Гісторыя Румыніі
Румынія адбылася на тэрыторыі, якая прыблізна адпавядае старажытнарымскай правінцыі Дакіі. Уласна Румынія была сфармавана ў 1859 годзе праз асабістую унію дунайскіх княстваў Малдавіі і Валахіі. Новая дзяржава прыняла афіцыйную назву «Румынія» ў 1866 годзе і атрымала незалежнасць ад Асманскай імперыі ў 1878 годзе. У канцы Першай сусветнай вайны да суверэннага Каралеўства Румынія далучыліся Трансільванія, Букавіна і Бесарабія. У Другой сусветнай вайне Румынія ваявала на баку Нацысцкай Германіі да 1944 года, пасля чаго далучылася да Саюзнікаў. Пасля вайны стала сацыялістычнай дзяржавай і членам Варшаўскай дамовы. Пасля рэвалюцыі 1989 года Румынія пачала пераход да дэмакратычнага ладу і капіталістычнай рынкавай эканомікі.
Старажытны час
правіцьЧалавечыя рэшткі ўзростам 40 000 гадоў, знойдзеныя ў Пештэра-ку-Оасэ (Пячоры з косткамі), мяркуюцца найстаражытнейшымі ў свеце рэшткамі краманьёнцаў. Неалітычныя тэхналогіі і сельская гаспадарка распаўсюдзіліся па тэрыторыі сучаснай Румыніі ў 6 тыс. да н.э. пасля прыбыцця мігрантаў з грэчаскай Фесаліі. На поўначы Румыніі (каля Лункі) знойдзены самыя старажытныя ў Еўропе сведчанні аб здабычы солі ўзростам каля 8000 гадоў. Да таго часу адносяцца і першыя пасяленні, некаторыя з якіх неўзабаве сталі прота-гарадамі плошчай да 3 км². У 3 тыс. да н.э. на поўначы Румыніі квітнела Трыпольская культура. 1800 г. да н.э. датуюцца раскапаныя фартыфікацыйныя збудаванні бронзавага веку.
У VII ст. да н.э. на чарнаморскім узбярэжжы з'явіліся грэчаскія калоніі, што вялі гандаль з тутэйшымі плямёнамі, сярод якіх Герадот называў гетаў па ніжнім Дунаі і агафірсаў у Трансільваніі. Страбон асацыяваў гетаў з дакамі, што ў І ст. да н.э. кантралявалі Ніжнедунайскую нізіну. Найвышэйшага росквіту дакі дасягнулі ў часы Дэцэбала (87—106 н.э.), які стварыў магутную дзяржаву. У выніку войнаў (101—102 і 105—106) з рымскім імператарам Траянам, краіна стала рымскай правінцыяй Дакія, што цягам ІІ ст. мірна і паспяхова развівалася. Вучоныя-прыхільнікі дака-рымскай неперарыўнай тэорыі кажуць, што доўгае мірнае суіснаванне рымскіх легіянераў ды перасяленцаў з дакамі стала першай стадыяй утварэння румынскай нацыі. У ІІІ стагоддзі на правінцыю аслабелай імперыі бесперапынныя набегі рабілі готы і карпы, і калі ў 271 годзе імператар Аўрэліян аддаў войску загад пакінуць Дакію, готы авалодалі краінай. Тым не менш, многія воіны і перасяленцы засталіся на новай радзіме. Дабруджа (Малая Скіфія) ж заставалася рымскай (пазней візантыйскай) да VII ст.
Сярэднявечча
правіцьУ 376 годзе гоцкае панаванне змянілася на гунскае. У 454 валадарства гунаў скончылася на карысць гепідаў, германскіх плямёнаў. У 570 румыскія землі трапілі пад уладу качаых плямёнаў панонскіх авараў. З канца VI cтагоддзя на землях Румыніі сталі з'яўляцца славянскія пасяленні. У 680 на ніжні Дунай прыйшлі булгары. У канцы наступнага стагоддзя яны разбілі авараў і стварылі сваю дзяржаву з хрысціянствам усходняга абраду у якасці дзяржаўнай рэлігіі. Згодна з дака-рымскай тэорыяй, раманізаванае насельніцтва, вядомае пад імем валахаў, ціха перажыло готаў, гунаў, гепідаў, авараў у лясістых раёнах.
