Ілірыя, або Ілірык (стар.-грэч.: Ιλλυρια, лац.: Illyricum) — старажытная назва заходняй часткі Балканскага паўвострава, якую насялялі ілірыйцы. Іх міфычным прабацькам лічыўся Ілірый. Гэта зямля мела велізарнае гаспадарчае і ваенна-стратэгічнае значэнне для Рымскай імперыі, бо служыла сувязным звяном паміж яе заходняй і ўсходняй часткамі.

Асноўныя народы Ілірыі
Гісторыя Харватыі
Coat of arms of Croatia.svg

Дагістарычная Харватыя
Белая Харватыя


Правінцыя Панонія
(Рымская імперыя)
Правінцыя Далмацыя
(Рымская імперыя)


Прыморская Харватыя
Панонская Харватыя
Чырвоная Харватыя


Істрыйская марка
Каралеўства Харватыя
Харватыя ўва уніі з Венгрыяй
Поліцкая рэспубліка
Харвацкая ваенная мяжа
Дуброўніцкая рэспубліка


Ілірыйскія правінцыі
(Першая французская імперыя)
Каралеўства Ілірыя
(Аўстрыйская імперыя)
Аўстрыйскае прымор’е
(Цыслейтанія)


Каралеўства Далмацыя
(Аўстрыйская імперыяЦыслейтанія)


Каралеўства Харватыя // Каралеўства Славонія
(Аўстрыйская імперыя)
Харвацка-венгерская дамова
Каралеўства Харватыя і Славонія
(Каралеўства Венгрыя)


Дзяржава славенцаў, харватаў і сербаў
Харвацкая банавіна
(Каралеўства Югаславія)
Незалежная дзяржава Харватыя
Федэральная Дзяржава Харватыя
(Федэратыўная Дэмакратычная Югаславія)
Сацыялістычная Рэспубліка Харватыя
(СФР Югаславія)
Харвацкая вясна
✯ Вайна за незалежнасць
Рэспубліка Харватыя

ГеаграфіяПравіць

Ва ўяўленнях старажытных, Ілірыя распасціралася на захад ад Фесаліі і Македоніі і на ўсход ад Італіі і Рэцыі аж да Істрыі на поўначы. Пазней сталі адрозніваць так званую грэчаскую Ілірыяй і Ілірыяй варварскую. Першая называлася таксама новым Эпірам і ўяўляла сабой поўную вапнавых горных ланцугоў і цудоўных паш краіну, якую абмяжоўвалі Эпір, Македонія, горы Скард і р. Дрыдан.

Паўночная, або варварская Ілірыя, частка якой уваходзіла ў склад царства Аграна і яго пераемнікаў, была краінай вельмі гарыстай. З горных сістэм старажытныя называюць Албанскія горы, на ўсход ад іх Бебійскія, якія аддзялялі Лібурнію і Далмацыю ад Паноніі, Ардыйскія і, нарэшце, Скардыйскія паміж Ілірыяй, Мёзіяй і Македоніяй.

Краіны, якія ляжалі тут, былі ўрадлівымі, выраблялі дастаткова аліўкавага алею і віна, хоць мала апрацоўваліся мясцовым насельніцтвам, якое больш зарабляла рабаваннямі (Страбон, кн. VII). Пра адно з плямёнаў Ілірыі, япадаў, Страбон паведамляе, што яны былі татуяваны (грэч. κατάστικτοι), як і іншыя ілірыйцы і фракійцы. Іншыя плямёны Ілірыі: лібурны на поўдзень ад япадаў, далматы і аўтарыяты.

Самым важным з народаў Ілірыі былі далматы (у грэч. пісьменнікаў дэлматы), першапачаткова саюз плямёнаў (булінаў, гілінаў, нестаў, маніяў), якія гуртаваліся вакол горада Далміёна, або Дэлмініяна. Лібурны, або лібірны, першапачаткова мелі паселішчы і ў верхняй Італіі, яны займаліся мараходствам, і асабліва славіліся сваімі невялікімі, хуткаходнымі баркамі (лембамі); лібурны былі рана падпарадкаваны рымлянам.

Грэчаская ІлірыяПравіць

У Ілірыю рана пасяліліся грэчаскія каланісты. У 627 годзе да н.э. выхадцы з Карынфа і Керкіры заснавалі на паўднёвым канцы вузкай мацерыковай касы горад Эпідамн, пазней пераназваны ў Дырахій (суч. Дурэс), а ў 588 годзе да н.э. Апалонію на рацэ Аоя.

Ілірыйскія войныПравіць

Унутры краіны жылі шматлікія паўдзікія разбойніцкія плямёны ілірыйцаў, якія часам аб'ядноўваліся пад уладай племянных старшынаў і цароў. Царок гэтай Ілірыі Бардаліс уступіў у барацьбу з Філіпам Македонскім, быў пераможаны і вымушаны саступіць большую частку сваіх уладанняў. Царская ўлада, аднак, захавалася ў пераемнікаў Бардаліса, і Ілірыйскае царства неўзабаве, апроч часткі новага Эпіра, стала ахопліваць землі на поўнач ад р. Дрына да астравоў Фара і Ісы.

