Другая германская антарктычная экспедыцыя

Друга́я герма́нская антаркты́чная экспеды́цыя (ням.: Zweite Deutsche Antarktisexpedition) праходзіла ў моры Уэдэла у 1911—1912 гадах; гэта была другая германская экспедыцыя, што дзейнічала ў Антарктыцы пасля 1903 года. Галоўнай мэтай экспедыцыі і яе кіраўніка — Вільгельма Фільхнера — было перасячэнне Антарктычнага кантынента у самым вузкім яго месцы — ад мора Уэдэла да мора Роса; пра заваяванне Паўднёвага полюса афіцыйна не аб'яўлялася. Мела метай давесці ці аспрэчыць гіпотэзу пра наяўнасць праліва паміж Усходняй і Заходняй Антарктыдай, сфармуляваную шэрагам аўтарытэтных палярнікаў, такіх як Адольф Нордэншэльд і Клементсам Маркхэмам. Экспедыцыя фінансавалася за кошт прыватных ахвяраванняў і прыбытку ад латарэі. З-за сур'ёзных рознагалоссяў паміж яе кіраўніком і капітанам экспедыцыйнага судна пры выбары месца для зімоўкі каманда не здолела нават высадзіцца на ўзбярэжжа Антарктыды; і ўсё ж, былі здзейснены сур'ёзныя геаграфічныя адкрыцці. З-за Першай сусветнай вайны навуковыя вынікі экспедыцыі былі апублікаваны з вялікім спазненнем, а падрабязнасці стасункаў удзельнікаў каманды Фільхнер апублікаваў толькі ў 1950-я гады.

Другая германская антарктычная экспедыцыя
Экспедыцыйнае судна — барк «Дойчланд»
Краіна Германская імперыя Дата пачатку 3 мая 1911 Дата заканчэння 19 снежня 1912 Кіраўнік Вільгельм Фільхнер
Склад
33 чалавекі (7 чалавек — навуковая каманда, 26 чалавек — карабельная каманда)
Маршрут
Маршрут экспедыцыі Фільхнера выдзелены блакітным колерам, экспедыцыі Дрыгальскага — кармінавым
Дасягненні
Аспрэчана існаванне Новай Паўднёвай Грэнландыі
Адкрыцці
Шэльфавы ледавік Фільхнера Бераг Луітпольда
Страты
11 лістапада 1911 года скончыў жыццё самагубствам трэці афіцэр — Вальтэр Шлосарчак 8 жніўня 1912 памёр камандзір судна «Дойчланд» — Рыхард Фазель

Перадгісторыя. Планаванне

Ідэя правядзення германскай антарктычнай экспедыцыі была ўпершыню высунута і абгрунтавана яшчэ ў 1865 годзе вядучым нямецкім геафізікам Георгам фон Наймаерам, аднак практычнае яе здзяйсненне адбылося толькі ў 1901—1903 гадах. Першую германскую антарктычную экспедыцыю узначаліў дасведчаны палярнік Эрых фон Дрыгальскі. Экспедыцыя фінансавалася ўрадам, яе апекуном быў асабіста кайзер Вільгельм II; было пабудавана адмысловае экспедыцыйнае судна «Гаўс». Экспедыцыя апынулася няўдалай — у пачатку 1902 года «Гаўс» быў заціснуты льдамі ў 50 мілях ад антарктычнага ўзбярэжжа і амаль 14 месяцаў дрэйфаваў у моры Дэйвіса (атрымалым гэта назва пазней). Экспедыцыя Дрыгальскага адкрыла і абследавала новыя тэрыторыі ў Антарктыцы, што ляжаць паміж 87° 43' і 91° 54' усх. д., з вулканам Гаўсберг вышынёй 371 м і дала ім назву «Зямля Вільгельма II». Аднак на фоне дасягненняў Роберта Скота кайзер загадаў экспедыцыю перапыніць.

