Вікіпедыя

Другая германская антарктычная экспедыцыя

Друга́я герма́нская антаркты́чная экспеды́цыя (ням.: Zweite Deutsche Antarktisexpedition) праходзіла ў моры Уэдэла у 1911—1912 гадах; гэта была другая германская экспедыцыя, што дзейнічала ў Антарктыцы пасля 1903 года. Галоўнай мэтай экспедыцыі і яе кіраўніка — Вільгельма Фільхнера — было перасячэнне Антарктычнага кантынента у самым вузкім яго месцы — ад мора Уэдэла да мора Роса; пра заваяванне Паўднёвага полюса афіцыйна не аб'яўлялася. Мела метай давесці ці аспрэчыць гіпотэзу пра наяўнасць праліва паміж Усходняй і Заходняй Антарктыдай, сфармуляваную шэрагам аўтарытэтных палярнікаў, такіх як Адольф Нордэншэльд і Клементсам Маркхэмам  (руск.) (бел.. Экспедыцыя фінансавалася за кошт прыватных ахвяраванняў і прыбытку ад латарэі[1]. З-за сур'ёзных рознагалоссяў паміж яе кіраўніком і капітанам  (руск.) (бел. экспедыцыйнага судна пры выбары месца для зімоўкі каманда не здолела нават высадзіцца на ўзбярэжжа Антарктыды; і ўсё ж, былі здзейснены сур'ёзныя геаграфічныя адкрыцці. З-за Першай сусветнай вайны навуковыя вынікі экспедыцыі былі апублікаваны з вялікім спазненнем, а падрабязнасці стасункаў удзельнікаў каманды Фільхнер апублікаваў толькі ў 1950-я гады[2].

Другая германская антарктычная экспедыцыя

Экспедыцыйнае судна — барк «Дойчланд»
Краіна  Германская імперыя
Дата пачатку 3 мая 1911
Дата заканчэння 19 снежня 1912
Кіраўнік Вільгельм Фільхнер
Склад

33 чалавекі (7 чалавек — навуковая каманда, 26 чалавек — карабельная каманда)

Маршрут

Маршрут экспедыцыі Фільхнера выдзелены блакітным колерам, экспедыцыі Дрыгальскага — кармінавым
Дасягненні

Аспрэчана існаванне Новай Паўднёвай Грэнландыі

Адкрыцці
Страты
  • 11 лістапада 1911 года скончыў жыццё самагубствам трэці афіцэр — Вальтэр Шлосарчак
  • 8 жніўня 1912 памёр камандзір судна «Дойчланд» — Рыхард Фазель

Перадгісторыя. Планаванне правіць

Ідэя правядзення германскай антарктычнай экспедыцыі была ўпершыню высунута і абгрунтавана яшчэ ў 1865 годзе вядучым нямецкім геафізікам Георгам фон Наймаерам  (ням.) (бел., аднак практычнае яе здзяйсненне адбылося толькі ў 1901—1903 гадах. Першую германскую антарктычную экспедыцыю узначаліў дасведчаны палярнік Эрых фон Дрыгальскі. Экспедыцыя фінансавалася ўрадам, яе апекуном быў асабіста кайзер Вільгельм II; было пабудавана адмысловае экспедыцыйнае судна «Гаўс  (руск.) (бел.». Экспедыцыя апынулася няўдалай — у пачатку 1902 года «Гаўс» быў заціснуты льдамі ў 50 мілях ад антарктычнага ўзбярэжжа і амаль 14 месяцаў дрэйфаваў у моры Дэйвіса (атрымалым гэта назва пазней). Экспедыцыя Дрыгальскага адкрыла і абследавала новыя тэрыторыі ў Антарктыцы, што ляжаць паміж 87° 43' і 91° 54' усх. д., з вулканам Гаўсберг  (руск.) (бел. вышынёй 371 м і дала ім назву «Зямля Вільгельма II». Аднак на фоне дасягненняў Роберта Скота кайзер загадаў экспедыцыю перапыніць[3].