Вялікае значэнне Ілірыя атрымала пры цары Агране (пам. 231 да н.э.) з племя ардыэяў, якому ўдаўся набег на грэчаскую Акарнанію. Пасля яго кіравала яго ўдава Тэўта, якой удалося перамагчы ахейцаў і эталійцаў і ўзяць Керкіру. Пры ёй рабаванні ілірыйцаў выклікалі ўмяшанне рымлян, якія паслалі на Ілірыю войска, якое за два гады скарыла ўсю краіну. У выніку грэчаскія гарады Ілірыі былі абвешчаны свабоднымі, гэтак жа як і частка народаў новага Эпіра, а Тэўта абавязалася плаціць даніну (228 да н.э.).

У 168 да н.э. нашчадак Аграна Гентый заключыў саюз з Персеем Македонскім і пачаў вайну з рымлянамі; за 30 дзён вайна была скончана, ён узяты ў палон, а Ілірыя, якая была пад яго ўладай, падзелена на тры рэспублікі.

Рымская ІлірыяПравіць

 
Карта 4-х правінцый

Частка Ілірыі ад Ліса да Кераўнскіх гор канчаткова перайшла да рымлян і была злучана з правінцыяй Македоніяй. Яшчэ пасля вайны з Гентыем запатрабаваўся цэлы шэраг паходаў (конс. Г. Марцыя, Цэц. Метэла, Сцыпіёна Назікі, потым Юлія Цэзара, Антонія і Аўгуста), каб канчаткова скарыць далматаў; апошні паход супраць іх быў прадпрыняты Стацыем Таўрам у 23 г. да н.э. Замацавана было набыццё Ілірыі падпарадкаваннем Рэцыі і Віндэліцыі ў 15 г. і Норыка і Паноніі у 14 і 12-10 гг. да н.э.

Заваяваныя рымлянамі ў 167 да н.э. тэрыторыі ардыяў (Illyricum regnum) у 148 да н.э. увайшлі ў склад рымскай правінцыі Македонія. Пазней Ілірыя — самастойная рымская правінцыя, утвораная, верагодна, ва II стагоддзі да н.э. (самае позняе пры Цэзары, сярэдзіна I стагоддзя да н.э.) на тэрыторыі рассялення астатніх ілірыйскіх плямёнаў, заваяваных рымлянамі да канца I стагоддзя да н.э.

Пасля вялікага панонскага паўстання (6-9 н.э.), Ілірыя разам з ізноў набытымі і заваяванымі землямі, была падзелена на дзве правінцыі, Панонію і Далмацыю. З часоў Траяна і імператара Марка Аўрэлія траціна рымскай арміі стаяла ўвесь час лагерам у Ілірыі, бо ўся гэта правінцыя мела характар узброенага лагера. Пачынаючы з Септымія Севера, абвешчанага імператарам у Саварыі або Карнунце, Ілірыя адыгрывала ключавую ролю ў гісторыі Рымскай імперыі.

У перыяд Рымскай імперыі Ілірыкам называлася мытная акруга, якая ўключала дунайскія правінцыі: Рэцыю, Норык, Панонію, Дакію, Далмацыю, Мёзію. Пры імператары Дыяклетыяне (канец III стагоддзя) Ілірык быў падзелены на Заходні Ілірык (Illyricum occidentale) і Усходні Ілірык (Illyricum orientale). У Ілірыі таксама пачыналася Эгнацыева дарога, якая злучала Дырахій (суч. Дурэс) на адрыятычным узбярэжжы і Візантый на ўзбярэжжы Мармуровага мора.

Гл. таксамаПравіць

ЛітаратураПравіць

Пры напісанні артыкула выкарыстаны матэрыял з Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона (1890—1907).
  • Р. О. Bahr, «Der Ursprung der röm. Provinz Illyrien» (Diss. 1876);
  • Zippel, «Questionum illyricarum specimen» (1876);
  • его же, «Die römische Herrschaft in Illynen bis auf Augustus» (Лпц., 1877);
  • H. Cons, «La province Romaine de Dalmatie» (П., 1882);
  • J. Jung, «Römer und Romanen in den Donauländern» (1887);
  • яго ж, «Die romanischen Landschaften des r ö misches Reiches» (1881, з поўным зборам літаратуры);
  • Момзен, «Рымск. гістор.» (т. V, гл. 6) і «Corpus inscript. lat.» (т. III, Б., 1873);
  • Tomaschek, «Die vorslavische Topographie der Bosna, Crna-gora u. der angrenzenden Gebiete» («Mitteil. d. geograph. Geselsch. in Wien», 1880, 497—528, 545—567);
  • A. J. Evans, «Antiquarian researches in Illyricum» (I, II, I II, IV; from the Archaeologia vol. XLVIII, XLIX, Westminster, 1884, 1885, с хорошими картами).

СпасылкіПравіць