Эстонская Рэспубліка (1918—1940)

Першая Эстонская Рэспубліка — перыяд у гісторыі Эстоніі. Яна была абвешчана 24 лютага 1918 года ў працэсе распаду Расійскай імперыі.

Гістарычная дзяржава
Эстонская Рэспубліка
Герб Сцяг
Гімн: Айчына мая, маё шчасце і радасць
<  <   > 24 лютага 1918 — 21 ліпеня 1940
Сталіца	Талін
Найбуйнейшыя гарады	Талін, Пярну, Тарту, Нарва
Грашовая адзінка	эстонская марка (1918—1928) эстонская крона (пасля 1928)
Насельніцтва	1 126 413 чал.
Форма кіравання	парламенцкая рэспубліка, аўтакратыя (з 1934)
Кіраўнікі дзяржавы
Дзяржаўны старэйшына
• 1920—1921	Антс Пійп (першы)
• 1921—1922; 1923—1924; 1931—1932; 1932—1933; 1933—1937	Канстанцін Пятс (апошні)
Прэзідэнт
• 1938—1940	Канстанцін Пятс
Прэм’ер-міністр
• 1918—1919	Канстанцін Пятс (першы)
• 1940	Іаганес Барбарус (апошні)
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Незалежнасць стала галоўным вынікам Вызваленчай вайны. 2 лютага 1920 года Савецкая Расія і Эстонія падпісалі мірны дагавор аб узаемным прызнанні. У падпісанні дагавора таксама прымала ўдзел Фінляндыя.

15 чэрвеня 1920 года Устаноўчы сход ухваліў праект першай канстытуцыі Эстонскай Рэспублікі.

22 верасня 1921 года Эстонія ўвайшла ў Лігу нацый.

Пасля ўступлення ў сілу другой канстытуцыі 1934 года ў краіне адбыўся дзяржаўны пераварот, у выніку якога ў Эстоніі зацвердзіўся аўтарытарны рэжым на чале з Канстанцінам Пятсам.

У выніку падзелу сфераў уплыву паміж СССР і Трэцім Рейхам (пакт Молатава-Рыбентропа) у 1939 годзе, Эстоніі ў верасні 1939 года Савецкім Саюзам быў навязаны «Пакт аб узаемадапамозе», а 6 жніўня 1940 года Эстонія была ўключана ў склад СССР. 20 жніўня 1991 года незалежнасць Эстоніі была адноўлена.

Стварэнне Эстонскай Рэспублікі

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі і ў працэсе распаду Расійскай імперыі на паўночна-заходніх тэрыторыях Расійскай імперыі ва ўмовах грамадзянскай вайны і нямецкай акупацыі 24 лютага 1918 года Сходам Старэйшын Эстонскага Маапяэва была абвешчаная незалежная дэмакратычная Эстонская Рэспубліка.

"Sel saatuslikul tunnil on Eesti Maapäew kui maa ja rahwa seaduslik esitaja ühemeelsele otsusele jõudes rahwawolituse alusel seiswate Eesti politiliste parteidega ja organisatsionidega, toetades rahwaste enesemääramise õiguse peale, tarwilikuks tunnistanud, Eesti maa ja rahwa saatuse määramiseks järgmisi otsustawaid samme astuda: Eestimaa tema ajaloolistes ja etnografilistes piirides kuulutatakse tänasest peale iseseiswaks demokratliseks wabariigiks. Iseseiswa Eesti wabariigi piiridesse kuuluvad: Harjumaa, Läänemaa, Järwamaa, Wirumaa ühes Narwa linna ja tema ümbruskonnaga, Tartumaa, Wõrumaa, Wiljandimaa ja Pärnumaa ühes Lääne mere saartega — Saare-, Hiiu- ja Muhumaaga ja teistega, kus Eesti rahwas suures enamuses põliselt asumas… " (арыгінальны тэкст, эст.)

