Іпуць

рака ў Беларусі

І́пуць — рака ў Клімавіцкім раёне Магілёўскай вобласці, Добрушскім, Гомельскім раёнах Гомельскай вобласці Беларусі, Смаленскай і Бранскай абласцях Расіі, левы прыток ракі Сож (басейн Дняпра).

Іпуць
Іпуць каля Добруша
Іпуць каля Добруша
Характарыстыка
Даўжыня 437 км
Басейн 10 900 км²
Расход вады 55,6 м³/с (у вусці)
Вадацёк
Выток  
 • Каардынаты 53°36′14,40″ пн. ш. 32°12′17,90″ у. д.HGЯO
Вусце Сож
 • Каардынаты 52°25′44,20″ пн. ш. 31°03′03,30″ у. д.HGЯO
Ухіл ракі 0,2 м/км
Размяшчэнне
Водная сістэма Сож → Дняпро → Чорнае мора
Краіны
Рэгіёны Магілёўская вобласць, Гомельская вобласць, Смаленская вобласць, Бранская вобласць
Раёны Клімавіцкі раён, Добрушскі раён, Гомельскі раён
Код у ДВР 04010000712105000014060
Басейн Іпуці
Басейн Іпуці
physical
выток
выток
вусце
вусце
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Назва правіць

Назву Іпуць ставяць у адзін шэраг з рачнымі назвамі Іпа (прыток Прыпяці), Іпта (прыток Друці)[1][2]. Назва Іпта выводзіцца ад *Iputa (з балцкім пашыральнікам -ut-)[3].

Пашыральнік -ut- вядомы ў балцкім (літоўскім) слова- і назваўтварэнні. З ім утвораныя літоўскія рачныя назвы тыпу Noruta, Vilnutis, Beržutė. У цяперашнім літоўскім словаўтварэнні пашыральнік -ut- дастаткова прадуктыўны[4].

Далей на ўсходзе ад Іпуці тапонім Іпаць[ru] (руск.: Ипоть) у вярхах дзесенскай ракі Болвы. Магчыма, такую назву мела не засведчаная на сёння рэчка.

У неакадэмічных інтэрнэт-публікацыях нярэдка сцвярджаецца сувязь назвы Іпуць з літоўскім upė «рака»[5][6][7].

У балцкай гідраніміі — досыць шырокае фанетычнае вар’іраванне індаеўрапейскага *ab- са значэннем «цякучая вада, рака»[8] — ab- (ap-) : ub- (up-). Ад іх гідронімы тыпу Обаль, Вопь, Убарць, Упа, якія ўсе значаць «рака».

Магчыма, *ip- выкарыстоўвалася для называння «ракі» ў гаворцы падняпроўскіх балтаў, што да нас не дайшла, апроч як у выглядзе паасобных гідронімаў.

Верагодны фанетычны варыянт гэтага кораня Ib- у гідронімах Ібра (прыток дняпроўскай ракі Цецераў), Ібуж (возера перад сутокамі Дняпра і Дзясны, рака ў басейне дзесенскага прытоку ракі Наўля)[9], Ібердзь (рака на правабярэжным Павоччы)[10], у якіх пашыральнікі -r-, -ž-, -rd-, як у літоўскіх гідронімах тыпу Vint-ur-a, Gab-iž-is, Dag-urd-a.

Гідраграфія правіць

Даўжыня ракі 437 км, у межах Беларусі 64 км. Плошча вадазбору 10 900 км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці 55,6 м³/с. Агульнае падзенне ракі 84,9 м. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,2 м/км.

Пачынаецца за 0,8 км на захад ад вёскі Недзведзь Клімавіцкага раёна Магілёўскай вобласці, цячэ па Смаленскай, Бранскай і Гомельскай абласцях, упадае ў Сож на паўночна-ўсходняй ускраіне горада Гомель. Асноўныя прытокі на Беларусі: Няцёша, Хорапуць (злева), Струг, Ачоса (справа).

Вярхоўе ракі на Аршанска-Магілёўскай раўніне, прывусцявы ўчастак у Гомельскім Палессі. Даліна трапецападобная, шырыня яе ў вярхоўі 1—1,5 км, ніжэй 2,5—3,5 км, на ўчастку ад горада Сураж да вусця 4—8 км. Пойма пераважна двухбаковая, у нізоўі перасечаная старыцамі з азёрамі старычнага тыпу. Шырыня яе да вусця ракі Надва 0,2—0,8 км, ніжэй 2,5—3,5 км.

Рэчышча каналізаванае на працягу 24,3 км (ад вытоку да мяжы з Расіяй), ніжэй звілістае; шырыня яго ў вярхоўі 1,5—12 м, на астатнім працягу 20—50 м. Берагі стромкія і абрывістыя, вышынёй 0,5—2 м. Найбольшы ўзровень разводдзя ў красавіку, сярэдняя вышыня над межанным узроўнем 3—4 м. Замярзае ў 1-й палове снежня, крыгалом у канцы сакавіка — пачатку красавіка. На рацэ каля вёскі Цімошкі Клімавіцкага раёна плаціна і сажалка, плаціна ў горадзе Добруш.

На рацэ знаходзяцца гарады Сураж і Добруш.

Заўвагі правіць

  1. В. Н. Топоров, О. Н. Трубачев. Лингвистический анализ гидронимов Верхнего Поднепровья. Москва, 1962. С. 189.
  2. В. Жучкевич. Краткий топонимический словарь Белоруссии. Минск, 1974. С. 147.
  3. K. Būga. Rinktiniai raštai. Vilnius, 1961. C. 623.
  4. P. Skardžius. Rinktiniai raštai. T. 1. Vilnius, 1996. C. 361—364.
  5. [1]
  6. [2]
  7. [3]
  8. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 1.
  9. П. Л. Маштаков. Список рек днепровского бассейна. С.-Петербург, 1913. С. 42, 196.
  10. Г. П. Смолицкая. Гидронимия бассейна Оки. Москва, 1976. С. 183.

Літаратура правіць

  • Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. 5. Белоруссия и Верхнее Поднепровье. Ч. 1–2. – Л., 1971.
  • Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с., 40 л. ил. (руск.)
  • Іпуць // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 342. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
  • Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1.
  • Ипуть // Вялікая савецкая энцыклапедыя (руск.)