Вялікая Восмата
Вялі́кая Во́смата — возера ў Гарадоцкім раёне ў басейне ракі Свіна́, за 33 км на паўночны-захад ад горада Гарадок, сярод лесу.
| Вялікая Восмата | |
|---|---|
| Морфаметрыя | |
| Вышыня над узроўнем мора | 144,1 м |
| Даўжыня | 2,56 км |
| Шырыня | 0,67 км |
| Плошча | 1,12 км² |
| Аб’ём | 0,00521 км³ |
| Даўжыня берагавой лініі | 7,26 км |
| Найбольшая глыбіня | 8,8 м |
| Сярэдняя глыбіня | 4,6 м |
| Гідралогія | |
| Салёнасць | да 0,19 ‰ |
| Празрыстасць | да 2 м |
| Басейн | |
| Плошча вадазбору | 203 км² |
| Упадаюць | рака Асмоціца |
| Выцякаюць | рака Копань |
| Размяшчэнне | |
| Краіна |
 Беларусь |
| Рэгіён | Віцебская вобласць |
  Вялікая Восмата |
|
|
|
|
 Вялікая Восмата |
|
 |
|
Назва правіць
Назва Восмата балцкага паходжання. Пачатковы В- устаўны, пазнейшы. Адпачатная балцкая форма *Asmatà (Асмата́).
Корань Asm- у балцкіх рачных назвах, што вар’іруюцца як Осма / Восма / Восьма, на Верхнім Падняпроўі і Верхнім Павоччы. Іх адпачатная форма аднаўляецца як *Asma[1][2][3].
Балцкія гідранімічныя аналагі — рачныя назвы тыпу Ašmena (> Ашмянка), Akmena[4]. Усе звязаныя з літоўскім akmuo, латышскім akmens «камень». Побач з рэкамі з назвамі Осма / Восма / Восьма сапраўды часта цякуць рэчкі з назвамі «Каменка», што калькуюць балцкую «каменную» назву.
Аснова Asm- з’яўляецца дыялектным варыянтам асновы Ašm- (як Asv- i Ašv- у гідронімах Asveja і Ašva, Ašvija, ад літоўскага ašva «кабыла»[5]).
Асновы Akm- і Ašm- паходзяць ад варыянтаў індаеўрапейскага *ak- / *ak'- «востры». Ад першага ў літоўскай мове akmen- «камень», ад другога — ašmen- «вастрыё» і (на перыферыі мовы) ašmen- «камень»[6].
На ўсходзе старабалцкай тэрыторыі раней мусілі быць і рачныя назвы ад Akm(en)-. Але яны лёгка перакідаліся ў гукава блізкае Кам- (akmen- : камень), таму да сёння не дайшлі (захаваліся толькі там, дзе моўная перамена адбылася зусім нядаўна, як з назвамі Акмянеі ля Ашмянаў, Акмяніца ля Браслава). За пэўнымі гідронімамі тыпу «Каменка» могуць хавацца ранейшыя формы тыпу Akmena, але на сёння гэтага дакладна не вызначыць.
У назве Асмата корань Asm- пашыраны з дапамогай -at-. Той жа пашыральнік у назвах рэчак Гардата, Аката (> Акатаўка, прыток Гардаты) на Верхнім Павоччы[7], у літоўскіх гідронімах тыпу Amata, Žlagatas, Kamatis. Ён шырока выкарыстоўваўся ў літоўскім назва- і словаўтварэнні (gyvas «жывы» — gyvata «жыццё»)[8]. Блізкі пашыральнік -et- таксама ў назве возера Вядзета недалёка ад Асматы.
У балцкай гідраніміі не менш актыўна выкарыстоўваўся корань stab-, звязаны з прускім stabis «камень». Ён у верхнедняпроўскіх гідронімах Стабна, Стабенка, Стабніца[9].
Побач з возерам Восмата — азёры з балцкімі назвамі Арлея, Жодзень, Обаль (праз яго цячэ рака Обаль), Обалінец (на пэўным аддаленні на захадзе ад ракі Обаль).
Назва возера Асмата (Восмата) значыць «Камяністае (возера)».
Водаапісанне правіць
Плошча паверхні 1,12 км². Даўжыня 2,56 км, найбольшая шырыня 0,67 км. Даўжыня берагавой лініі 7,26 км. Найбольшая глыбіня возера 8,8 м, сярэдняя 4,6 м. Аб’ём вады 5,21 млн м³. Плошча вадазбору 203 км².
Катлавіна возера лагчыннага тыпу, выцягнутая з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. Схілы катлавіны вышынёй 2—3 м (на поўначы і поўдні месцамі да 10 м), параслі лесам, які падступае да ўрэзу вады. Літаральная зона вузкая, шырынёй 5—10, на ўсходзе да 10 метраў.
Дно спачатку пясчанае, пасля да глыбіні 7 м ілістае, глыбей выслана сапрапелем. На возеры 2 астравы агульнай плошчай 0,2 га. Возера эўтрофнае, праточнае. Надводная расліннасць уздоўж берагоў утварае паласу шырынёй 4—90 м, падводная распаўсюджваецца на адлегласці 20—150 м ад берага.
На захадзе ў возера ўпадае рака Асмоціца, на поўдні выцякае рака Копань (злучае з возерам Беразінец); злучана пратокай з возерам Малая Восмата.
У возеры водзяцца шчупак звычайны, лешч, акунь, плотка, гусцяра і іншыя рыбы.
Зноскі
- ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 165, 181, 200.
- ↑ Топоров В. Н. Балтийский элемент в гидронимии Поочья III // Балто-славянские исследования 1988—1996. Москва, 1997. С. 301—302.
- ↑ В. Н. Топоров. «Baltica» Подмосковья // Балто-славянский сборник. Москва, 1972. С. 255.
- ↑ A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 37, 50.
- ↑ A. Vanagas. Lietuvių hidronimų etimologinis žodynas. — Vilnius, 1981. — С. 49, 50.
- ↑ Топоров В. Н. Две заметки из области балтийской топонимии (этимологический аспект) [1959] // В. Н. Топоров. Исследования по этимологии и семантике. Т.4. Кн. 2. М., 2010. С. 74—77.
- ↑ В. Н. Топоров. Балтийский элемент в гидронимии Поочья. III // Балто-славянские исследования. 1988—1996. Москва, 1998. С. 293.
- ↑ P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 334—338.
- ↑ В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 209.
Літаратура правіць
- Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 1. Ааліты — Гасцінец / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — 575 с., іл. — 10 000 экз.
- Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1.
- Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил. (руск.)
- Государственный водный кадастр: Водные ресурсы, их использование и качество вод (за 2004 год). — Мн.: Министерство природных ресурсов и охраны окружающей среды, 2005. — 135 с.
- Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. Ч.
- Республика Беларусь. Атлас охотника и рыболова: Витебская область / Редактор Г. Г. Науменко. — Мн.: РУП «Белкартография», 2010. — 72 с. — 10 000 экз. — ISBN 978-985-508-136-5. (руск.)