«У гэтую вырашальную гадзіну Эстонскі Маапяэв (ландтаг) як законны прадстаўнік краіны і народа, абапіраючыся на права нацый на самавызначэнне, разам з палітычнымі партыямі і арганізацыямі, якія стаяць на пазіцыях народнага праўлення, прыйшоў да адзінагалоснага рашэння аб прызнанні неабходным распачаць наступныя крокі для вызначэння далейшага лёсу Эстоніі: Эстонія ў яе гістарычных і этнаграфічных межах з сённяшняга дня аб’яўляецца незалежнай дэмакратычнай Рэспублікай. У межы незалежнай Эстонскай Рэспублікі ўваходзяць: Хар’юмаа, Ляанэ, Ярва, Віру разам з горадам Нарвай і яго наваколлем, Тарту, Выру, Вільяндзі і Пярну разам з выспамі Балтыйскага мора — Саарэмаа, Хію, Мухумаа, а таксама іншымі, дзе спрадвечна пераважае эстонскае насельніцтва …» (з Маніфеста усім народам Эстоніі 24 лютага 1918 года)

21―22 студзеня (3-4 лютага) 1918 года былі праведзены выбары ў Эстонскі Устаноўчы сход.

Пасля адступлення нямецкіх войскаў рэальная незалежнасць была дасягнута ў ходзе Вызваленчай вайны, у рамках якой зноў створаная эстонская армія пад камандаваннем палкоўніка Ёхана Лайданера ў саюзе з расійскай Паўночна-Заходняй арміяй і пры дапамозе брытанскага флоту, а таксама шведскіх і фінскіх добраахвотнікаў адбілі спробы Чырвонай Арміі захапіць усю тэрыторыю Эстоніі.

2 лютага 1920 года паміж Расійскай Савецкай Федэратыўнай Сацыялістычнай Рэспублікай і Эстоніяй быў заключаны мірны дагавор, якім абодва бакі афіцыйна прызналі адзін аднаго (першы міжнародны дагавор абодвух дзяржаў).

Перыяд з 1920 па 1934 гады

15 чэрвеня 1920 года Устаноўчы сход ухваліў праект першай канстытуцыі Эстонскай Рэспублікі. У дзяржаве быў уведзены фармальны прынцып падзелу ўладаў, аднак у рэальнасці ўрад падпарадкоўвалася парламенту. Парламент таксама прызначаў суддзяў. Гэта ў спалучэнні з моцнымі інструментамі прамога народнага волевыяўлення ў выглядзе рэферэндумаў прывяло да дысбалансу уладаў і крайняй нестабільнасці ўрада. З 1920 па 1934 гады змянілася 23 ўрада.

Да восені 1921 года новая дзяржава атрымала міжнароднае прызнанне. 22 верасня 1921 года Эстонія стала членам Лігі нацый.

У снежні 1924 года эстонскімі камуністамі пры падтрымцы і садзейнічанні СССР была зроблена спроба ўзброенага паўстання, якая правалілася з-за абыякавасці рабочых і падтрымкі ўрада арміяй. Пасля гэтага кампартыя была забароненая, а камуністы страцілі істотную частку свайго палітычнага ўплыву на эстонскае грамадства.

Будаўніцтва чыгункі ў 1928 годзе

Незалежнасць краіны выклікала неабходнасць вырашыць, як менавіта будуць выкарыстоўвацца нацыянальныя рэсурсы, знайсці новыя рынкі. У пачатку 1920-х гадоў эканамічная сітуацыя ў краіне была вельмі складаная. Знясіленае даваеннае абсталяванне прамысловых прадпрыемстваў было састарэлым, якасць прадукцыі нізкім, прамысловасць моцна залежала ад імпартаванага сыравіны, многія прадпрыемствы былі разбураны ў час вайны. Эканамічная палітыка ўрада Эстоніі была накіравана на індустрыялізацыю краіны і на стварэнне экспортонаправленных галін. Банк Эстоніі выдаў крэдыты на заснаванне новых прадпрыемстваў. Эканоміка Эстоніі ў значнай ступені залежала ад гандлю з СССР, галоўнай артыкулам эстонскага экспарту ў СССР была папера.

Росту эканомікі дала імпульс зямельная рэформа — канфіскаваныя буйныя землеўладання астзейскіх немцаў былі перададзеныя малазямельным сялянам і ветэранам Вызваленчай вайны. Пасля эканамічнага спаду 1923—1924 гадах гадоў міністр фінансаў Ота Страндман ініцыяваў новую эканамічную палітыку, накіраваную на развіццё экспарту. Аднак падчас сусветнага эканамічнага крызісу (1929—1933) цэны на эстонскія экспартныя тавары рэзка ўпалі. У 1928 годзе была праведзена грашовая рэформа і марка была замененая на крону, курс якой быў прывязаны да брытанскага фунту стэрлінгаў. У 1929 годзе было падпісана гандлёвае пагадненне, а 4 жніўня 1932 года — пакт аб ненападзе паміж Эстонскай Рэспублікай і Савецкім Саюзам.

