Вікіпедыя

Пётр (апостал)

апостал, 1-ы Папа Рымскі (43 — 64/67), 1-ы Патрыярх Антыяхійскі (45—53)
(Пасля перасылкі з Апостал Пётр)

Пётр[3][4], або Пё́тра[5] (лац.: Petrus, грэч. Πέτρος, сір.-арам.: ܫܡܥܘܢ ܟܐܦܐ|ܫܸܡܥܘܿܢ ܟܹ݁ܐܦ݂ܵܐ, Шымаён Кеппа, іўр.: שמעון בר יונה Шымон Бар Ёна; памёр каля 64 г. н.э.[6]), таксама вядомы як Сымо́н Пётр, Сімяо́н, Сымо́н[4], Сі́ман[3] або Сімо́н[5] — адзін з Дванаццаці апосталаў Ісуса Хрыста, лідараў ранняй хрысціянскай царквы. Каталіцкая Царква лічыць яго першым Папам, пасвечаным Ісусам у Евангеллі ад Матфея 16:18. Старажытныя хрысціянскія царквы ўсе ўважаюць Пятра ў якасці асноўнага святога і звязаць яго з заснавальнікам Антыяхійскай царквы, а пазней і царквы ў Рыме[7], але адмаўляюць уладу яго пераемнікаў у сучасным хрысціянстве.

Пётр
арам.: 𐡔𐡌𐡏𐡅𐡍 𐡁𐡓 𐡉𐡅𐡍𐡄
Дата нараджэння 1 да н.э.[1]
Месца нараджэння
Дата смерці не раней за 13 кастрычніка 64 і не пазней за 68
Месца смерці
Месца пахавання
Шануецца большасцю хрысціянскіх цэркваў
У ліку святы
Дзень памяці 29 ліпеня
Муж жонка Святога Пятра[d] і Eden[d]
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Паводле хрысціянскай традыцыі Пётр быў укрыжаваны ў Рыме падчас кіравання імператара Нерона. Традыцыйна лічыцца, што ён быў укрыжаваны ўніз галавой па яго ўласнай просьбе, так як ён бачыў сябе нявартым быць укрыжаваным такім жа чынам, як і Ісус. Традыцыя лічыць, што ён быў укрыжаваны на месцы Клеменцінскай капліцы. Яго рэшткі, як лічацца, знаходзяцца ў базыліцы Святога Пятра, на месцы якога папа Павел VI абвясціў у 1968 годзе пра адкрыццё рымскіх могілак першага стагоддзя.

Два ліста ў Новым Запавеце традыцыйна адносяцца да Пятра, некаторыя даследчыкі аспрэчваюць аўтарства Пятра[8]. Традыцыйна лічыцца, што Евангелле ад Марка было напісана пад уплывам пропаведзі і сведчанняў відавочцаў Пятра. Некалькі іншых кніг, якая носіць яго імя — Дзеі Пятра, Евангелле ад Пятра, Пропаведзь Пятра, Апакаліпсіс Пятра, і суды Пятра — лічацца хрысціянскімі цэрквамі апакрыфічнымі[9][10][11].

Імя

правіць

Сапраўднае імя Шымон (іўр.: שמעון — які слухае і чуе). Ад Ісуса атрымаў мянушку Кефас (арам.: כיפא — камень, скала). Пры перакладзе на грэчаскую мову, часцінка скалы ці галька — Петра (Πέτρα), слова жаночага роду. Мацвей, а за ім Марк, Лука і Ян у сваіх Евангеллях выправілі жаночы род на мужчынскі, атрымалася Петрос (Πέτρος) — на лацінскай мове Petrus. Гэтак атрымалася Пётр ці Сымон-Пётр, у мусульман — Шамаон бен Ёнах.

Біяграфія

правіць
 
Руіны старажытнага Капернаума на паўночным баку Галілейскага мора.

Гісторыя жыцця Пятра распавядаецца ва ўсіх чатырох кананічных Евангеллях, Дзеях апосталаў, новазапаветніх лістах, іншых апавяданнях ранняй Царквы. У Новым Запавеце Пётр з’яўляецца адным з першых вучняў, пакліканых на служэнне Ісусу. Пётр стаў першым у пералічэнні апосталаў Ісуса ў ранняй царкве[12].