Вільгельм Фільхнер паходзіў з сямейства баварскай эліты, зрабіў навуковую і ваенную кар’еру, здзейсніўшы, у прыватнасці, вандраванне ў Цэнтральную Азію і Тыбет. У 1908 годзе ён быў ганараваны доктарскай ступені honoris causa ў Кёнігсбергскім універсітэце. У звязку з эпахальнымі экспедыцыямі Нансена, Амундсена, Піры, Шэклтана і Скота, палярныя вандраванні былі папулярныя і ў Германіі, а Фільхнер ва ўмовах кайзераўскага рэжыму падыходзіў на ролю лідара новай нацыянальнай антарктычнай экспедыцыі[4]. Фільхнер сцвярджаў, што пытанне пра фінансаванне новай экспедыцыі было нават разгледжанае ў Рэйхстагу, але дзяржаўнае фінансаванне не было зацверджана кайзерам Вільгельмам. Аднак Р. Краўзэ, які адмыслова займаўся гэтым пытаннем, не выявіў у матэрыялах пасяджэнняў Рэйхстага абмеркаванняў на дадзеную тэму[5].

5 сакавіка 1910 года В. Фільхнер афіцыйна абвясціў пра свае антарктычныя планы і заснаваў «Камітэт па Германскай антарктычнай экспедыцыі» (ням.: Komitee fur die Deutsche Antarktische Expedition) для яе фінансавання і лабіравання. Арганізацыяй займалася «Таварыства Германскай антарктычнай экспедыцыі» (ням.: Verein Deutsche Antarktische Expedition). Алфавітны спіс ахвяравальнікаў на пачатак 1911 года 209 чалавек, уключаючы Ф. фон Цэпеліна, аднак прыватныя ўнёскі склалі меншую частку бюджэту. Асноўнай крыніцай фінансавання стала латарэя, праведзеная ў карысць экспедыцыі па дырэктыве баварскага ўрада і асабіста прынца-рэгента Луітпольда. Ён жа стаў галоўным апекуном Камітэта па экспедыцыі[5].

Рыштунак. Каманда правіць

 
Рыхард Фазель — камандзір барка «Дойчланд».

Галоўным кансультантам па рыштунку экспедыцыі быў вядомы брытанскі палярнік Эрнэст Шэклтан. Па яго рэкамендацыі быў куплены нарвежскі кітабойны барк «Бёрн» (даўжыня 44,9 м, водазмяшчэнне 344 т.), які ў лютым — красавіку 1911 года падпаў пад перабудове на верфях Гамбурга. Карабель атрымаў імя «Дойчланд». Дзякуючы пратэкцыі канцлера фон Гольвега (таксама члена Камітэта), экспедыцыя праходзіла пад сцягам Кайзерліхмарыне[6]. «Дойчланд» меў паравую машыну магутнасцю ў 220 кВт (трохі менш 300 к. с.), якая таксама магла выпрацоўваць электрычнасць для асвятлення і сілкавання бартавой апаратуры. На борце быў бяздротавы тэлеграф. Паколькі меў быць працяглы марскі пераход, судна было абсталявана апрасняльнікам марской вады і поўным наборам ветразевага ўзбраення. Шруба магла прыбірацца на палубу праз адмысловую студню для зніжэння супраціву пры ходзе пад ветразямі, а таксама доўжачы прадухіленні яго пашкоджання пры руху ў ільдах. Пры спадарожным ветры «Дойчланд» развіваў хуткасць 10 вузлоў. Для акіянаграфічных даследаванняў былі тры механічныя лота  (руск.) (бел., два з якіх маглі быць злучаны з паравой машынай. Для лёдавай разведкі быў узяты прывязны аэрастат, запас вадароду для яго везлі ў сталёвых балонах. На верхняй палубе былі абсталяваны акіянаграфічная, біялагічная і хімічная лабараторыі[7].

Па радзе Шэклтана для патрэб экспедыцыі было заказана 38 сібірскіх лаек і 12 коней, але апошніх было вырашана скарыстаць для перавозкі цяжкіх грузаў пры будаванні берагавой базы. Снегаходы  (руск.) (бел. Фільхнер вырашыў не браць, бо яны былі вельмі ненадзейныя. Правіянту назапасілі больш 100 тон з разліку на тры гады вандравання[7].

