Вікіпедыя

Юты (індзейцы)

У гэтага паняцця ёсць іншае значэнне германцы-юты.

Ю́ты (саманазва: Nuciu) — індзейскі народ, карэнныя жыхары ЗША. Жывуць пераважна ў штатах Юта, Каларада, Невада і Арызона. Агульная колькасць (2010 г.) - 11 491 чал.[1]

Юты
(Nuciu)
1899 г.
Агульная колькасць 11491 (2010 г.)
Рэгіёны пражывання ЗША
Мова нуму
Рэлігія анімізм, політэізм, шаманізм, пеётызм, хрысціянства
Блізкія этнічныя групы каманчы, шашоны, які, маё

Паходжанне правіць

Юты адносяцца да паўднёванумічнай групы юта-ацтэкскай моўнай сям'і. Яна сфарміравалася каля 4000 гадоў таму на памежжы сучасных ЗША і Мексікі. Самі юты лічаць, што здаўна насялялі ўсходнія адгор'і Скалістых гор, паколькі ня маюць міфаў і легенд пра міграцыю продкаў[2]. Яны займалі тэрыторыі штатаў Юта, Каларада, Ваёмінг, усход Невады, поўнач Нью-Мексіка і Арызоны[3]. Аднак археолагі сцвярджаюць, што юты пачалі рассяленне на плато Каларада не раней за 1 - 2 тысячы гадоў таму[4]. Імклівае пашырэнне іх этнічнага арэала адбылося толькі ў XII - XV стст., што, магчыма, было звязана з заняпадам старажытных пуэбла. Да моманта першага кантакта з еўрапейцамі, яны падзяляліся на 12 тэрытарыяльных груп[5].

Паходжанне назвы юты дакладна ня высветлена. Яно было дадзена ютам суседнімі народамі. Напрыклад, каманчы называлі іх Yu Hta, а хопі — Yota. Самі юты называюць сябе Nuciu, літаральна "людзі" або "народ".

Гісторыя правіць

 
Бітва ютаў з шаенамі

Да кантактаў з еўрапейцамі асноўнымі заняткамі ютаў былі пешае вандроўнае паляванне, збіральніцтва і рыбалоўства. У канцы XVII ст. усходнія юты асвоілі конегадоўлю і ператварыліся ў конных паляўнічых на бізонаў. Заходнія юты доўгі час працягвалі традыцыйны лад жыцця і асвоілі конегадоўлю бліжэй да XIX ст. Мабільнасць, якую атрымалі воіны ютаў дзякуючы коням, давала ім магчымасць рабіць паспяховыя рэйды супраць суседзяў. Палонных яны прадавалі ў якасці рабоў іспанскім каланістам.

Пасля міграцыі на захад мармонаў у 1847 г. сітуацыя карэнным чынам змянілася. З 1849 г. пачаліся ўзброеныя канфлікты на тэрыторыі Юты. Заходнія юты былі саслаблены эпідэміяй воспы, пацярпелі паражэнне і былі ў 1864 г. пераселены на паўночны ўсход гэтага штата[6].

Усходнія юты імкнуліся падтрымліваць мірныя адносіны з ЗША, заключалі з імі пагадненні, удзельнічалі ў сумесных войнах супраць апачы і наваха. У 1878 г. амерыканскі агент па справах індзейцаў Натан Мікер паспрабаваў дамагчыся рэформ, што павінны былі садзейнічаць аселасці і ўкараненню земляробчых традыцый. Але яго дзеянні выклікалі незадаволенасць з боку правадыроў. Гэта супала са спробамі амерыканскіх каланістаў выціснуць ютаў з найбольш прыдатных для пасялення зямель Каларада[7]. У выніку 29 верасня 1879 г. юты напалі на Н. Мікера, забілі яго і 10 супрацоўнікаў, а жанчын і дзяцей узялі ў палон у якасці заложнікаў. Частка ютаў не падтрымала забойства амерыканскага агента і садзейнічала вызваленню заложнікаў. У 1880 г. Кангрэс разгледзеў інцыдэнт і прыняў рашэнне аб выдаленні ютаў з 49 000 км² занятых імі тэрыторый. У 1881 г. перасяленню ў рэзервацыі былі падвергнуты нават тыя, хто выступаў супраць узаемных ваенных дзеянняў[8]. Працэс перасялення ютаў у рэзервацыі доўжыўся да 1897 г.