Пётр быў рыбаком з галілейскага горада Віфсаіды, размешчанага каля Генісарэдкага возера (Ян. 1:44). Ён быў названы Сымон, сын Ёны або Яна. Сінаптычныя Евангеллі апавядаюць, як цешча Пятра была вылячоная Ісусам у іх доме ў Капернауме (Матф. 8: 14-17, Мк. 1: 29-31, Лк. 04:38); гэты факт у спалучэнні з 1 Кар. 9:5 выразна паказвае Пятра як жанатага чалавека.

 
Пакліканне Пятра і Андрэя, Караваджа

У сінаптычных Евангеллях Пётр (тады яшчэ Сымон) паказваецца рыбаком разам са сваім братам Андрэем і сынамі Зевядзея, Якавам і Янам. Евангелле ад Яна таксама адлюстроўвае Пятра як рыбака, нават пасля ўваскрэсення Ісуса, у апавяданні пра цудоўны лоў рыбы. У Евангеллі ад Матфея і Марка Ісус называе Сымона і яго брата Андрэя «лаўцамі людзей» (Матф. 4: 18-19, Мк. 1: 16-17).

Пазней на месцы мяркуемага размяшчэня дома Пятра была пабудавана Францысканская царква[13]. У Евангеллі ад Лукі апавядаецца, Сымон Пётр валодаў лодкай, якую Ісус выкарыстоўвае, каб прапаведаваць народу на беразе Генісарэцкага возера (Лк. 5: 3). Пасля Ісус уражвае Сымона і яго супрацоўнікаў Якава і Яна (Андрэй не згадваецца), кажучы ім, каб закінулі свае сеткі, пасля чаго яны ловяць велізарную колькасць рыбы. Адразу пасля гэтага, яны ідуць за ім (Лк. 5: 4-11). У Евангеллі ад Яна даецца спіс «першых вучняў» (Ян 1:35-42), там зазначаецца, што два вучня Яна Хрысціцеля (Андрэй і неназваны вучань) чулі, як Ян Хрысціцель аб’явіў Ісуса як «Божым Ягняці», а затым пайшлі за Ісусам. Андрэй пайшоў да свайго брата Сымона і сказаў: «Мы знайшлі Месію», а затым прывёў Сымона да Ісуса.

 
Святы Пётр тоне ў вадзе, Эра Ярнефельт

Ісус назваў Сымона каменем (па-грэчаску Петра), на якім будзе ўзведзена хрысціянская царква. У трох з чатырох Евангелляў; ад Матфея, Марка і Яна, — распавядаецца гісторыя пра Ісуса, Які ішоў па вадзе. Матфей дадае, што Пётр пайшоў па вадзе, але хутка пачаў тануць, калі яго вера завагалася (Матф. 14:28-31).

У пачатку Апошняй Вячэры Ісус абмыў ногі сваім вучням. Пётр першапачаткова адмаўляецца дазволіць Ісусу абмыць ногі, але калі Ісус кажа: «Калі я памыю табе ногі, ты не маеш долі са Мною», Пётр кажа: «Госпадзе, не толькі ногі мае, але і рукі і галаву» (Ян. 13: 2-11). Мыццё ног часта практыкуецца як абрад у Страсны чацвер у некаторых хрысціянскіх канфесій.

Тры сінаптычныя Евангеллі ўсе згадваюць, што, калі Ісус быў арыштаваны, адзін з яго вучняў адрэзаў вуха рабу першасвятара (Матф. 26:51, Марк. 14:47, Лук. 22:50). У Евангеллі ад Яна дадаткова паведамляецца імя Пятра і Малха, якому адсеклі вуха (Ян. 18:10). Лука дадае, што Ісус дакрануўся да вуха і цудоўным чынам ацаліў яго (Лк. 22:49-51). Гэта вылячэнне вуха слугі з’яўляецца апошнім з 37 цудаў Ісуса, якія апісваюцца ў Бібліі.

 
Караваджа. Укрыжаванне апостала Пятра.

