Віталь Іосіфавіч Гальданскі

Віталь Іосіфавіч Гальданскі (18 чэрвеня 1923, Віцебск — 14 студзеня 2001, Масква) — вучоны ў галіне хімічнай і ядзернай фізікі і грамадскі дзеяч.

Віталь Іосіфавіч Гальданскі
Дата нараджэння	18 чэрвеня 1923(1923-06-18)
Месца нараджэння	Віцебск, Віцебская губерня, РСФСР, СССР
Дата смерці	14 студзеня 2001(2001-01-14) (77 гадоў)
Месца смерці	Масква, Расія
Месца пахавання	Новадзявочыя могілкі
Грамадзянства	БССР  Расія  СССР
Бацька	Іосіф Яфімавіч Гальданскі[d]
Род дзейнасці	хімік, фізік, выкладчык універсітэта, вучоны-ядзершчык
Навуковая сфера	хімічная фізіка, хімія і ядзерная фізіка
Месца працы	Маскоўскі фізіка-тэхнічны інстытут МДУ Нацыянальны даследчы ядзерны ўніверсітэт «МІФІ» Маскоўскі дзяржаўны ўніверсітэт тонкіх хімічных тэхналогій імя М. В. Ламаносава[d] Фізічны інстытут імя П. М. Лебедзева РАН[d] Інстытут хімічнай фізікі імя М. М. Сямёнава РАН
Навуковая ступень	доктар фізіка-матэматычных навук
Навуковае званне	спіс правадзейных членаў АН СССР[d] (1981) акадэмік РАН[d] (1991)
Альма-матар	хімічны факультэт МДУ[d] (1947)
Навуковы кіраўнік	Мікалай Мікалаевіч Сямёнаў
Член у	Акадэмія навук ГДР Леапальдзіна Расійская акадэмія навук Акадэмія навук СССР Шведская каралеўская акадэмія навук Амерыканская акадэмія мастацтваў і навук Еўрапейская акадэмія[d] Нацыянальная акадэмія навук ЗША
Прэміі
Узнагароды	медаль «За абарону Ленінграда» (1942) Залаты медаль імя Д. І. Мендзялеева[d] (1975) Прэмія стагоддзя[d] (1991) Прэмія стагоддзя[d] (1991) член Амерыканскага фізічнага таварыства[d] Залаты медаль імя М. М. Сямёнава[d] (1996)

Акадэмік Расійскай АН (1981, член-карэспандэнт, 1962), член Нью-Ёркскай АН (1974), Германскай акадэміі прыродазнаўцаў «Леапальдзіна» (1976) і АН іншых краін. Доктар фізіка-матэматычных навук (1954), прафесар (1956).

Біяграфія

Гальданскі нарадзіўся ў Віцебску, у 1928 годзе яго сям’я пераехала ў Ленінград; унук рабіна Іосіфа Абрамавіча Меламеда. Вучыўся ў школе № 2 Куйбышаўскага раёна (цяпер школа № 207). У 1939 ён паступіў на хімічны факультэт Ленінградскага ўніверсітэта. З пачаткам вайны ён уступіў у студэнцкі будаўнічы батальён, атрымаў раненне, перажыў суровую блакадную зіму. Затым ён быў эвакуіраваны ў Казань, дзе працягнуў вучобу, якая была завершана ўжо ў Маскоўскім універсітэце ў 1944 годзе.

Пасля гэтага Гальданскі паступіў у аспірантуру Інстытута хімічнай фізікі да М. М. Сямёнава, па завяршэнні якой у 1947 годзе абараніў кандыдацкую дысертацыю.

У 1952—1961 ён працаваў у Фізічным інстытуце АН СССР, у лабараторыі У. І. Векслера, загадваў сектарам, у 1954 абараніў доктарскую дысертацыю.

У 1961 годзе Гальданскі вярнуўся ў Інстытут хімічнай фізікі АН СССР (пазней — імя М. М. Сямёнава), кіраваў лабараторыяй (з 1961), аддзелам (з 1974), быў намеснікам дырэктара (1987—1988), а ў 1988—1994 дырэктарам інстытута. Адначасова ён выкладаў у МФТІ, МІФІ (з 1951, на пасадзе прафесара — з 1956) і на хімічным факультэце МДУ. З 1974 па 1985 год загадваў кафедрай фізічнай хіміі ў МІТХТ імя М. В. Ламаносава З 1994 Гальданскі быў Саветнікам Прэзідыума РАН.

Гальданскі вёў актыўную грамадскую дзейнасць, з’яўляўся намеснікам старшыні праўлення Усесаюзнага таварыства «Знание» (1964—1990), віцэ-прэзідэнтам Міжнароднага саюза тэарэтычнай і прыкладной фізікі (1984—1987), старшынёй Расійскага Пагуошскага камітэта (1987—2001), намеснікам старшыні камітэта навукоўцаў за глабальную бяспеку, галоўным рэдактарам часопісаў «Химия высоких энергий» і «Химическая физика», членам рэдакцыйнай калегіі часопіса «Наука и жизнь», абіраўся народным дэпутатам СССР (1989—1991).

