Уладзіслаў Рамуальдавіч Машэўскі
Уладзіслаў Міхал Рамуальдавіч Машэ́ўскі (7 кастрычніка 1824, Прусінава, Мінскі павет — 21 красавіка (3 мая) 1863, Азярцы, Ігуменскі павет) — адстаўны штабс-капітан расійскай імператарскай арміі, адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—1864 гадоў у Слуцкім павеце, атрад якога быў разбіты падчас бітвы з царскімі войскамі[1].
| Уладзіслаў Рамуальдавіч Машэўскі | |
|---|---|
| Дата нараджэння | 7 кастрычніка 1824 |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | 21 красавіка 1863 (38 гадоў) |
| Месца смерці | |
| Прыналежнасць | Расійская імперыя |
| Званне | штабс-капітан |
Біяграфія
правіцьПаходжанне
правіцьУладзіслаў Міхал Машэўскі нарадзіўся 7 кастрычніка 1824 года ў сямейным маёнтку Прусінава Мінскага павета (цяпер — ва Уздзенскім раёне Мінскай вобласці). Яго бацька, памешчык Рамуальд Ян Тадэвуш Юзафавіч, служыў у войску Варшаўскага княства. У 1811 годзе ён атрымаў чын капітана 16-га пяхотнага палка, за ўдзел у Напалеонаўскіх войнах у 1814 годзе быў узнагароджаны Ордэнам Ганаровага легіёна, пасля чаго выйшаў у адстаўку. Яго жонкай з’яўлялася Караліна Вайніловіч.
Ва Уладзіслава было пяцёра братоў: Атон Антоній (нар. 8 верасня 1818), Юзаф Браніслаў (нар. 18 лістапада 1819), Юзаф Артур (нар. 6 кастрычніка 1821), Зянон Ксаверый (нар. 30 чэрвеня 1827), Нарцыз Рамуальд Караль (нар. 31 кастрычніка 1832) і дзве сястры: Антаніна і Фабіяна[2].
Служба ў царскай арміі
правіцьПа прыкладзе бацькі Уладзіслаў (як і яго браты Зянон і Нарцыз) вырашыў служыць у войску. Машэўскі служыў у артылерыі Расійскай імператарскай імперыі і звольніўся ў званні начальніка штаба. Ён ажаніўся з Ідаліяй Прасынскай, у шлюбе з якой 7 снежня 1860 года ў вёсцы Радзівілімонты нарадзіўся сын Храбрыслаў-Людвік-Юзаф[3].
Да паўстання 1863—1864 гадоў Уладзіслаў Машэўскі жыў у Слуцкім павеце, дзе арандаваў зямлю ў гаспадара маёнткаў Круговічы і Навадворцы каля Клецка, памешчыка Напалеона Абуховіча[4]. Уласнай нерухомасці не меў.
Паўстанне ў Слуцкім павеце
правіцьПадрыхтоўка
правіцьНапярэдадні паўстання начальнікам Слуцкага павета быў прызначаны Ежы Павел Магільніцкі, які належаў да памешчыцкай групы «белых» і прынамсі з 1862 года быў звязаны з яе кіраўніком, Якубам Гейштарам. У яго абавязкі ўваходзіла арганізацыя ўсіх мерапрыемстваў па падрыхтоўцы да паўстання ў павеце (агітацыя, збор сродкаў, падрыхтоўка зброі і г.д.), аднак звесткі пра яго дзейнасць на гэтай пасадзе не захаваліся.
Распаўсюджванне ідэй нацыянальна-вызваленчай барацьбы супраць Расіі сярод жыхароў Слуцка было адзначана чыноўнікамі яшчэ да пачатку паўстання. 5 лютага 1863 года мінскі жандармскі штаб-афіцэр Барыс Райхарт паведаміў кіраўніку жандармскага корпуса Васілю Далгарукаву: «Самы непакой заўважыў я ў гор. Слуцку. Усе жыхары-каталікі, як гэта: духавенства, дваране, чыноўнікі і вучні — заражаны рэвалюцыйным духам…»[5].