Навуковая каманда для зімоўкі ў Антарктыдзе складала на судне асаблівы атрад, кожны ўдзельнік якога меў асобную каюту. У навуковым атрадзе было 7 чалавек, у суднавай камандзе — 26 чалавек. Навуковую каманду склалі, апроч Фільхнера, Эрых Баркаў (метэаролаг), Эрых Пржыбылак (астраном і магнітолаг), Вільгельм Брэнеке (акіянограф) і Альфрэд Кінг (штурман), Фрыц Хейм (геолаг і гляцыёлаг). У склад каманды ўвайшоў аўстрыйскі альпініст Фелікс Кёніг. Капітанам «Дойчланда» стаў Рыхард Фазель (ням.: Richard Vahsel, 1868—1912) — другі памагаты Эрыха фон Дрыгальскага па вандраванні ў Антарктыду ў 1901 годзе. Яго прызначэнне актыўна лабіявалася ваенна-марскім ведамствам, і паміж Фільхнерам і Фазелем адразу пачаліся трэнні з-за паўнамоцтваў[8]. Праблемы, аналагічныя германскім, адзначаліся ў Рускай палярнай экспедыцыі: афіцэр, прызначаны капітанам судна, згодна з Марскім статутам, лічыў сябе галоўным і патрабаваў адпаведнага да сябе дачынення з боку пасажыраў — навуковай партыі. Начальнік экспедыцыі бачыў у судне толькі транспартны сродак, а яго капітан быў для начальніка толькі «фурманам», якому належыць везці туды, куды паказвае пасажыр[9]. Гэта пагаршалася фармалізмам Фільхнера, які ўсе загады аддаваў у пісьмовай форме; да таго ж, ён быў афіцэрам сухапутных войскаў[10].

Мэты і заданні правіць

 
Гіпатэтычны праліў паміж Заходняй і Усходняй Антарктыдай па ўяўленнях 1910 года. Заштрыхаваны меркаваныя вобласці мацерыка, шэрым колерам выдзялена даследаваная Шэклтанам і Скотам вобласць. Белым колерам пазначаны пакавы лёд.

Экспедыцыя рыхтавалася ў становішчы «палярнай гонкі», бо ў 1910 годзе пра план заваявання Паўднёвага полюса абвясціў Роберт Скот, відаць, які лічыў Фільхнера адным са сваіх канкурэнтаў. Фільхнер таксама ездзіў у Эдзінбург для сустрэчы з вядомым шатландскім палярнікам Уільямам Спірсам Брусам, які ў свой час хацеў узяць удзел у першай германскай антарктычнай экспедыцыі. Брус падзяліўся з нямецкім даследнікам шэрагам сваіх ідэй, пакладзеных у аснову галоўнага навуковага задання германскай экспедыцыі — праверкі гіпотэзы пра падзел Усходняй і Заходняй Антарктыды. Брус, як і Фільхнер (а таксама Нордэншэльд і К. Маркхэм), меркавалі, што гэта розныя астравы ці архіпелагі, паміж якімі знаходзіцца змерзлы праліў, які злучае Паўднёвы полюс з морамі Роса і Уэдэла. Заданні экспедыцыі ўключалі комплексныя даследаванні ў вобласці геалогіі, акіяналогіі, біялогіі, клімату, магнетызму і іншага. Меркавалася высадзіцца з атрадам у 11 чалавек на паўднёвым узбярэжжы мора Уэдэла (Зямлі Котса, адкрытай Брусам у 1904 годзе) і правесці прынамсі гадавыя даследаванні ўсярэдзіне мацерыка. Пытанне пра дасягненне Паўднёвага полюса афіцыйна не ставілася. Досыць нявызначана апісвалася ў плане і роля экспедыцыйнага судна: магчыма, меркавалася здзейсніць дрэйф у льдах праз палярны праліў накшталт плавання «Фрама». У выточных накідах плана экспедыцыі нават прапанавалася працаваць у супрацы з Шэклтанам, які павінен быў дзеяць у моры Роса па адзіным з Фільхнерам плане[11]. Экспедыцыйныя атрады павінны былі выкарыстаць бяздротавы тэлеграф для ўзгаднення дзеянняў. Аднак фінансы не дазволілі гэтага зрабіць[12].

У афіцыйным мемарандуме пра мэты экспедыцыі, апублікаваным у 1911 годзе, не ўтрымвалася згадванняў пра нацыянальны характар экспедыцыі ці патрыятычныя матывы[7].

Ход экспедыцыі правіць

Пачатковы этап правіць

 
Кітабойная станцыя ў Грутвікене. Фота 1994 года.