Стаўшы актыўным паслядоўнікам Хрыста, адным з дванаццаці абраных ім пасланнікаў-апосталаў, Пётр аддаўся місіянерскай дзейнасці, пропаведзі веравучэння на прасторах ад Вавілона да Рыма, дзе яго разам з другім апосталам Паўлам напаткала пакутніцкая смерць праз распяцце ўніз галавою на крыжы ў часы панавання рымскага імператара Нерона не пазней за 68 год (паводле адных звестак 13.10.64, паводле іншых — 29.6.69).[14]

 
Сабор Святога Пятра пабудаваны на месцы, якое лічыцца месцам пахавання Пятра. Выгляд з боку Тыбра

Перш чым стаць адным з галоўных прапаведнікаў новага веравызнання, Пётр у самы рашучы момант тройчы адмовіўся ад свайго настаўніка, хоць за некалькі дзён перад гэтым кляўся, што гатовы за яго жыццё ахвяраваць сваім жыццём. Паводле евангелляў, ён горка перажываў сваю здраду настаўніку, і таму Хрыстос, пасля свайго ўваскрасення, дараваў яму яго адступніцтва. Пётр, паводле царкоўнага падання, адыграў вялікую ролю ў развіцці ранняга хрысціянства, бо, спачатку стаўшы біскупам Антыёхіі, потым стаўшы рымскім біскупам, на працягу 25 гадоў узначальваў хрысціянскую царкву ў Рыме і прыняў там пакутніцкую смерць на крыжы. Сучасная каталіцкая традыцыя лічыць яго першым рымскім папам. Пяру апостала Пятра прыпісваецца аўтарства двух саборных пасланняў, якія ўключаны ў «Апостал».[14]

Лічыцца, што Пётр пахаваны ў пячорах, над якімі зараз Сабор Св. Пятра ў Ватыкане (або каля Апіевай дарогі), але беспаспяховасць археалагічных раскопак спарадзіла сумневы ў сапраўднасці звестак пра месца яго пахавання[15].

Спавяданне Пятра

правіць
Асноўны артыкул: Спавяданне Пятра
 
Слёзы св. Пятра, Эль Грэка

У дыялогу паміж Ісусам і Яго вучнямі (Матф. 16: 13-19) Ісус пытаецца: «За каго людзі ўважаюць Мяне, Сына Чалавечага?» Вучні даюць розныя адказы. Калі ён пытаецца, «А вы за каго ўважаеце Мяне?» Сымон Пётр адказвае: «Ты Хрыстос, Сын Бога жывога». Затым Ісус заяўляе:

Дабрашчасны ты, Сымон, сын Ёнаў, бо не плоць і кроў адкрылі табе гэта, а Айцец Мой, Які ёсць у нябёсах; і Я кажу табе: ты Пётр, і на камені гэтым Я збудую Царкву Маю, і брамы пякельныя не адолеюць яе. І дам табе ключы Царства Нябеснага: і што звяжаш на зямлі, тое будзе звязана ў нябёсах; і што развяжаш на зямлі, тое будзе развязана ў нябёсах.

Некаторыя каталіцкія даследчыкі лічаць, што Пётр быў сімвалам стабільнасці. У той час як ён быў адным з першых вучняў і адказваў ад імя вучняў, Пётр таксама быў узорам «малавер’я». У Матф. 14 Ісус кажа Пятру: «Малавер, чаму ты засумняваўся?» Пасля Пётр ў канчатковым выніку тры разы адрачэцца ад Ісуса. Такім чынам, у святле падзеі Вялікадня, Пётр стаў узорам у дараванага грэшніка[16]. За межамі каталіцкай царквы існуюць розныя меркаванні з нагоды тлумачэння гэтага ўрыўка ў адносінах да таго, колькі ўлады і адказнасці Ісус, калі ўвогуллі даў, Пятру[17].

Ва Усходняй Праваслаўнай Царкве гэты ўрывак інтэрпрэтуецца, як не маючы на ўвазе асаблівае месца асобы Пятра, але становішча Пятра як прадстаўніка апосталаў. Слова выкарыстанае як «камень» (Петра) граматычна ставіцца да «невялікага каменьчыка масіўнага выступу»[18], а не да масіўвых валуноў. Такім чынам, праваслаўная традыцыя разумее словы Ісуса, як на спасылку на апостальскую веру.

«Петрас» раней не выкарыстоўвалася ў якасці імя, аднак ў грэка-моўным свеце стала папулярным хрысціянскім імем з-за значнасці і вядомасці Пятра ў ранняй хрысціянскай царкве.

Адрачэнне Пятра

правіць
Асноўны артыкул: Адрачэнне апостала Пятра
 
Герыт ван Хонтхорст. Адрачэнне Пятра

Усе чатыры кананічных Евангелля апавядаюць, што падчас Апошняй Вячэры, Ісус прадказаў, што Пётр адмовіцца ад Яго тры разы да ранішняга спеву пеўня («перш чым заспявае певень двойчы» ў Марка).

