Вікіпедыя

Купал-цыбуліна

(Пасля перасылкі з Цыбулеподобны купал)

Купал-цыбуліна (руск.: купол-луковица, луковичная глава) — купал, які мае пукатую форму з плыўным завострываннем у верхавіне і падобны да цыбуліны. Традыцыйна распаўсюджаны ў Расіі, Турцыі, Індыі і на Сярэднім Усходзе.

Мячэць у Давамандзе (Іран), IX ст.
Званіца Івана Вялікага ў Маскве, XVI ст.

Купалы-цыбуліны звычайна маюць большы дыяметр, чым аснова, на якой яны стаяць, а іх вышыня пераўзыходзіць шырыню. Асноўныя адрозненні гэтых купалоў ад традыцыйных для дойлідства Беларусі барочных завяршэнняў сакральных збудаванняў — баняў — адсутнасць падзелу на грані, просты сілуэт[1].

Гісторыя правіць

Маскоўская дзяржава правіць

Згодна з найбольш пашыраным меркаваннем, выкладзеным у шэрагу падручнікаў, даведнікаў, навуковых і папулярных прац[2], купалы-цыбуліны ўпершыню пачалі выкарыстоўвацца ў архітэктуры Маскоўскай дзяржавы ў другой пал. XVI ст. Гэтае датаванне грунтуецца на тым, што купалы падобнага кшталту, старэйшыя за мяжу XVI—XVII стагоддзяў, да нашага часу не захаваліся[3].

 
Сабор Васіля Блажэннага у Маскве, XVI ст.

Як мяркуецца, масавую папулярнасць купалы-цыбуліны атрымалі толькі ў часе кіравання Івана Грознага, калі ў гонар узяцця татарскай Казані той збудаваў Сабор Васіля Блажэннага. Некаторыя даследчыкі разглядаюць дадзены архітэктурны элемент як запазычанне ў мусульман[4][5][6], існуюць і іншыя тлумачэнні[7]

 
Мячэць у Малайзіі, XIX ст.

На гэтым тле асобна вылучаецца меркаванне расійскага мастацтвазнаўца Сяргея Заграеўскага, што грунтуецца на наступным прынцыпе: «адсутнасць архітэктурна-археалагічнай інфармацыі пра купалы-цыбуліны, старэйшыя за XVI ст., не можа з'яўляцца інфармацыяй пра адсутнасць такіх элементаў у рэчаіснасці». Паводле сцвярджэння самога даследчыка, у сваёй працы[2] ён «умоўна давёў», што купалы-цыбуліны ўпершыню пачалі выкарыстоўвацца на тэрыторыі сучаснай Украіны поруч з традыцыйнымі візантыйскімі завяршэннямі яшчэ ў XII ст. (у якасці абгрунтавання дадзенай гіпотэзы прыводзяцца галіцка-валынскія мініяцюры, датаваныя 1164 годам), аднак шырокае распаўсюджанне яны атрымалі толькі ў другой пал. XIII — кан. XVI стагоддзяў (часы мангольскага нашэсця)[2].

У той жа працы[2] Заграеўскі пераканаўча даводзіць, што агучаная некаторымі даследчыкамі тэорыя паступовай эвалюцыі ад візантыйскіх да цыбулепадобных купалоў (праз шлемападобныя) з'яўляецца абсалютна неабгрунтаванай з прычыны адсутнасці якіх-небудзь пацверджанняў існавання купалоў-шлемаў да XVII—XVIII стагоддзяў. Менавіта ў гэты час расійскія ўлады пачалі масава замяніць на шлемы старыя цыбулепадобныя завяршэнні з мэтай стылізацыі ўласных цэркваў «пад даўніну».

Беларусь правіць

 
Храм Хрыста Збавіцеля ў Маскве, XIX ст.

На тэрыторыі сучаснай Беларусі купалы-цыбуліны пачалі распаўсюджвацца пасля задушэння паўстання 1863—1864 гадоў, у рэчышчы палітыкі русіфікацыі, што праводзілася пад кіраўніцтвам Мураўёва-вешальніка. З гэтага часу ўсякая новая пабудова мусіла адпавядаць серыі тыповых праектаў цэркваў-мураўёвак на 150—185, 250—300 або 450—500 чалавек. У 1863 годзе выйшаў «Збор тыповых праектаў пабудовы праваслаўных цэркваў у Беларускіх губернях», укладзены архітэктарамі Чагіным і Рэзанавым[6].