Вільгельм Фільхнер паходзіў з сямейства баварскай эліты, зрабіў навуковую і ваенную кар’еру, здзейсніўшы, у прыватнасці, вандраванне ў Цэнтральную Азію і Тыбет. У 1908 годзе ён быў ганараваны доктарскай ступені honoris causa ў Кёнігсбергскім універсітэце. У звязку з эпахальнымі экспедыцыямі Нансена, Амундсена, Піры, Шэклтана і Скота, палярныя вандраванні былі папулярныя і ў Германіі, а Фільхнер ва ўмовах кайзераўскага рэжыму падыходзіў на ролю лідара новай нацыянальнай антарктычнай экспедыцыі. Фільхнер сцвярджаў, што пытанне пра фінансаванне новай экспедыцыі было нават разгледжанае ў Рэйхстагу, але дзяржаўнае фінансаванне не было зацверджана кайзерам Вільгельмам. Аднак Р. Краўзэ, які адмыслова займаўся гэтым пытаннем, не выявіў у матэрыялах пасяджэнняў Рэйхстага абмеркаванняў на дадзеную тэму.

5 сакавіка 1910 года В. Фільхнер афіцыйна абвясціў пра свае антарктычныя планы і заснаваў «Камітэт па Германскай антарктычнай экспедыцыі» (ням.: Komitee fur die Deutsche Antarktische Expedition) для яе фінансавання і лабіравання. Арганізацыяй займалася «Таварыства Германскай антарктычнай экспедыцыі» (ням.: Verein Deutsche Antarktische Expedition). Алфавітны спіс ахвяравальнікаў на пачатак 1911 года 209 чалавек, уключаючы Ф. фон Цэпеліна, аднак прыватныя ўнёскі склалі меншую частку бюджэту. Асноўнай крыніцай фінансавання стала латарэя, праведзеная ў карысць экспедыцыі па дырэктыве баварскага ўрада і асабіста прынца-рэгента Луітпольда. Ён жа стаў галоўным апекуном Камітэта па экспедыцыі.

Рыштунак. Каманда

Рыхард Фазель — камандзір барка «Дойчланд».

Галоўным кансультантам па рыштунку экспедыцыі быў вядомы брытанскі палярнік Эрнэст Шэклтан. Па яго рэкамендацыі быў куплены нарвежскі кітабойны барк «Бёрн» (даўжыня 44,9 м, водазмяшчэнне 344 т.), які ў лютым — красавіку 1911 года падпаў пад перабудове на верфях Гамбурга. Карабель атрымаў імя «Дойчланд». Дзякуючы пратэкцыі канцлера фон Гольвега (таксама члена Камітэта), экспедыцыя праходзіла пад сцягам Кайзерліхмарыне. «Дойчланд» меў паравую машыну магутнасцю ў 220 кВт (трохі менш 300 к. с.), якая таксама магла выпрацоўваць электрычнасць для асвятлення і сілкавання бартавой апаратуры. На борце быў бяздротавы тэлеграф. Паколькі меў быць працяглы марскі пераход, судна было абсталявана апрасняльнікам марской вады і поўным наборам ветразевага ўзбраення. Шруба магла прыбірацца на палубу праз адмысловую студню для зніжэння супраціву пры ходзе пад ветразямі, а таксама доўжачы прадухіленні яго пашкоджання пры руху ў ільдах. Пры спадарожным ветры «Дойчланд» развіваў хуткасць 10 вузлоў. Для акіянаграфічных даследаванняў былі тры механічныя лота, два з якіх маглі быць злучаны з паравой машынай. Для лёдавай разведкі быў узяты прывязны аэрастат, запас вадароду для яго везлі ў сталёвых балонах. На верхняй палубе былі абсталяваны акіянаграфічная, біялагічная і хімічная лабараторыі.

Па радзе Шэклтана для патрэб экспедыцыі было заказана 38 сібірскіх лаек і 12 коней, але апошніх было вырашана скарыстаць для перавозкі цяжкіх грузаў пры будаванні берагавой базы. Снегаходы Фільхнер вырашыў не браць, бо яны былі вельмі ненадзейныя. Правіянту назапасілі больш 100 тон з разліку на тры гады вандравання.