У Евангеллях апісваюцца тры абвяржэння наступным чынам:

  • Першае адрачэнне адбылося, калі жанчына, служка першасвятара, убачыла Сымона Пятра і сказала, што і ён быў разам з Ісусам. Паводле Евангелля ад Марка (але не ва ўсіх рукапісах) пасля «праспяваў певень». У Лукі і Яна апавядаецца пра агонь, каля якога грэўся Пётр сярод іншых людзей: у Лукі, Пётр «сядзеў», а ў Яна ён «стаяў».
  • Другое адрачэнне адбылося, калі Сымон Пётр пайшоў да брамы ад вогнішча, але тая ж самая служанка (у Марка) або іншы служанка (у Матфея) або чалавек (у Лукі і ў Яна, у якога гэта, аднак, ўжо трэцяе адрачэнне) расказалі мінакам, што Сымон быў паслядоўнікам Ісуса. Па словах Яна «праспяваў певень».
  • Трэцяе адрачэнне здарылася з-за Галілейскага акцэнту Пятра, што было прынята ў якасці доказу, што ён сапраўды з’яўляецца вучнем Ісуса. У Матфея, Марка і Лукі «праспяваў певень». Ян, аднак, не згадвае пра Галілейскі акцэнт.

Матфей дадае, што гэта быў яго акцэнт, які выдаў яго, як жыхара Галілеі. У Лукі апавяданне трохі адрозніваецца, у ім, замест абвінавачвання натоўпу, Сымона Пятра абвінавачвае трэцяя асоба. У Яна змяшчана другое адрачэнне, калі Пётр грэўся ля вогнішча, і дадае падрабязнасці трэцяга адрачэння словы кагосьці, што Пятра бачылі ў Гефсіманскім садзе, калі Ісус быў арыштаваны. У Лукі змешчана прадказанне Ісуса пра адрачэнне Пятра разам з прадказаннем, што ўсе апосталы («вы», у множным ліку) будуць «прасеяны як пшаніца», але што гэта будзе задача Пятра («ты», у адзіночным ліку), калі ён зноў звярнецца, ўмацаваць сваіх братоў.

У сцэне ўспаміну[19] ў Яна, Пётр сцвярджае тры разы, што ён любіць Ісуса, такім чыным адбываецца пакаянне і прыняцце Пятра.

Роля ў ранняй Царкве

правіць
 
Св. Пётр прапаведвае Евангелле ў катакомбах, Ян Стыка

Аўтар Дзеяння апосталаў адлюстроўвае Пятра як важную фігуру ў ранняй хрысціянскай абшчыне. Так, Пётр пропаведвае падчас Пяцідзесятніцы і бярэ узяў на сябе ініцыятыву ў выбары замены Іўды Іскарыёта (Дз. 1:15). Апостал быў двойчы разам з Янам пастаўлены перад сынедрыёнам і дапытаны ім (Дз. 4:7-22, 5:18-42). Пётр зрабіў місіянерскае падарожжа ў Ліду, Іёпію і Кесарыю (9:32 — 10:2) для прапаведзі Евангелля язычнікам.

Прыкладна з сярэдзіны кнігі Дзеянняў апосталаў ўвагу звяртаецца з Пятра на дзейнасць Паўла, і Біблія у асноўным маўчыць пра тое, што адбылося з Пятром пасля гэтага. У кнізе Дзеянняў апосталаў апісваецца, што Пётр і Ян былі адпраўленыя з Іерусаліма ў Самарыю (Дз. 8:14). Пётр (Кіфа) коратка згадваецца ў лісце Паўла да Галатаў, падчас паездкі Паўла ў Іерусалім, дзе ён сустрэў Пятра (Гал. 1:18).

У Дз. 12 распавядаецца, як Пётр, які быў у Іерусаліме, быў пасаджаны ў турму царом Ірадам (42-44 гг.), але быў выратаваны анёлам. Пасля свайго вызвалення Пётр пакінуў Іерусалім і пайшоў у «іншае месца» (Дзеі 12: 1-18). Адносна наступнай дзейнасці Пятра няма поўнай інфармацыі[20].

Падчас Савета ў Іерусаліме (каля 50 г.) Павел і кіраўнікі Іерусалімскай царквы сустрэліся для вырашэння пытання хрысціян з былых язычнікаў. У Дзеяннях паказаны Пётр і іншыя лідары, як паспяхова супрацьстаялі хрысціян-фарысэяў, якія настойвалі на абразанні былых язычнікаў[21].