Бо сярод удзельнікаў навуковага атрада экспедыцыі ніхто, уключаючы Фільхнера, не меў палярнага досведу, у 1910 годзе была здзейснена кароткае падарожжа на Шпіцберген. У ёй бралі ўдзел 6 чалавек, якія павінны былі здзейсніць вандраванне ў Антарктыку. З іх бралі ўдзел у экспедыцыі толькі двое — Эрых Баркаў і Эрых Пржыбылак, трэці — доктар Генрых Зеельхайм — кіраваў экспедыцыяй у дарозе да Буэнас-Айрэса[12].

Вандраванне па Шпіцбергену мела дыстанцыю 65 км — праз горы ад Темплбэй да Макбэй ад заходняга да ўсходняга ўзбярэжжа. Гэты паход не быў небяспечны, бо да 1910 года архіпелаг быў папулярным турыстычным аб'ектам, і там працавала яшчэ некалькі экспедыцый. Там жа ў склад каманды Фільхнера ўвайшоў нарвежац Паўль Б'ёрвік (1857—1932), які працаваў у Антарктыцы яшчэ з Дрыгальскім[13].

«Дойчланд» выйшаў з Бремерхафена  (руск.) (бел. 3 мая 1911 года пад кіраўніцтвам Зеельхайма, Фильхнер застаўся ў Германіі ўладжваць справы экспедыцыі. Вандраванне ў Буэнас-Айрэс заняло 4 месяцы, яго галоўнай мэтай былі акіянаграфічныя даследаванні. Велізарную працу па даследаванні планктона правёў Ганс Ломан, які з-за рознагалоссяў з Зеельхаймам і Фазелем сышоў на бераг у Пернамбуку і звольніўся з экспедыцыі. 7 верасня каманда прыбыла ў сталіцу Аргенціны, дзе Зеельхайм таксама звольніўся[14]. У Буэнас-Айрэсе на борт былі падняты грэнландскія ездавыя сабакі, дастаўленыя для экспедыцыі[15]. У Паўднёвы акіян «Дойчланд» адплыў 4 кастрычніка 1911 года ўжо пад кіраўніцтвам Фільхнера, які прыбыў рэйсавым лайнерам. На шляхі ў Грутвікен адным з заданняў былі пошукі «вострава-прывіда» Дзінклаге, нібы выяўленага ў 1854 годзе недзе паміж 45°—49° пд. ш., 27°—35° з. д. Аднак даследаванне гэтага раёна акіяна сарвалася з-за хваробы суднавага лекара — Людвіга Коля, у якога здарыўся востры прыступ апендыцыта. Яго праапераваў у мора другі лекар — Вільгельм Гёдэль, і давялося тэрмінова ісці на Паўднёвую Георгію, дзе каманду цёпла прынялі нарвежскія кітабоі. У Грутвікене нямецкая каманда прабыла 48 дзён. Пасля нарад з начальнікам кітабояў Карлам Антонам Ларсенам  (руск.) (бел. Фільхнер распрацаваў праграму даследаванняў на Паўднёвых Сандвічавых астравах, дзеля праверкі гіпотэзы, звячаны ці яны геалагічна з іншымі астравамі паміж Паўднёвай Амерыкай і Афрыкай; 300-кіламятровае плаванне амаль не прынесла вынікаў з-за бесперапынных штормаў[14]. 11 лістапада трэці афіцэр Вальтар Шлосарчак (па сумяшчальніцтве — радыст) скончыў самагубствам, што зрабіла маральны клімат на борце амаль невыносным[12].

Плаванне да Антарктыды правіць

11 снежня 1911 года, узяўшы 130 тон вугалю на кітабойнай станцыі Хусвік  (англ.) (бел., «Дойчланд» адплыў да ўзбярэжжа Антарктыды. На борце знаходзілася 75 эскімоскіх лаек і 8 коней (паводле іншай версіі, іх было 12)[12][15]. Спачатку пайшлі паўднёвым курсам, цяжкія льды былі сустрэты на шыраце 57° 30' пд. ш. Пачынаючы з 62° пд. ш. пасоўванне было вельмі абцяжарана, пляцоўкі адкрытай вады змяняліся шчыльнымі палямі пака. Часам атрымоўвалася праходзіць да 50 міль у дзень, як было 18 студзеня 1912 года. 29 студзеня ўбачылі антарктычнае ўзбярэжжа на 74° 15' пд. ш., мора ўвесь гэты час было свабодным ад лёду. 31 студзеня адбылася высадка ля ледавіка вышынёй больш 30 м[16]. Дасягнутае ўзбярэжжа атрымала імя Берагі Луітпольда — у гонар патрона экспедыцыі. Ізноў адкрыты ледавік назвалі ў гонар кайзера, але той пазней пераназваў яго у гонар самога Фільхнера. Самага паўднёвага пункту каманда дасягнула на 77° 44' пд. ш., выяўленую бухту назвалі Залівам Фазеля. Было вырашана, што гэта найлепшае месца для зімовай базы[12].