Падчас сусветнага эканамічнага крызісу ў Эстоніі на палітычную сцэну выйшла праварадыкальнай Ліга ветэранаў Вызваленчай вайны (эст.: Vabadussõjalaste Liit), скар. «вапсы» (эст.: vapsid). У 1933 годзе канстытуцыйны рэферэндум падтрымаў прапанаваныя «вапсами» змены — абмежаванне заканадаўчай улады парламента, памяншэнне колькасці парламентарыяў са 100 да 50 і ўзмацненне ўлады прэзідэнта, аж да магчымасці накладання прэзідэнтам вета на рашэнні парламента, увядзенне прамых выбараў прэзідэнта.

Дзяржаўны пераварот 1934 года і рэжым Пятса

Другая канстытуцыя ўступіла ў сілу ў студзені 1934 года, Канстанцін Пятс заняў пасаду прэм’ер-міністра ў абавязкі дзяржаўнага старэйшыны (прэзідэнта). Баючыся непазбежнай перамогі партыі «вапсов» на маючых адбыцца выбарах і, карыстаючыся прадстаўленымі новай канстытуцыяй амаль дыктатарскімі паўнамоцтвамі, 12 сакавіка 1934 года ён, сумесна з Ёханам Лайданерам, які зноў узначаліў эстонскую армію, здзейсніў дзяржаўны пераварот. У выніку ваеннага перавароту было ўстаноўлена аўтарытарнае кіраванне і абвешчана аб стане надзвычайнага становішча. Пятс быў абвешчаны Дзяржаўным Пратэктарам Эстоніі (Riigihoidja), Ліга ветэранаў была забароненая, каля 400 членаў гэтай арганізацыі было арыштавана, выбары адменены, паўнамоцтвы Рыйгікогу 5-га склікання, ухваліўшага дзеянні Пятса і Лайдонера, былі падоўжаныя. Нягледзячы на гэта, у кастрычніку 1934 года Дзяржаўны сход (Рыйгікогу) быў распушчаны.

Распачаты перыяд, званы «эпохай бязмоўя», характарызаваўся згортваннем парламенцкай дэмакратыі, аўтарытарным праўленьнем і узмацненнем эстонскага нацыяналізму. Краінай фактычна кіраваў трыумвірат, які складаўся з прэзідэнта (Канстанцін Пятс), галоўнакамандуючага арміяй (Ёхан Лайдонер) і міністра ўнутраных спраў (Каарел Ээнпалу). У сакавіку 1935 года ў Эстоніі была ўведзена аднапартыйная сістэма.

У Эстоніі была праведзена «палітыка эстонізацыі». У яе склад ўваходзіў шырокі комплекс мерапрыемстваўб у тым ліку і кампанія па змене і эстанізацыі прозвішчаў. Улічваючы індывідуальныя предпочетния Пятса, які фактычна паходзіў з рускамоўнай сям’і (яго маці была руская, а бацька-эстонец, прыняўшы праваслаўе) і атрымліваў адукацыю на рускай мове, у працэс эстонізацыі 1930-х гадоў найбольш актыўна ўцягваліся этнічныя эстонцы, якія мелі нямецкія прозвішчы, якія ім у XIX стагоддзі давалі астзейскія немцы. Пятс такім чынам адхіліўся ад руху вельмі правых, якія выступалі за супрацоўніцтва з нацысцкай Германіяй. У выніку да 1940 года сваё прозвішча змяніла больш за 200 000 грамадзян краіны. Найбольш папулярным метадам эстонизации быў літаральны пераклад нямецкіх элементаў прозвішчы на эстонскую мова: Розенберг → Раазімяэ («ружовая гара»). Але ў многіх выпадках да нямецкага прозвішча дадаваўся толькі эстонскі канчатак. Цікава што нягледзячы на тое што дзяржаўныя дзеячы заклікалі насельніцтва да выбару нейтральных, «сур’ёзных» імёнаў, на справе новыя эстонскія прозвішчы атрымліваліся значна больш паэтычнымі па гучанні (Тыэлейд — «знаходжанне ісціны», Ыннела — «шчаслівы»), а часам і зусім былі пазбаўленыя літаральнага сэнсу (напрыклад, Пярнаківі — «ліпавы камень», Лаанепыльд — «дрымучае поле»). Трэба памятаць, што, за рэдкім выключэннем, эстонзацыя імёнаў і прозвішчаў у гады першай рэспублікі практычна не закранула рускамоўнае насельніцтва краіны. Да 1940 годзе ў краіне працягвала пражываць звыш 100 000 грамадзян, якія захоўвалі неэстонскія (у асноўным рускія) прозвішчы. Аднак, у дачыненні да народнасці сэту эстонізацыя імёнаў прыняла гвалтоўны характар.