На думку беларускага мастацтвазнаўца Сяргея Харэўскага, сённяшняе жаданне святароў Маскоўскага патрыярхату прыдаць як мага больш экзатычны, нетутэйшы выгляд сваім храмам на Беларусі з'яўляецца працягам русіфікацыйнай палітыкі, распачатай уладамі Расійскай імперыі[6].

Сімвалізм правіць

Згодна з афіцыйным тлумачэннем, значна пазнейшым за з'яўленне саміх купалоў-цыбулін, дадзены архітэктурны элемент у маскоўскай традыцыі ўвасабляе ідэю глыбокага малітоўнага гарэння да нябёсаў, праз якое зямны свет, нібы, робіцца датычным да тагасветнага багацця. Гэта стварае вобраз расійскага храма як «языка полымя, што сканчаецца крыжам»[8][9].

Аднак як падкрэслівае Заграеўскі[2]:

Усякі пошук сімволікі тых або іншых формаў праваслаўных храмаў у адрыве ад даследавання шляхоў генезы гэтых формаў непазбежна вядуць да вылучна суб'ектыўных меркаванняў на ўзроўні «я так бачу», якія лёгка зняпраўджваюцца статыстыкай, фактамі і вылучэннем іншых такіх жа суб'ектыўных меркаванняў, якія выглядаюць не менш пераканаўча.

 
«Фраўэнкірхэ» у Мюнхене (XV ст.)[2] з «вежамі-цыбулінамі» (ням.: Zwiebelturm)

У пацверджанне гэтай тэзы даследчык адзначае, што ў даўнія часы золатам пакрывалася параўнальна малая колькасць купалоў (толькі ў найбуйнейшых храмах), тым часам шматлікія зялёныя, сінія, карычневыя і чорныя завяршэнні ніякіх асацыяцыяў з полымем не выклікаюць[2].

Цікавыя факты правіць

  • У вайну 1812 года Напалеон пры падыходзе да сталіцы Расіі (паглядзеўшы на яе ў сваю трубу) напісаў Жазефіне, што ўжо бачыць «мячэці Масквы» (фр.: mosquées à Moscou), такім чынам зблытаўшы купалы-цыбуліны маскоўскіх цэркваў з мусульманскімі храмамі[6].
  • У нямецкамоўнай мастацтвазнаўчай тэрміналогіі існуе паняцце такога архітэктурнага элементу, як «вежа-цыбуліна» (ням.: Zwiebelturm), што ўжываецца датычна да вежаў, завершаных падобнымі на цыбуліны купаламі (гранёнымі і без пазалоты). Гэты архітэктурны элемент з'яўляецца адметнасцю архітэктуры Баварыі эпохі барока.

Галерэя правіць

Гл. таксама правіць

Зноскі

  1. ↑ Страчаная спадчына / Т. В. Габрусь, А. М. Кулагін, Ю. У. Чантурыя, М. А. Ткачоў: Уклад. Т. В. Габрусь. — Мн.: Беларусь, 2003. — 351 с. — ISBN 985-01-0415-5. С. 132.
  2. ↑ а б в г д е ё Заграевский С. В. Формы глав (купольных покрытий) древнерусских храмов. — М., 2008.
  3. ↑ Лидов А. М. Иерусалимский кувуклий. О происхождении луковичных глав // Иконография архитектуры. — М., 1990. С. 58.
  4. ↑ Бондаренко И. А. К вопросу о происхождении луковичной формы церковных глав // Народное зодчество. — Петрозаводск, 1998.
  5. ↑ Смирнова Э. С. Московская икона XIV—XVII веков. — Л., 1988. С. 47.
  6. ↑ а б в г Сяргей Харэўскі. Мosquées à Moscou, альбо яшчэ раз пра «цыбуліны» // «Наша Ніва», 19 лістапада 2010.
  7. ↑ Лидов А. М. Иерусалимский кувуклий. О происхождении луковичных глав // Иконография архитектуры. — М., 1990. С. 59.
  8. ↑ Трубецкой Е.Н. Три очерка о русской иконе. 1917. — Новосибирск, 1991. С. 10.
  9. ↑ Кудрявцев М. П., Мокеев Г. Я. О типичном русском храме XVII в. // Архитектурное наследство. № 29. — М., 1981. С. 72.

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Купал-цыбуліна&oldid=4432102"