Лёдавая разведка на мясцовасці расчаравала — ледавік меў шмат расколін, лёдавыя ўцёсы часта абвальваліся. Былі здзейснены дзве спробы высадкі, і канчаткова спыніліся на Заліве Фазеля. Канфлікт паміж Фільхнерам і Фазелем прывёў да таго, што суднавая каманда адмовілася выгрузіць 90 тон рыштунку і дапамагчы збудаваць зімоўе ў 2 мілях ад узбярэжжа. Урэшце ім атрымалася дамовіцца, але абранае Фазелем месца для збудавання базы на ледавіку 18 лютага стала разбурацца. Вандроўкам атрымалася выратаваць усё абсталяванне і пасяліць яго ў трумы «Дойчланда». Фільхнер не адмовіўся ад высадкі, і 28 лютага Брэнеке і Хейм былі высаджаны на бераг для даследаванняў ледавіка. На наступны дзень судна трапіла ў лёдавы затор, 3 сакавіка навукоўцы вярнуліся на борт, пасля чаго Фазель запатрабаваў вярнуцца на Паўднёвую Георгію, куды судны накіравалася 4 сакавіка. Пакуль кіраўніцтва спрабавала вырашыць канфлікт, 15 сакавіка «Дойчланд» умёрз у лёд і пачаў павольны дрэйф у моры Уэдэла[12].

Дрэйф. Завяршэнне экспедыцыі правіць

 
Вільгельм Фільхнер. Фота зроблена ў Буэнас-Айрэсе 3 кастрычніка 1911 года[17].

Судна ўдала ўмерзла ў шчыльнае лёдавае поле, у якім не было расколін і не назіралася сціскаў. Каб зрабіць існаванне на борце больш камфартабельным, у красавіку на лёд былі перанесены стайні, сабачыя будкі і частка запасаў. Неўзабаве была збудавана магнітная і астранамічная абсерваторыя, з лёду ж запускалі аэрастат і паветраныя змеі для разведкі і метэаназіранняў. Судна ўвесь гэты час дрэйфавала з нахілам на правы борт, які бесперапынна ўзрастаў і дасягнуў 8°[18].

Падчас палярнай зімы Фільхнер распачаў 40-мільнае вандраванне, каб пацвердзіць ці аспрэчыць існаванне Новай Паўднёвай Грэнландыі, нібы адкрытай у 1823 годзе. 23 чэрвеня 1912 года пры тэмпературы −39° C Фільхнер, Клінг і Кёніг на двух санках, запрэжаных 16 сабакамі, выступілі, маючы запас правіянту на тры тыдні. Пройдучы ў цяжкім лёдзе 31 мілю, яны дасягнулі 70°33′ пд. ш. 44°48′ з. д.HGЯO, але не знайшлі ніякіх прыкмет зямлі. Паколькі судна дрэйфавала, Клінгу давялося вызначыць кірунак дрэйфу, і яны вярнуліся, калі карабель знаходзіўся ў 38 мілях ад палажэння, у якім група Фільхнера пакінула борт. Правядучы ў дарозе 8 дзён, Фільхнер з таварышамі вярнуліся 30 чэрвеня. Фазель да таго часу быў цяжка хворы, 8 жніўня ён сканаў ад наступстваў сіфіліса. Некаторыя аўтары разглядаюць складанасці ў адносінах Фазеля і Фільхнера з неўралагічнага пункту погляду — як наступствы тэрмінальнай стадыі захворвання[12][15].