Уладзіслаў Машэўскі быў прызначаны на пасаду вайсковага камандзіра Слуцкага павета. Паводле задумы камісара Мінскага ваяводства Баляслава Свентаржэцкага, яму адводзілася адна з вядучых роляў у кіраванні паўстаннем на Міншчыне. Планавалася, што пасля арганізацыі паўстанцкага атрада на Случчыне, Машэўскі накіруецца з ім у Ігуменскі павет і злучыцца з атрадам Свентаржэцкага. Пасля гэтага ён атрымае пасаду ваяводы і такім чынам узначаліць узброеныя сілы Мінскага ваяводства.
Падрабязнасці такога плану абмяркоўваліся на сустрэчы паміж вайскоўцамі ўвесну 1863 года. Неўзабаве пасля гэтага Уладзіслаў Машэўскі прыступіў да фармавання атрада. У гэтай справе яму дапамагалі сын памешчыка, уладальніка маёнтка Галынка Уладзіслава Вендарфа, міравы пасярэднік Слуцкага павета Браніслаў Вендарф і студэнт Кіеўскага універсітэта Фелікс Клюкоўскі[6].
Дзейнасць паўстанцкага атрада
правіцьНевядома, дзе менавіта ўтварыўся атрад. Мяркуючы па яго дзейнасці, гэта адбылося ў паўднёва-заходняй частцы Слуцкага павета, а найбольш верагодным месцам з’яўляецца маёнтак Галынка, хаця прамых доказаў гэтаму не знойдзена.
19 красавіка 1863 года паўстанцы з атрада Уладзіслава Машэўскага распачалі сваю дзейнасць. У той жа вечар яны ссеклі 5 тэлеграфных слупоў у 10 вёрстах ад паштовай станцыі Сіняўка і парвалі дрот, а ўначы прыбылі ў маёнтак Лявона Радзівіла (назва невядома), дзе, разбіўшы акно, скралі 40 паляўнічых стрэльбаў, некалькі кінжалаў і скрыню пораху.
На наступны дзень паўстанцы «на пераменных падводах» накіраваліся ў кірунку Ігуменскага павета для злучэння з атрадам Свентаржэцкага. Падчас гэтага былі гвалтоўна забраны сельскі засядальнік і ключвойт (першы з іх быў адпушчаны ў гэты ж дзень, а апошні ўцёк). Пакінуўшы Случчыну, атрад спыніўся на адпачынак каля вёскі Азярцы Ігуменскага павета. У гэты час паўстанцаў заўважыў мясцовы селянін Мін Бурак, які паведаміў аб гэтым уладам. 21 красавіка паўстанцы былі атакаваны расійскім атрадам у складзе 50 чалавек пяхоты і 20 казакоў Данскога казацкага палка пад камандаваннем падпалкоўніка Драгапулы.
Бітва была апісана ў справаздачы палкоўніка Астахава:
«Падышоўшы на 50 крокаў, заўважыў іх (паўстанцаў) у густых кустах. Адкрыўшы агонь, узмацніўшы пры гэтым ланцуг, адбыўся непрацяглы, але ўпарты бой. Пры першых стрэлах праціўнік страціў свайго начальніка, адстаўнога капітана артылерыі памешчыка Машэўскага. Паводле словаў палонных, страта яго і шматлікасць ахвяр каля сябе ад трапнага і пачашчанага агню стралкоў прывялі іх у поўную збянтэжанасць. Пакінуўшы сваю пазіцыю, яны пусціліся наўцёкі праз паляну. Тут спадар Драгапула загадаў казакам кінуцца ў атаку. Тады мяцежнікі, пабегшы да балота, пачалі кідаць усялякую сваю зброю і хавацца ў лес. Таму як усё гэта адбывалася позна ўвечары, далейшае пераследаванне было немагчымым. Страта мяцежнікаў, трэба меркаваць, значная, з іх 3 забіта на месцы, паранена 14 і ўзята ў палон 31. З нашага боку забіты 1 казак, цяжка паранены 1 гарніст, які памер на наступны дзень. Пры гэтым узята: стрэльбы, пісталеты, шаблі, косы, порах, кулі, свінец, коні, якіх ведамасць да гэтага дадаю»[6].
