад Э. Α. Спайзера; тамсама пераклад часткі шумерскіх паэм пра Гільгамеша С. Н. Крамера).
• Matouš L. Epos о Gilgameâovi. — Praha, 1958.
• Furlani G. Miti babilonesi e assiri. — Roma, 1958.

Літаратура

• Афанасьева В. К. Гильгамеш и Энкиду. Эпические образы в искусстве. — М.: Наука, 1979. — 219 с. — (Культура народов Востока).
• Тураев Б. А. История Древнего Востока. — Мн.: Харвест, 2004. — 752 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-13-1472-2.
• Иванов В. В. Ещё одно рождение Гильгамеша // Иностранная литература. — М.: 2000. — № 10. — С. 257—280.
• Керам К. Боги, гробницы, ученые / Пер. с нем. А. С. Варшавского; Послесл. и коммент. В. И. Гуляева. — М.: Республика, 1994. — 351 с. — ISBN 5-250-02261-8.
• Крамер Сэмюэл Н. История начинается в Шумере / Под редакцией и с предисловием академика В. В. Струве; Перевод Ф. Л. Мендельсона. — М.: Наука, 1965. — 256 с.
• Масленков И.В. Сердце рождающего мрак. — АСТ, 2005. — 368 с. — ISBN 5-17-025479-2.
• Дьяконов И. М. Эпос о Гильгамеше // Эпос о Гильгамеше («О все видавшем») / Перевод с аккадского И. М. Дьяконова. — М.—Л.: Издательство Академии наук СССР, 1961. — С. 91—143. — (Литературные памятники).
• Матвеев К. П., Сазонов А. А. Эпос о Гильгамеше и его связь с Библией // Земля Древнего Двуречья: История, мифы, легенды, находки и открытия. — М.: Молодая гвардия, 1986. — 160 с.
• История древнего мира / Под редакцией И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — Изд. 3-е, испр. и доп. — М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1989. — Т. 1. Ранняя древность. — 470 с. — 50 000 экз. — ISBN 5-02-016782-7.

Спасылкі

• The Epic of Gilgames (англ.). The Digital Library Book. Архівавана з першакрыніцы 28 красавіка 2013. Праверана 27 красавіка 2013.
• Эпас на youtube (англ.). Праверана 5 лістапада 2014.