Кёніг у жніўні паўтарыў васьмідзённае санкавае вандраванне, каб даследаваць айсберг, што знаходзіўся ў непасрэднай бачнасці з карабля; галоўнай мэтай была праверка магчымасцей гравіметрычнага і навігацыйнага абсталявання. Кёніг надалей планаваў першую аўстра-венгерскую антарктычную экспедыцыю, купіўшы «Дойчланд» для яе патрэб, але планы былі перакрэслены Першай сусветнай вайной[19].

Пад канец лістапада стала ясна, што льды неўзабаве выкрыюцца; 26 лістапада 1912 года былі разведзены пары. Аднак яшчэ 10 дзён каманда прабіралася праз ледзяныя палі, толькі 19 снежня 1912 года «Дойчланд» вярнуўся ў Грутвікен. Да таго часу становішча на борце было блізкім да бунту, ні пра які працяг экспедыцыі не магло быць і гаворкі. Афіцэры і навукоўцы ўтварылі на борце дзве варагуючыя фракцыі; да кастрычніка Фільхнер сур'езна асцерагаўся за сваё жыццё. У Грутвікене ён перадаў камандаванне Клінгу і першым жа суднам адправіўся ў Германію[19].

Вынікі правіць

Нягледзячы на тое, што ніводная з заяўленых мэт германскай антарктычнай экспедыцыі не была выканана, навуковыя вынікі яе аказаліся значнымі. Самым важным стала аспрэчанне тэорыі антарктычнага праліва і довад, што мора Уэдэла замкнёна шэльфавым ледавіком прыкладна на 78° ю. ш., што робіць яго аналагічным па будове морам Роса[10]. Была ўдакладнена карта Паўднёвай Георгіі. Метэаролагі экспедыцыі давялі наяўнасць над усёй Антарктыдай антыцыклона. Акіянолагі ўдакладнілі характар глыбіннай цыркуляцыі вод паміж паўночнай і паўднёвай часткамі Атлантычнага акіяна. Публікацыя навуковых вынікаў экспедыцыі зацягнулася — справаздача Фільхнера ўбачыла свет у 1922 годзе, публікацыі Баркава і Пржыбылака выйшлі да 1933 года[20]. На думку Рэйнхарта Краўзэ, па сваіх выніках экспедыцыя Фільхнера не саступала адкрыццям Джэймса Роса у 1841—1843 гадах. Аднак адсутнасць эфектных дасягненняў і Імперская трансантарктычная экспедыцыя Шэклтана, якая праходзіла ў тым жа рэгіёне, цалкам перакрэслілі памяць пра яе. Тым часам, акіянаграфічныя і метэаралагічныя адкрыцці супрацоўнікаў Фільхнера дазволілі ўключыць Антарктыку ў механіку глабальных кліматычных і акіянічных працэсаў[21].

Гл. таксама правіць

Заўвагі правіць

  1. ↑ Reinhard A. Krause: Zum hundertjährigen Jubiläum der Deutschen Antarktischen Expedition unter der Leitung von Wilhelm Filchner, 1911—1912 (PDF; 28,36 MB). In: Polarforschung 81 (2), 2011 (erschienen 2012), S. 103—126
  2. ↑ Mills 2003, p. 230.
  3. ↑ Riffenburgh 2007, p. 455.
  4. ↑ Krause 2011, s. 104—105.
  5. ↑ а б Krause 2011, s. 105.
  6. ↑ Krause 2011, s. 103, 105.
  7. ↑ а б в Krause 2011, s. 107.
  8. ↑ Mills 2003, p. 228.
  9. ↑ Черкашин Н. А. Адмирал Колчак: диктатор поневоле. — М.: Вече, 2005. — С. 74. — (Досье без ретуши). — ISBN 5-9533-0518-4.
  10. ↑ а б Krause 2011, s. 117.
  11. ↑ Krause 2011, s. 106.
  12. ↑ а б в г д е ё Mills 2003, p. 229.
  13. ↑ Krause 2011, s. 109.
  14. ↑ а б Krause 2011, s. 110.
  15. ↑ а б в Riffenburgh 2007, p. 454.
  16. ↑ Krause 2011, s. 111.
  17. ↑ Krause 2011, s. 104.
  18. ↑ Krause 2011, s. 113.
  19. ↑ а б Krause 2011, s. 114.
  20. ↑ Krause 2011, s. 118.
  21. ↑ Krause 2011, s. 119.

Літаратура правіць

Спасылкі правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Другая_германская_антарктычная_экспедыцыя&oldid=4611856"