Навуковая каманда для зімоўкі ў Антарктыдзе складала на судне асаблівы атрад, кожны ўдзельнік якога меў асобную каюту. У навуковым атрадзе было 7 чалавек, у суднавай камандзе — 26 чалавек. Навуковую каманду склалі, апроч Фільхнера, Эрых Баркаў (метэаролаг), Эрых Пржыбылак (астраном і магнітолаг), Вільгельм Брэнеке (акіянограф) і Альфрэд Кінг (штурман), Фрыц Хейм (геолаг і гляцыёлаг). У склад каманды ўвайшоў аўстрыйскі альпініст Фелікс Кёніг. Капітанам «Дойчланда» стаў Рыхард Фазель (ням.: Richard Vahsel, 1868—1912) — другі памагаты Эрыха фон Дрыгальскага па вандраванні ў Антарктыду ў 1901 годзе. Яго прызначэнне актыўна лабіявалася ваенна-марскім ведамствам, і паміж Фільхнерам і Фазелем адразу пачаліся трэнні з-за паўнамоцтваў. Праблемы, аналагічныя германскім, адзначаліся ў Рускай палярнай экспедыцыі: афіцэр, прызначаны капітанам судна, згодна з Марскім статутам, лічыў сябе галоўным і патрабаваў адпаведнага да сябе дачынення з боку пасажыраў — навуковай партыі. Начальнік экспедыцыі бачыў у судне толькі транспартны сродак, а яго капітан быў для начальніка толькі «фурманам», якому належыць везці туды, куды паказвае пасажыр. Гэта пагаршалася фармалізмам Фільхнера, які ўсе загады аддаваў у пісьмовай форме; да таго ж, ён быў афіцэрам сухапутных войскаў.

Мэты і заданні

Гіпатэтычны праліў паміж Заходняй і Усходняй Антарктыдай па ўяўленнях 1910 года. Заштрыхаваны меркаваныя вобласці мацерыка, шэрым колерам выдзялена даследаваная Шэклтанам і Скотам вобласць. Белым колерам пазначаны пакавы лёд.

Экспедыцыя рыхтавалася ў становішчы «палярнай гонкі», бо ў 1910 годзе пра план заваявання Паўднёвага полюса абвясціў Роберт Скот, відаць, які лічыў Фільхнера адным са сваіх канкурэнтаў. Фільхнер таксама ездзіў у Эдзінбург для сустрэчы з вядомым шатландскім палярнікам Уільямам Спірсам Брусам, які ў свой час хацеў узяць удзел у першай германскай антарктычнай экспедыцыі. Брус падзяліўся з нямецкім даследнікам шэрагам сваіх ідэй, пакладзеных у аснову галоўнага навуковага задання германскай экспедыцыі — праверкі гіпотэзы пра падзел Усходняй і Заходняй Антарктыды. Брус, як і Фільхнер (а таксама Нордэншэльд і К. Маркхэм), меркавалі, што гэта розныя астравы ці архіпелагі, паміж якімі знаходзіцца змерзлы праліў, які злучае Паўднёвы полюс з морамі Роса і Уэдэла. Заданні экспедыцыі ўключалі комплексныя даследаванні ў вобласці геалогіі, акіяналогіі, біялогіі, клімату, магнетызму і іншага. Меркавалася высадзіцца з атрадам у 11 чалавек на паўднёвым узбярэжжы мора Уэдэла (Зямлі Котса, адкрытай Брусам у 1904 годзе) і правесці прынамсі гадавыя даследаванні ўсярэдзіне мацерыка. Пытанне пра дасягненне Паўднёвага полюса афіцыйна не ставілася. Досыць нявызначана апісвалася ў плане і роля экспедыцыйнага судна: магчыма, меркавалася здзейсніць дрэйф у льдах праз палярны праліў накшталт плавання «Фрама». У выточных накідах плана экспедыцыі нават прапанавалася працаваць у супрацы з Шэклтанам, які павінен быў дзеяць у моры Роса па адзіным з Фільхнерам плане. Экспедыцыйныя атрады павінны былі выкарыстаць бяздротавы тэлеграф для ўзгаднення дзеянняў. Аднак фінансы не дазволілі гэтага зрабіць.

У афіцыйным мемарандуме пра мэты экспедыцыі, апублікаваным у 1911 годзе, не ўтрымвалася згадванняў пра нацыянальны характар экспедыцыі ці патрыятычныя матывы.

Ход экспедыцыі

Пачатковы этап

Кітабойная станцыя ў Грутвікене. Фота 1994 года.