Царква ў Рыме ўжо квітнела, калі Павел пісаў свой ліст да Рымлянаў (57 г. н.э.)[22], у ім ён па імені вітае у Рыме каля пяцідзесяці чалавек (Рым. 16), але імя Пятра, якога ён ведаў, адсутнічае. Таксама няма згадкі пра Пятра ў Рыме пазней, падчас двухгадовага знаходжання там Паўла ў Дзеях 28 (60-62 гг.). Царкоўныя гісторыкі лічаць, што Пётр і Павел, былі закатаваныя падчас валадарання Нерона[23][24][25], каля 65 года пасля Вялікага пажару ў Рыме[26][27].

Працы

правіць

Традыцыйна да аўтарства Пятра адносяць два ліста (першы і другі лісты Пётра). Абодва творы дэманструюць высокую якасць культурнай і гарадской грэчаскай мовы, што можа быць незвычайна для арамейскай мовы рыбака, для якога грэчаская была другой ці нават трэцяй мовай. Тэкставыя асаблівасці гэтых двух лістоў такія, што частка навукоўцаў сумняюцца, што яны былі напісаныя адной рукой. Некаторыя навукоўцы паказваюць на адсутнасць спасылак на другі ліст Пятра сярод ранніх бацькоў царквы.

Першы ліст лічыцца ранейшым. Шэраг навукоўцаў сцвярджаюць, што ён быў напісаны з дапамогай сакратара[28], аб чым можа сведчыць сказ: «Гэта сцісла напісаў я вам праз Сілуана, вернага, як думаю, вашага брата, каб упэўніць вас, суцяшаючы і сведчачы, што гэта ў ісціне мілата Божая, у якой вы стаіце» (1Пятр. 5:12). Іншыя даследчыкі лічаць, што гэты сказ паказвае не імя сакратара, а чалавека, які нёс яго ліст атрымальнікм[29]. Ліст згадвае пра рымскія ганенні на хрысціян. Рымскі гісторык Тацыт і біёграф Светоній паведамляюць, што Нерон пераследваў хрысціянаў, і Тацыт датуе гэтую падзею адразу пасля пажару Рыма ў 64 г. Згодна хрысціянскай традыцыі, Яўсевій Кесарыйскі сцвярджаў, што Пётр быў забіты падчас пераследаў Нерона, і выказваў здагадку, што ріскі пераслед, які згадваецца ў Першым лісце Пятра, павінен быць ганеннямі Нерона[28]. З іншага боку, многія сучасныя навукоўцы сцвярджаюць, што першы ліст Пятра ставіцца да пераследу хрысціянаў у Малой Азііпадчас кіравання імператара Даміцыяна (81-96).

Другі ліст Пятра падобны на ліст Іўды, таму некаторыя сучасныя навукоўцы датуюць яго канцом 150 г. Іншыя сцвярджаюць, што ліст Іуды быў скапіяваны з другога ліста Пятра. Многія навукоўцы адзначылі падабенства паміж апокрыфічным Другім лістом Клімента (II ст.) і другім лістом Пятра. Іеранім піша, што Пётр «напісаў два ліста, якія называюцца апостальскімі, другі з якіх з-за яго адрозненнеў ад першага ў стылі, на думку многіх, не з’яўляецца яго». (De Viris Illustribus 1)[30]. Але ён сам падтрымліваў ліст і тлумачыў розніцу ў стылі, характары і структуры слоў па здагадцы, што Пётр выкарыстаў розных памочнікаў для двух лістоў[31]; і з таго часу лісты разглядаліся як частка Новага Запавету. Тым не менш, нават у раннія часы вяліся спрэчкі з нагоды яе аўтарства, і другі ліст Пётра часта не ўключаўся ў біблейскі канон; гэта было зроблена толькі ў 4-м стагоддзі пасля шэрагу сабораў. Сірыйская праваслаўная царква да гэтага часу не прызнавала кананічнасць ліста да 6-га стагоддзя[28].

Іканаграфія

правіць

Верагодных выяў не існуе, а іканаграфічная традыцыя, пачынаецца каля 4 ст. Напрыклад, на медальёне 4 ст. з пазалочанага шкла, дзе Пётр выяўлены разам з Паўлам, ён паказаны з кароткай барадой і шапкай валасоў. Часта на выявах Пётр паказваецца з двума ключамі ад царства нябеснага[15].