В. І. Гальданскі памёр 14 студзеня 2001 года. Пахаваны на Новадзявочых могілках у Маскве.

Быў жанаты з дачкой акадэміка М. М. Сямёнава.

Стрыечны брат — Рыгор Якаўлевіч Шапіра; дзядзька — Ілья Іосіфавіч Меламед.

Навуковая дзейнасць

Навуковыя працы Гальданскага прысвечаны хімічнай фізіцы, хіміі высокіх энергій і нізкіх тэмператур, ядзернай хіміі і фізіцы, фізіцы элементарных часціц, квантавай хімічнай кінетыцы, біяхімічнай фізіцы. Яго кандыдацкая дысертацыя была прысвечана пытанням хімічнага каталізу, аднак затым ён пераключыўся на ядзерную тэматыку. Ён вывучаў на сінхрацыклатроне ў Дубне паглынанне і размнажэнне высокаэнергетычных нейтронаў у цяжкіх мішэнях. Падчас працы ў ФІАНе ён эксперыментальна выявіў з’яву электрамагнітнай палярызавальнасці адронаў (1957), даследаваў працэсы фотанараджэння пі-мезонаў на вадародзе і чаранкоўскае выпраменьванне часціц у атмасферы (1954, сумесна з Г. Б. Жданавым), пашырыў магчымасці карэляцыйнага метаду вымярэння характарыстык ядзерных рэакцый (1955, сумесна з М. І. Падгарэцкім). На аснове сваіх тэарэтычных распрацовак ён прадказаў існаванне і разлічыў характарыстыкі шэрагу нестабільных ізатопаў.

У 1960 годзе Гальданскі прадказаў новы від ядзернага распаду, які адбываецца з выпусканнем пар нуклонаў — нейтронаў і пратонаў (эксперыментальна выяўленыя ў ЗША ў 1979 і 1982 адпаведна). Іншая з’ява, прадказаная сумесна з А. І. Ларкіным у 1967, — ядзерны эфект Джозефсана — назіралася ў 1974—1982.

Адкрыў двухнуклонную радыеактыўнасць атамных ядзер (1960; эфект Гальданскага), утварэнне і распад звышцяжкага гелію-8 (1959), утварэнне палімераў ва ўдарнай хвалі (1964), існаванне квантавай нізкатэмпературнай мяжы скорасці хімічных рэакцый (1967).

Шэраг прац прысвечаны вывучэнню хімічных уласцівасцяў рэчыва дзякуючы ядзерным з’явам. У прыватнасці, эфект Мёсбаўэра можа быць выкарыстаны для даследавання анізатрапіі рухаў атамаў у малекулах (эфект Гальданскага—Карагіна) і крышталяў і монакрышталяў у полікрышталях, дынамічных уласцівасцяў бялковых малекул, стварэння гама-лазераў на мёсбаўэраўскіх пераходах (сумесна з Ю. М. Каганам).

У 1970—1973 Гальданскі паказаў неўжывальнасць класічнага закона Арэніуса для скорасцяў хімічных рэакцый пры нізкіх тэмпературах: ім была адкрыта квантавая мяжа скорасці рэакцый, якія праходзяць за кошт тунэлявання нават зблізку абсалютнага нуля. Ён таксама вядомы як заснавальнік хімічнай фізікі пазітрона і пазітронія, паказаў магчымасць полімерызацыі пад дзеяннем ударных хваляў, што было прызнана як навуковае адкрыццё і занесена ў Дзяржаўны рэестр адкрыццяў СССР пад № 125 з прыярытэтам ад 1964. У апошнія гады ён займаўся пытаннямі перадбіялагічнай эвалюцыі і, у прыватнасці, хіральнасці ў прыродзе.

Узнагароды

• Медаль «За абарону Ленінграда» (1942)
• Медаль «За перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945 гг.» (1945)
• Медаль «За доблесную працу ў Вялікай Айчыннай вайне 1941-1945 гг.» (1945)
• Медаль «За працоўную доблесць» (1952)
• Прэмія Д. І. Мендзялеева (1966)
• Ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга (1967, 1973)
• Залаты медаль імя Д. І. Мендзялеева (1975)
• Ордэн Кастрычніцкай Рэвалюцыі (1975)
• Прэмія В. Р. Хлопіна (1977)
• Ленінская прэмія (1980)
• Ордэн Леніна (1983)
• Прэмія імя А. Гумбальдта (1991)
• Прэмія Нью-Ёркскай АН (1991)
• Ордэн «За заслугі перад Айчынай» IV ступені (1995)
• Залаты медаль імя М. М. Сямёнава (1996)
• Дзяржаўная прэмія Расійскай Федэрацыі (2000)

Публікацыі

Кнігі

• В. И. Гольданский, Е. М. Лейкин. Превращения атомных ядер. — М.: выдавецтва АН СССР, 1958.
• В. И. Гольданский, А. В. Куценко, М. И. Подгорецкий. Статистика отсчётов при регистрации ядерных частиц. — М.: Физматгиз, 1959.
• А. М. Балдин, В. И. Гольданский, И. Л. Розенталь. Кинематика ядерных реакций. — М.: Физматгиз, 1959.
• В. И. Гольданский. Эффект Мёссбауэра и его применение в химии. — М.: выдавецтва АН СССР, 1963.
• В. И. Гольданский. Новые элементы в периодической системе Д. И. Менделеева. — 3-е изд. — М.: Атомиздат, 1964.
• В. И. Гольданский. Физическая химия позитрона и позитрония. — М.: Наука, 1968.
• В. И. Гольданский, А. В. Доленко, Б. Г. Егиазаров и др. Гамма-резонансные методы и приборы для фазового анализа минерального сырья. — М.: Атомиздат, 1974.