У нашы дні існуюць тры галіны ютаў — паўночная, паўднёвая і горная. Яны вызнаюцца на федэральным узроўні як нацыі і маюць унутраную аўтаномію. Асноўныя сучасныя заняткі — сельская гаспадарка, абслугоўванне турыстаў, праца ў энергетычнай прамысловасці.

Культура правіць

Асноўнымі заняткамі ютаў здаўна былі паляванне і збіральніцтва. На рэках Каларада і на Салёным возеры займаліся рыбалоўствам. Ужо да кантактаў з еўрапейцамі яны гандлявалі абсідыянам. З сярэдзіны XVII ст. прадавалі іспанцам футра, скуры дзікіх жывёл і рабоў. Традыцыйныя рамёствы — вытворчасць плеценых тканін, караляў, керамікі. Большасць рамесных заняткаў лічацца жаночай справай[9].

Асноўнай сацыяльнай адзінкай з'яўлялася сям'я. Яна магла быць малой нуклеарнай, але часцей ўключала старых сваякоў і маладыя сем'і. Юты аддавалі перавагу палігінічным шлюбам. Яны практыкавалі частыя разводы, прычынамі якіх маглі быць бясплоддзе, няслушнасць, несумяшчальнасць[10]. Прычым, дзеці заставаліся з маці. Сям'я канцэнтравалася вакол жанчыны, аднак на чале поўных сем'яў заўсёды стаялі мужчыны. Адлік сваяцтва вёўся па мужчынскай лініі. Маёмасць пасля смерці спальвалася, таму перадача спадчыны практычна не сустракалася.

Сем'і аб'ядноўваліся ў вандроўныя групы, што ладзілі часовыя паселішчы з вікіяпаў і тыпі. Яны ў сваю чаргу ўваходзілі ў склад большых па памерах тэрытарыяльных груп, што аб'ядноўваліся ў зімовы перыяд. На чале груп стаялі выбраныя правадыры. У ўсходніх ютаў інстытут правадыроў узмацніўся ў выніку войн з суседзямі. Яны з'яўляліся ў першую чаргу ваеннымі лідарамі. У заходніх ютаў правадыры адыгрывалі ў большасці рытуальную ролю[11]. Паміж рознымі групамі ютаў маглі ўспыхваць канфлікты. Яны асабліва яскрава праявіліся пасля перасялення ў рэзервацыі, калі назіралася канкурэнцыя за зямлю і размеркаванне федэральнай дапамогі.

Юты знакаміты сваімі рытуальнымі спевамі і танцам мядзведзя. Захаваліся шматлікія старажытныя петрогліфы і піктаграмы.

Рэлігія правіць

Традыцыйная рэлігія ютаў мела рысы анімізму і політэізму. Яны верылі ў існаванне душы, звышнатуральных істот, багоў і духаў. Найбольш важную ролю адыгрываў бог Senawahv[12]. Асноўным спосабам шанавання багоў быў рытуальны танец. Двойчы на год юты збіраліся для сумесных танцаў мядзведзя і сонца. Меліся шаманы[13], што займаліся лекаваннем. У нашы дні частка прыхільнікаў традыцыйнай рэлігіі — пеётысты. Акрамя таго, ёсць вернікі-хрысціяне, у тым ліку мармоны.

Зноскі

  1. ↑ The American Indian and Alaska Native Population: 2010
  2. ↑ Ute Creation Story Архівавана 25 студзеня 2017.
  3. ↑ History of the Southern Ute
  4. ↑ History: The Northern Utes
  5. ↑ Ute Indians Архівавана 23 верасня 2006.
  6. ↑ THE UTES
  7. ↑ The Meeker Massacre Архівавана 12 лютага 2017.
  8. ↑ Brandilyn Denison, REMOVE, RETURN, REMEMBER: MAKING UTE LAND RELIGION IN THE AMERICAN WEST
  9. ↑ Ute - Economy
  10. ↑ Ute - Marriage and Family
  11. ↑ Ute - Sociopolitical Organization
  12. ↑ The Ute Indians Religion(недаступная спасылка)
  13. ↑ Religion Of The Utes(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 кастрычніка 2020. Праверана 21 сакавіка 2017.

Спасылкі правіць

  Юты (індзейцы) на Вікісховішчы
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Юты_(індзейцы)&oldid=4624272"