Гл. таксама

правіць


  Пётр (апостал) у Вікіцытатніку
  Пётр (апостал) на Вікісховішчы


Крыніцы

правіць
  1. ↑ http://timeline.biblehistory.com/event/peter
  2. ↑ Catholic-Hierarchy.org — USA: 1990. Праверана 11 чэрвеня 2020.
  3. ↑ а б Анатоль Клышка. Новы Запавет. — Мінск: Пазітыў-цэнтр, 2014. — 610 с. — 3 000 экз. — ISBN 978-985-6983-42-2.
  4. ↑ а б Васіль Сёмуха. Біблія. Кнігі Сьвятога Пісаньня Старога і Новага Запавету. Кананічныя. У беларускім перакладзе. — DUNCANVILLE, USA: WORLD WIDE PRINTING, 2002. — 1538 с. — 10 000 экз. — ISBN 1-58712-085-2.
  5. ↑ а б Уладзіслаў Чарняўскі. Біблія. Кнігі Святога Пісання Старога і Новага Запаветаў. — Мінск: Біблейскае таварыства ў Рэспубліцы Беларусь, 2012. — 1127 с. — 4 000 экз. — ISBN 978-985-6183-14-6.
  6. ↑ O'Connor, Daniel William (2013). "Saint Peter the Apostle". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Праверана 12 April 2013.
  7. ↑ Peter, in the Catholic Encyclopedia 1913
  8. ↑ Dale Martin 2009 (lecture). "24. Apocalyptic and Accommodation" на YouTube. Yale University. Accessed July 22, 2013. Lecture 24 (transcript) Архівавана 6 верасня 2014.
  9. ↑ Chapman, Henry Palmer (1913). "Fathers of the Church" . In Herbermann, Charles (рэд.). Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.
  10. ↑ Thomas Patrick Halton, On Illustrious Men, v. 100, CUA Press, 1999, pp 5-7 ISBN 0-8132-0100-4.
  11. ↑ «The Early Church Fathers», Chapter 1, New Advent
  12. ↑ "Peter, St. " F. L., Cross, The Oxford Dictionary of the Christian Church, Oxford University Press, 2005
  13. ↑ Capernaum- The Church of the House of Peter
  14. ↑ а б Скарына Ф.: Творы… С. 178.
  15. ↑ а б Партрэты…
  16. ↑ Harrington, Daniel J. «Peter the Rock.» America, August 18-25, 2008. Accessed Oct. 9, 2009: p. 30.
  17. ↑ What did Jesus mean when he said, "Upon this rock I will build my church"?. Bible.org. Праверана 10 February 2015.
  18. ↑ Rienecker, Fritz; Rogers, Cleon (1976). Linguistic key to the Greek New Testament. Grand Rapids MI: Regency Reference Library (Zondervan Publishing House). p. 49. ISBN 0-310-32050-X.
  19. ↑ May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977.
  20. ↑ St. Peter in Jerusalem and Palestine after the Ascension
  21. ↑ Harris, Stephen L., Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield. 1985. (2002 edition)
  22. ↑ Franzen, p.26
  23. ↑ «Paul, St» Cross, F. L., ed. The Oxford dictionary of the Christian church. New York: Oxford University Press. 2005
  24. ↑ Pennington, p. 2
  25. ↑ St-Paul-Outside-the-Walls homepage
  26. ↑ Wylen, pp.190-192
  27. ↑ Dunn, pp. 33-34
  28. ↑ а б в Vander Heeren, Achille (1911). "Epistles of St. Peter" . In Herbermann, Charles (рэд.). Catholic Encyclopedia. Vol. 11. New York: Robert Appleton Company.
  29. ↑ Ehrman, Bart D. (2011). Forged. HarperOne, HarperCollins. p. 76. ISBN 978-0-06-201262-3.
  30. ↑ De Viris Illustribus (On Illustrious Men) Chapter 1. newadvent.org. Праверана 9 June 2015.
  31. ↑ Epistle 120 – To Hedibia Question 11. tertullian.org. Праверана 9 June 2015.

Літаратура

правіць

Спасылкі

правіць
 
У Вікіцытатніку ёсць старонка па тэме Пётр (апостал)
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Пётр_(апостал)&oldid=4835773"