Некаторыя артыкулы

• В. И. Гольданский. Ядерные превращения при бомбардировке частицами высокой энергии. // УФН. — 1950. — Т. 40. — № 2.
• А. Л. Любимов, Б. В. Медведев, В. И. Гольданский. Рассеяние и поглощение нуклеонов высокой энергии. Часть 1. // УФН. — 1952. — Т. 48. — № 12.
• А. Л. Любимов, Б. В. Медведев, В. И. Гольданский. Рассеяние и поглощение нуклеонов высокой энергии. Часть 2. // УФН. — 1953. — Т. 49. — № 1.
• В. И. Гольданский. Новое об элементе № 102. // УФН. — 1959. — Т. 67. — № 1.
• А. И. Базь, В. И. Гольданский, Я. Б. Зельдович. Неоткрытые изотопы легких ядер. // УФН. — 1960. — Т. 72. — № 10.
• В. И. Гольданский, Л. К. Пекер. Некоторые вопросы изомерии атомных ядер. // УФН. — 1961. — Т. 73. — № 4.
• А. И. Базь, В. И. Гольданский, Я.Б. Зельдович. Систематика легчайших ядер. // УФН. — 1965. — Т. 85. — № 3.
• В. И. Гольданский. ДВУПРОТОННАЯ РАДИОАКТИВНОСТЬ (Перспективы обнаружения и изучения). // УФН. — 1965. — Т. 87. — № 10.
• В. И. Гольданский. Исследования в области гамма-резонансной (мёссбауэровской) спектроскопии. // УФН. — 1966. — Т. 89. — № 7.
• В. И. Гольданский. Некоторые новые применения физических методов в химии. // УФН. — 1970. — Т. 100. — № 4.
• В. И. Гольданский. О связях ядерной и химической физики. // УФН. — 1976. — Т. 118. — № 2.
• Р. Г. Васильков, В. И. Гольданский, В. В. Орлов. Об электрическом бридинге. // УФН. — 1983. — Т. 139. — № 3.
• В. И. Гольданский. О двупротонной радиоактивности. // УФН. — 1983. — Т. 141. — № 12.
• В. И. Гольданский, В. В. Кузьмин. Спонтанное нарушение зеркальной симметрии в природе и происхождение жизни. // УФН. — 1989. — Т. 157. — № 1.
• В. А. Аветисов, В. И. Гольданский. Физические аспекты нарушения зеркальной симметрии биоорганического мира. // УФН. — 1996. — Т. 166. — № 8.
• Ю. Ф. Крупянский, В. И. Гольданский. Динамические свойства и энергетический ландшафт простых глобулярных белков. // УФН. — 2002. — Т. 172. — № 11.

Літаратура

• Гальданскі Віталій Іосіфавіч // Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]. — Мн., 1997. — Т. 4. — С. 477.
• Гальданскі Віталій Іосіфавіч // Памяць: гісторыка-дакументальная хроніка Віцебска : у 2 кн. / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]; склад. А. І. Мацяюн; маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн., 2003. — Кн. 2. — С. 524.
• Ю. А. Храмов. Физики: Биографический справочник. — 2-е изд. — М.: Наука, 1983. — С. 88.
• А. П. Александров, Я. Б. Зельдович, М. А. Марков, Семёнов Н. Н., В. Я. Френкель, Ю. Б. Харитон, Н. М. Эмануэль. ВИТАЛИЙ ИОСИФОВИЧ ГОЛЬДАНСКИЙ (К шестидесятилетию со дня рождения). // УФН. — 1983. — Т. 140. — № 6.
• А. П. Александров, Ж. И. Алферов, С. Т. Беляев, А. С. Боровик-Романов, А. Л. Бучаченко, Ю. М. Каган, Ю. А. Осипьян, А. Н. Скринский, Ю. Б. Харитон. Виталий Иосифович Гольданский (К семидесятилетию со дня рождения). // УФН. — 1993. — Т. 163. — № 8.
• Храмов Ю. А. Гольданский Виталий Иосифович // Физики: Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера. — Изд. 2-е, испр. и дополн. — М.: Наука, 1983. — С. 88. — 400 с. — 200 000 экз. (в пер.)

Спасылкі

• Биография В. И. Гольданского (руск.)
• Профіль Віталя Іосіфавіча Гальданскага на афіцыйным сайце РАН