Бо сярод удзельнікаў навуковага атрада экспедыцыі ніхто, уключаючы Фільхнера, не меў палярнага досведу, у 1910 годзе была здзейснена кароткае падарожжа на Шпіцберген. У ёй бралі ўдзел 6 чалавек, якія павінны былі здзейсніць вандраванне ў Антарктыку. З іх бралі ўдзел у экспедыцыі толькі двое — Эрых Баркаў і Эрых Пржыбылак, трэці — доктар Генрых Зеельхайм — кіраваў экспедыцыяй у дарозе да Буэнас-Айрэса.

Вандраванне па Шпіцбергену мела дыстанцыю 65 км — праз горы ад Темплбэй да Макбэй ад заходняга да ўсходняга ўзбярэжжа. Гэты паход не быў небяспечны, бо да 1910 года архіпелаг быў папулярным турыстычным аб'ектам, і там працавала яшчэ некалькі экспедыцый. Там жа ў склад каманды Фільхнера ўвайшоў нарвежац Паўль Б'ёрвік (1857—1932), які працаваў у Антарктыцы яшчэ з Дрыгальскім.

«Дойчланд» выйшаў з Бремерхафена 3 мая 1911 года пад кіраўніцтвам Зеельхайма, Фильхнер застаўся ў Германіі ўладжваць справы экспедыцыі. Вандраванне ў Буэнас-Айрэс заняло 4 месяцы, яго галоўнай мэтай былі акіянаграфічныя даследаванні. Велізарную працу па даследаванні планктона правёў Ганс Ломан, які з-за рознагалоссяў з Зеельхаймам і Фазелем сышоў на бераг у Пернамбуку і звольніўся з экспедыцыі. 7 верасня каманда прыбыла ў сталіцу Аргенціны, дзе Зеельхайм таксама звольніўся. У Буэнас-Айрэсе на борт былі падняты грэнландскія ездавыя сабакі, дастаўленыя для экспедыцыі. У Паўднёвы акіян «Дойчланд» адплыў 4 кастрычніка 1911 года ўжо пад кіраўніцтвам Фільхнера, які прыбыў рэйсавым лайнерам. На шляхі ў Грутвікен адным з заданняў былі пошукі «вострава-прывіда» Дзінклаге, нібы выяўленага ў 1854 годзе недзе паміж 45°—49° пд. ш., 27°—35° з. д. Аднак даследаванне гэтага раёна акіяна сарвалася з-за хваробы суднавага лекара — Людвіга Коля, у якога здарыўся востры прыступ апендыцыта. Яго праапераваў у мора другі лекар — Вільгельм Гёдэль, і давялося тэрмінова ісці на Паўднёвую Георгію, дзе каманду цёпла прынялі нарвежскія кітабоі. У Грутвікене нямецкая каманда прабыла 48 дзён. Пасля нарад з начальнікам кітабояў Карлам Антонам Ларсенам Фільхнер распрацаваў праграму даследаванняў на Паўднёвых Сандвічавых астравах, дзеля праверкі гіпотэзы, звячаны ці яны геалагічна з іншымі астравамі паміж Паўднёвай Амерыкай і Афрыкай; 300-кіламятровае плаванне амаль не прынесла вынікаў з-за бесперапынных штормаў. 11 лістапада трэці афіцэр Вальтар Шлосарчак (па сумяшчальніцтве — радыст) скончыў самагубствам, што зрабіла маральны клімат на борце амаль невыносным.