З боку паўстанцаў апісанне бою засталося ў мемуарах Напалеона Абуховіча. У лісце да рэдакцыі серыі «Бібліятэка ўспамінаў», у рамках якой былі надрукаваны мемуары Якуба Гейштара, ён распавёў пра барацьбу і наступныя падзеі:
«…на трэці дзень пасля выступлення 1 траўня 1863 г. нас дагнала войска (2 ці 3 роты і сотня казакоў). У гэты момант мы былі аточаныя і засыпаныя градам куль. Я стаяў зусім побач каля Машэўскага. Пасля некалькіх нашых стрэлаў Машэўскі паў з куляй у сэрцы, паў таксама Мілярэўскі, што стаяў побач, студэнт Кіеўскага ўніверс[ітэта], паў шляхціц Асіеўскі і некалькі іншых. Я атрымаў кулю каля пояса, якая і сёння сядзіць дзесьці ў маім целе, хаця не турбуе мяне. І мы забілі некалькіх жаўнераў, але, натуральна, гэта не перашкодзіла нас атачыць, звязаць і пагнаць да бліжэйшай вёскі. Гэта адбывалася ў Ігуменскім павеце каля вёскі Азярцы. Вязняў завялі, а тых, што былі параненыя, завезлі ў Слуцк, адлеглы ў некалькіх мілях. Неабходна аддаць справядлівасць, што абыходжанне з намі было чалавечае; параненых узяў пад сваю апеку лекар нашай партыі высакародны Кернажыцкі»[7].
Акрамя самога Машэўскага, падчас бітвы загінулі студэнт Кіеўскага ўніверсітэта Міраслаў Мілярэўскі і дваранін Базыль Траяноўскі. На працягу некалькіх дзён ад ран памерлі Фелікс Клюкоўскі і дваране Казімір Асяеўскі (Асіеўскі) і Францішак Пяроўскі. На гэтым дзейнасць атрада скончылася.
Удзельнікі атрада
правіцьДакладная колькасць паўстанцаў у атрадзе Машэўскага невядома. У рапарце палкоўніка Астахава значыцца спіс з імёнамі 50 асобаў, які разам з яшчэ не паланёнымі на той час удзельнікамі атрада складае 56 чалавек. Ускосныя звесткі даюць падставу меркаваць, што колькасць паўстанцаў была большай, але не перавышала 100 чалавек.
Сярод паўстанцаў выразна пераважалі дваране — 39 чалавек (каля 75 %), прадстаўнікі падатковых саслоўяў (сяляне, мяшчане і аднадворцы) складалі толькі 13 чалавек (25 %). Католікаў было 36 чалавек (каля 84 %), налічваліся 5 праваслаўных (каля 11.5 %) і 2 пратэстантаў (каля 4.5 %). Значная колькасць удзельнікаў атрада Машэўскага знаходзілася на дзяржаўнай ці прыватнай службе – 11 чалавек (каля 20 %). 12 паўстанцаў (каля 21 %) навучаліся ў вышэйшых навучальных установах ці гімназіях[2].
| Спіс вядомых паўстанцаў атрада Машэўскага | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Пасля паланення ўсіх паўстанцаў перавезлі ў Слуцк і пасадзілі ў мясцовую турму. Пасля шасці месяцаў пазбаўлення волі большая частка з іх у кастрычніку была перададзена ў Бабруйскую крэпасць і аддадзена пад Палявы ваенны суд.
Падчас судовага працэсу паўстанцы абралі розныя тактыкі паводзін. Некаторыя (па меншай меры 14) пакаяліся ў сваіх дзеяннях, іншыя (па меншай меры 16) выказалі спачуванне ўдзелу ў паўстанні і прасілі літасці, трэція сцвярджалі, што далучыліся да атрада пад пагрозамі гвалту. Рашэнне суда было вынесена 11 снежня 1863 года, пасля чаго справа 39 паўстанцаў была перададзена ў Часовы палявы аўдытарыят у Вільні. Яго прысуд быў пададзены на зацвярджэнне віленскаму генерал-губернатару Міхаілу Мураўёву.