Разам з тым, эканоміка краіны, у асаблівасці яе прамысловасць, перажыла перыяд бурнага росту. У другой палове 1930-х гадоў пачаўся рост прамысловай вытворчасці (да 14 % у год). Да 1938 годзе доля прамысловасці ў нацыянальным даходзе дасягнула 32 %. Доля прамысловай прадукцыі ў эстонскім экспарце вырасла з 36 % у канцы 1920-х да 44 % да канца 1930-х. Былі створаны новыя прадпрыемствы, удасканалены вытворчыя тэхналогіі. Здабыча гаручага сланца да 1939 г. дасягнула 2 млн тон, было выраблена 181 тыс. тон сланцавага алею і 22,5 тыс. тон сланцавага бензіну. Вялікае значэнне для эканомікі краіны мелі тэкстыльная, хімічная і харчовая прамысловасць, металаапрацоўка, дрэваапрацоўка, вытворчасць паперы, здабыча торфу і фасфарытаў. Было развіта сельская гаспадарка. У некаторых галінах прамысловасці дамінаваў замежны капітал.

Галоўнымі гандлёвымі партнёрамі былі Вялікабрытанія і Германія. Доля СССР у знешнегандлёвым абароце да канца 1930-х прыкметна скарацілася. Эстонія экспартавала мясныя прадукты, масла, рыбу, яйкі, тэкстыльныя тавары, паперу, цэлюлозу, фанеру, сланцавы алей і бензін, цэмент і шкло; імпартаваліся прамысловая прадукцыя і сыравіна.

Асаблівасцю эканомікі Эстоніі 1930-х гадоў стала развіццё кааператыўнага руху. У 1939 годзе «Кааператыўны саюз Эстоніі» аб’ядноўваў звыш 3 тыс. кааператываў, якія налічвалі 284 тыс. членаў. 200 кааператыўных банкаў абслугоўвалі 77 тыс. кліентаў, мелі 52 % усіх дэпазітаў у краіне і выдалі 51 % усіх пазык. 314 малочных кааператываў з 32 тыс. членаў вырабілі 98 % алею і 17 % сыру Эстоніі.

Прыняцце ў 1937 годзе новай Канстытуцыі і наступныя падзеі

У 1937 годзе скліканы Пятсам Нацыянальны Сход (Rahvuskogu) ухваліў (апазіцыя байкатавала гэты акт) трэцюю канстытуцыю Эстонскай Рэспублікі, заснаваную на прапановах кіраўніка дзяржавы. Канстытуцыя ўступіла ў сілу 1 студзеня 1938 года. Зноў абраны парламент прыняў рашэнне аб амністыі палітычных зняволеных, як камуністаў, так і членаў Лігі ветэранаў.