Плаванне да Антарктыды

11 снежня 1911 года, узяўшы 130 тон вугалю на кітабойнай станцыі Хусвік, «Дойчланд» адплыў да ўзбярэжжа Антарктыды. На борце знаходзілася 75 эскімоскіх лаек і 8 коней (паводле іншай версіі, іх было 12). Спачатку пайшлі паўднёвым курсам, цяжкія льды былі сустрэты на шыраце 57° 30' пд. ш. Пачынаючы з 62° пд. ш. пасоўванне было вельмі абцяжарана, пляцоўкі адкрытай вады змяняліся шчыльнымі палямі пака. Часам атрымоўвалася праходзіць да 50 міль у дзень, як было 18 студзеня 1912 года. 29 студзеня ўбачылі антарктычнае ўзбярэжжа на 74° 15' пд. ш., мора ўвесь гэты час было свабодным ад лёду. 31 студзеня адбылася высадка ля ледавіка вышынёй больш 30 м. Дасягнутае ўзбярэжжа атрымала імя Берагі Луітпольда — у гонар патрона экспедыцыі. Ізноў адкрыты ледавік назвалі ў гонар кайзера, але той пазней пераназваў яго у гонар самога Фільхнера. Самага паўднёвага пункту каманда дасягнула на 77° 44' пд. ш., выяўленую бухту назвалі Залівам Фазеля. Было вырашана, што гэта найлепшае месца для зімовай базы.

Лёдавая разведка на мясцовасці расчаравала — ледавік меў шмат расколін, лёдавыя ўцёсы часта абвальваліся. Былі здзейснены дзве спробы высадкі, і канчаткова спыніліся на Заліве Фазеля. Канфлікт паміж Фільхнерам і Фазелем прывёў да таго, што суднавая каманда адмовілася выгрузіць 90 тон рыштунку і дапамагчы збудаваць зімоўе ў 2 мілях ад узбярэжжа. Урэшце ім атрымалася дамовіцца, але абранае Фазелем месца для збудавання базы на ледавіку 18 лютага стала разбурацца. Вандроўкам атрымалася выратаваць усё абсталяванне і пасяліць яго ў трумы «Дойчланда». Фільхнер не адмовіўся ад высадкі, і 28 лютага Брэнеке і Хейм былі высаджаны на бераг для даследаванняў ледавіка. На наступны дзень судна трапіла ў лёдавы затор, 3 сакавіка навукоўцы вярнуліся на борт, пасля чаго Фазель запатрабаваў вярнуцца на Паўднёвую Георгію, куды судны накіравалася 4 сакавіка. Пакуль кіраўніцтва спрабавала вырашыць канфлікт, 15 сакавіка «Дойчланд» умёрз у лёд і пачаў павольны дрэйф у моры Уэдэла.

Дрэйф. Завяршэнне экспедыцыі

Вільгельм Фільхнер. Фота зроблена ў Буэнас-Айрэсе 3 кастрычніка 1911 года.

Судна ўдала ўмерзла ў шчыльнае лёдавае поле, у якім не было расколін і не назіралася сціскаў. Каб зрабіць існаванне на борце больш камфартабельным, у красавіку на лёд былі перанесены стайні, сабачыя будкі і частка запасаў. Неўзабаве была збудавана магнітная і астранамічная абсерваторыя, з лёду ж запускалі аэрастат і паветраныя змеі для разведкі і метэаназіранняў. Судна ўвесь гэты час дрэйфавала з нахілам на правы борт, які бесперапынна ўзрастаў і дасягнуў 8°.

Падчас палярнай зімы Фільхнер распачаў 40-мільнае вандраванне, каб пацвердзіць ці аспрэчыць існаванне Новай Паўднёвай Грэнландыі, нібы адкрытай у 1823 годзе. 23 чэрвеня 1912 года пры тэмпературы −39 °C Фільхнер, Клінг і Кёніг на двух санках, запрэжаных 16 сабакамі, выступілі, маючы запас правіянту на тры тыдні. Пройдучы ў цяжкім лёдзе 31 мілю, яны дасягнулі 70°33′ пд. ш. 44°48′ з. д., але не знайшлі ніякіх прыкмет зямлі. Паколькі судна дрэйфавала, Клінгу давялося вызначыць кірунак дрэйфу, і яны вярнуліся, калі карабель знаходзіўся ў 38 мілях ад палажэння, у якім група Фільхнера пакінула борт. Правядучы ў дарозе 8 дзён, Фільхнер з таварышамі вярнуліся 30 чэрвеня. Фазель да таго часу быў цяжка хворы, 8 жніўня ён сканаў ад наступстваў сіфіліса. Некаторыя аўтары разглядаюць складанасці ў адносінах Фазеля і Фільхнера з неўралагічнага пункту погляду — як наступствы тэрмінальнай стадыі захворвання.