Паводле яго канфірмацыі ад 13 лютага 1864 года, 17 паўстанцаў з атрада (С. Баранцэвіч, Кернажыцкі, Янкоўскі, Крушынскі, Мацкевіч, В. Чарноцкі, Дашкевіч, Бародзіч, Багурскі, Саевіч, Кавельмахер, Н. Абуховіч, Ю. Пятроўскі, Далькевіч, Б. Нядвецкі, Рудаміна, Флемінг) былі асуджаны да розных тэрмінаў спасылкі на катаргу, чацвёра (О. Абуховіч, Чаркоўскі, Крагельскія) — да спасылкі на пасяленне ў больш аддаленыя месцы Сібіры, шасцёра (Шулякоўскі, К. Баранцэвіч, Юрэцкі, Мікульскі, Грыгаровіч, Ю. Асіповіч) — да спасылкі на жыхарства ў Томскую або Табольскую губерні, восем (Плаўскі, Кавецкі, Мінкевіч, Гудзія, Клеер, Палоцкі, Кабак, Падгальскі) — да спасылкі ў арыштанцкія роты на тэрмін ад 2 да 4 гадоў (усе вышэй згаданыя асобы таксама пазбаўляліся правоў стану, а іх маёмасць падлягала канфіскацыі); трое (Радкевіч, Ліпніцкі, Марчык) былі прызнаныя невінаватымі ва ўдзеле ў паўстанні, так як «знаходзіліся ў шайцы выпадкова, супраць іх жадання», і падлягалі вяртанню на месца жыхарства з аддачай на парукі. Прысуд Леаніду Бараноўскаму не выносіўся, бо ён памёр да часу канфірмацыі[8].
Ацэнкі
правіць- Адзін з лідараў паўстання 1863—1864 гадоў Баляслаў Свентаржэцкі лічыў Уладзіслава Машэўскага «вельмі дзелавітым чалавекам», аднак выказваў асцярогу, «каб Машэўскі не быў разбіты раней за злучэнне, бо пераход для яго партыі будзе вельмі цяжкім»[9].
- Эдвард Вайніловіч узгадваў: «На маё шчасце, мяне не было дома, калі ў Савічы са Слуцка прыйшла партыя на чале з найгодным палкоўнікам Машэўскім. Забралі маю вінтоўку, шэсць коней і пісара, якога маці блаславіла і праводзіла. Манеўравалі нядоўга, былі разбітыя на мяжы Ігуменскай воласці. Машэўскі быў забіты, Напалеон Абуховіч паранены. Астатніх я сустрэў у Слуцку — іх вялі ў турму»[10].
Зноскі
правіць- ↑ Машэўскі, Уладзіслаў-Міхал (ваенны дзеяч; 1824—1863)
- ↑ а б Матвейчык Дз.Ч. Уладзіслаў Машэўскі і спроба ўзброенага выступлення ў Слуцкім павеце ў 1863 г.. — Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі.
- ↑ НГАБ. – Фонд 319. – Воп. 2. – Спр. 2093. – Справа аб дваранскім паходжанні роду Машэўскіх. 31.07.1823–30.12.1900. – 56 арк.
- ↑ Gieysztor, J. Pamiętniki z lat 1857–1865: W 2 t. – Wilno, 1913., t.2 s.303
- ↑ Восстание в Литве и Белоруссии 1863–1864 гг.: Сб. документов / [АН СССР, Ин-т славяноведения и др.]. – Москва; Вроцлав: Наука, 1965. – 586 с., с.402
- ↑ а б НГАБ. – Фонд 295. – Воп. 1. – Спр. 1537. – Рапарты ваеннага начальніка і земскага спраўніка Слуцкага пав., жыцінскага благачыннага Бабруйскага павета аб з’яўленні паўстанцкіх атрадаў у паветах. 26.05.1863–15.09.1864. – 30 арк.
- ↑ Gieysztor, J. Pamiętniki z lat 1857–1865: W 2 t. – Wilno, 1913, s.303-304
- ↑ Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. – Фонд 162. – Воп. 1. – Спр. 116. – Распараджэнні, загады Мінскага губернскага праўлення пра разгляд спраў аб канфіскацыі маёнткаў удзельнікаў паўстання 1863 года і іншых спраў, што знаходзяцца ў вытворчасці. 22.02.1862–14.12.1864. – 179 арк., арк.70-72
- ↑ Восстание в Литве и Белоруссии 1863–1864 гг.: Сб. документов / [АН СССР, Ин-т славяноведения и др.]. – Москва; Вроцлав: Наука, 1965. – 586 с.; с.93
- ↑ Паўстанне Кастуся Каліноўскага і нашы землі(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 2 верасня 2019. Праверана 2 верасня 2019.
Літаратура
правіць- Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 5: М — Пуд / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 1999. — 592 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0141-9.