У адпаведнасці з новай канстытуцыяй, Эстонія зрабілася прэзідэтскай рэпублікай на чале з Прэзідэнтам, які выбіраецца на 6 гадоў. Прэзідэнт атрымліваў ўлада распускаць урад і накладаць вета на рашэнні парламента. Больш таго, Прэзідэнт атрымаў і заканадаўчыя паўнамоцтвамі — у перыяд паміж сесіямі парламента і ў выпадку «дзяржаўнай неабходнасці» ён мог асабіста выдаваць законы ў выглядзе прэзідэнцкіх дэкрэтаў (Пятс шырока выкарыстаў гэтую магчымасць яшчэ да прыняцця канстытуцыі). У новай канстытуцыі захоўваліся ўсе асноўныя грамадзянскія правы, але заставалася магчымасць абмежаваць свабоду слова для захавання дзяржаўнай бяспекі і маралі. Выбарчы ўзрост быў павялічаны з 20 да 22 гадоў. Была ўведзена двухпалатная парламенцкая сістэма: Дзяржаўная дума (Riigivolikogu), члены якой абіраліся на 5 гадоў, і Дзяржаўны Савет (Riiginõukogu), які складаецца з 40 членаў, 10 з якіх прызначаліся прэзідэнтам. Такім чынам, Эстонія станавілася не парламенцкай, прэзідэнцкай рэспублікай. Адным з палажэнняў, якія істотна абмяжоўваюць дэмакратыю, стала тое, што рэферэндум, які мог бы змяніць канстытуцыю, мог адбыцца толькі па рашэнні прэзідэнта. 24 красавіка 1938 года парламент абраў К. Я. Пятса на пасаду прэзідэнта, і ў той жа дзень адбылася яго інаўгурацыя на гэты пост.

У 1938 годзе былі створаны «лагеры для гультаёў» — лагеры для прымусовай працы беспрацоўных. Там быў турэмны рэжым, 12-гадзінны працоўны дзень, і пакарання розгамі. У «лагеры для гультаёў» заключалі на тэрмін ад 6 месяцаў да 3-х гадоў усіх «хістаючыхся без працы і сродкаў да існавання».

15 чэрвеня 1920 года Устаноўчы сход ухваліў праект першай канстытуцыі Эстонскай Рэспублікі.

У 1939 годзе ў Эстоніі налічвалася каля 160 нямецкіх асацыяцый і таварыстваў, якія займаліся прапагандай ідэй нацыянал-сацыялізму і прогерманских ідэй.

Далучэнне Эстоніі да СССР

Пасля ўступлення ў сілу другой канстытуцыі 1934 года ў краіне адбыўся дзяржаўны пераварот, у выніку якога ў Эстоніі зацвердзіўся аўтарытарны рэжым на чале з Канстанцінам Пятсам.

23 жніўня 1939 года быў заключаны Дагавор аб ненападзе паміж Германіяй і Савецкім Саюзам (пакт Молатава — Рыбентропа). Паводле сакрэтнага дадатковага пратаколу аб размежаванні сфер узаемных інтарэсаў ва Усходняй Еўропе на выпадак «тэрытарыяльна-палітычнага пераўладкавання», прадугледжвалася ўключэнне Эстоніі, Латвіі, Фінляндыі, Усходняй Польшчы і Бесарабіі ў сферу інтарэсаў СССР.

24 верасня 1939 года міністр замежных спраў СССР Молатаў у ўльтыматыўнай форме запатрабаваў ад Эстоніі заключэння пакта аб узаемадапамозе, які таксама «забяспечваў бы Савецкаму Саюзу права мець на тэрыторыі Эстоніі апорныя пункты або базы для флоту і авіяцыі». 16 чэрвеня 1940 года Молатаў уручыў эстонскаму амбасадару ўльтыматум, у якім патрабаваў неадкладнага ўводу ў Эстонію дадатковага кантынгенту савецкіх войскаў колькасцю 90 000 чалавек і зрушэння ўрада, пагражаючы ў адваротным выпадку акупацыяй Эстоніі. Пятс прыняў ультыматум.

Пад кантролем Чырвонай арміі ў Эстоніі были праведзены выбары у Рыйгівалікогу, створаны новы прасавецкі, але не камуністычны ўрад на чале з Іаганесам Варэс-Барбарусам. На выбары былі дапушчаныя толькі камуністы і ім спачуваючыя. 6 жніўня 1940 года Эстонія была ўключана ў склад СССР.

Аднаўленне незалежнасці

У перыяд распаду СССР было абвешчана аднаўленне Эстонскай Рэспублікі.

Літаратура

• Talvar H. The Foreign Policy of Estonia, 1920—1939. — Perioodika, 1992. — 142 p.

Спасылкі

• Маніфест усім народам Эстоніі(недаступная спасылка) (рус.).
• Час аўтарытарнага рэжыму. Гісторыя Эстоніі на estonica.org(недаступная спасылка)