Кёніг у жніўні паўтарыў васьмідзённае санкавае вандраванне, каб даследаваць айсберг, што знаходзіўся ў непасрэднай бачнасці з карабля; галоўнай мэтай была праверка магчымасцей гравіметрычнага і навігацыйнага абсталявання. Кёніг надалей планаваў першую аўстра-венгерскую антарктычную экспедыцыю, купіўшы «Дойчланд» для яе патрэб, але планы былі перакрэслены Першай сусветнай вайной.

Пад канец лістапада стала ясна, што льды неўзабаве выкрыюцца; 26 лістапада 1912 года былі разведзены пары. Аднак яшчэ 10 дзён каманда прабіралася праз ледзяныя палі, толькі 19 снежня 1912 года «Дойчланд» вярнуўся ў Грутвікен. Да таго часу становішча на борце было блізкім да бунту, ні пра які працяг экспедыцыі не магло быць і гаворкі. Афіцэры і навукоўцы ўтварылі на борце дзве варагуючыя фракцыі; да кастрычніка Фільхнер сур'езна асцерагаўся за сваё жыццё. У Грутвікене ён перадаў камандаванне Клінгу і першым жа суднам адправіўся ў Германію.

Вынікі

Нягледзячы на тое, што ніводная з заяўленых мэт германскай антарктычнай экспедыцыі не была выканана, навуковыя вынікі яе аказаліся значнымі. Самым важным стала аспрэчанне тэорыі антарктычнага праліва і довад, што мора Уэдэла замкнёна шэльфавым ледавіком прыкладна на 78° ю. ш., што робіць яго аналагічным па будове морам Роса. Была ўдакладнена карта Паўднёвай Георгіі. Метэаролагі экспедыцыі давялі наяўнасць над усёй Антарктыдай антыцыклона. Акіянолагі ўдакладнілі характар глыбіннай цыркуляцыі вод паміж паўночнай і паўднёвай часткамі Атлантычнага акіяна. Публікацыя навуковых вынікаў экспедыцыі зацягнулася — справаздача Фільхнера ўбачыла свет у 1922 годзе, публікацыі Баркава і Пржыбылака выйшлі да 1933 года. На думку Рэйнхарта Краўзэ, па сваіх выніках экспедыцыя Фільхнера не саступала адкрыццям Джэймса Роса у 1841—1843 гадах. Аднак адсутнасць эфектных дасягненняў і Імперская трансантарктычная экспедыцыя Шэклтана, якая праходзіла ў тым жа рэгіёне, цалкам перакрэслілі памяць пра яе. Тым часам, акіянаграфічныя і метэаралагічныя адкрыцці супрацоўнікаў Фільхнера дазволілі ўключыць Антарктыку ў механіку глабальных кліматычных і акіянічных працэсаў.

Гл. таксама

• Вільгельм Фільхнер
• Германская антарктычная экспедыцыя, 1901—1903

Літаратура

• Wilhelm Filchner: Zum Sechsten Erdteil. Die zweite deutsche Südpolar-Expedition, Ullstein, Berlin 1922 (Erstausgabe) und 1923 (Reprint bei BoD)
• Hans Härlin: Am Südpol. Die Entdeckungsgeschichte eines neuen Erdteils, BoD, 2012 (Nachdruck des Originals von 1933)
• Encylopedia of the Antarctic / Beau Riffenburgh (ed.). — N. Y. : Routledge, 2007. — Vol. 1 : A–K. — P. 453—455. — ISBN 0415970245.
• Krause, R. A. Zum hundertjährigen Jubiläum der Deutschen Antarktischen Expedition unter der Leitung von Wilhelm Filchner, 1911—1912(ням.) // Polarforschung. — 2011. — Band 81. — S. 103—126.
• Mills, William James. Exploring polar frontiers : a historical encyclopedia / With contributions by David Clammer, Sir Ranulph Fiennes, Jenny Mai Handford, Rear Admiral John Myres, Geoff Renner and David Stam. — ABC-CLIO, Inc., 2003. — P. 228—230. — 844 p. — ISBN 1-57607-422-6.

Спасылкі

• Wilhelm Filchner 1877–1957 (нявызн.). South-pole.com. Архівавана з першакрыніцы 13 жніўня 2011. Праверана 18 снежня 2008.