Вучоныя, што адмаўляюць дака-рымскую тэорыю, кажуць, што раманамоўныя валахі прыйшлі на паўночнадунайскія землі з паўднёвых Балкан толькі ў ХІ ст. Прычарнаморскія раёны знаходзіліся пад уплывам Візантыі; заходняя частка сучаснай Румыніі, асабліва Трансільванія, пачынаючы з Х ст. стала сферай венгерскіх інтарэсаў. Са Свяшчэннай Рысмкай імперыі ў Трансільванію блізу 1150 прыйшлі нямецкія каланісты. Румынскія землі моцна пацярпелі ад нашэсця манголаў у 1241–1242., а ў другой палове ХІІІ ст. трапілі пад венгерскую ўладу большай часткай.
Валахія, Малдавія, Трансільванія
правіцьУ ХIV ст. незалежнасць ад Венгрыі атрымлівалі два румынскіх княствы: Валахія (1330) і Малдавія (1360). Валашскае княства, дасягнуўшы росквіту пры князі Мірчы I Старым (1386–1413), у 1456 стала васалам Асманскай імперыі. Малдаўскае княства дасягнула росквіту пры князі Стэфане III Вялікім (1457–1504), а ў 1513 стала васалам Асманскай імперыі. У 1541 пасля падзення Венгерскага каралеўства туркі захапілі заходнерумынскія землі, на якіх у 1570 было створана васальнае княства Трансільванія. Тады ж на румынскія землі прыйшла рэфармацыя. У 1594 Малдавія, Валахія і Трансільванія далучыліся да Свяшчэннага саюза, скіраванага супраць асманскага панавання ў Еўропе. У траўні 1600 усе тры княствы былі аб'яднаны пад уладай князя Міхая Храбрага, які, хоць пад ціскам суседзяў быў вымушаны адрачыся ў версані таго ж года, у ХІХ стагоддзі стаў сімвалам адзінства нацыі.
У ХVII cтагоддзі княствы працягвалі плаціць даніну асманам, але ўзмацнілі сваю аўтаномію. Пасля 1683 Трансільванія ўвайшла у склад дзяржавы Габсбургаў, якая праводзіла палітыку акаталічвання (дакладней, пераходу ў унію). Праваслаўная царка была прызнана толькі ў выніку паўстанняў, узнятых манахамі ў 1744 і 1759 гадах, румыны ў Трансільваніі заставаліся непрызнаным народам.
Пасля здрады князя Валахіі Канстанціна Бранкавяну і Малдавіі Дімітара Кантэміра і заключэння імі саюзу з Габсбургамі і Расіяй, Стамбул пыйшоў да высновы аб неабходнасці кіраваць Дунайскімі княствамі (так у той час празвалі Валахію і Малдавію) праз сваіх стаўленікаў — грэкаў-фанарыётаў. Новыя ўладары хутка распусцілі войскі, што давзволіла Аўстрыі акупаваць Букавіну (1775), а Расіі — Бесарабію (1812).
Кючук-Кайнарджыйскі дагавор (1774), падпісаны пасля Руска-Турэцкай вайны 1768–1774, абавязаў Асманскую імперыю пагадзіцца на аўтаномію Дунайскіх княстваў. Натхнёны грэчаскай вайной за незалежнасць валахскі дваранін Тудор Уладзімірэску ў 1821 годзе ўзняў паўстанне супраць турак, аднак у хуткім часе быў забіты фанарыётамі. Адрыянопальскі мір 1829 года паміж Турцыяй і Расіяй пашырыў аўтаномію княстваў, хоць і пакінуў Стамбулу права прызначаць князёў. Валахскія і малдаўскія лідары рэвалюцыі 1848 года змагаліся за аб'яднанне княстваў, вызваленне сялян (дарэчы, упершыню пад сіне-жоўта-чырвоным трыкалорам), але гэтым разам імперскія Расія і Турцыя выступілі супраць рэвалюцыянераў адзіным фронтам і разграмілі іх. У Трансільваніі румыны падтрымалі антывенгерскія захады Вены, аднак Габсбургі ўсё адно не далі ім аўтаноміі, і ў 1867 годзе Аўстра-венгерскае пагадненне зрабіла Трансільванію часткай вялікай Венгрыі ў складзе дуалістычнай манархіі.
Атрыманне незалежнасці
правіцьУ выніку Крымскай вайны Дунайскія княствы аказаліся пад міжнароднай апекай. Вялікія дзяржавы не перашкодзілі мясцоваму дваранству правесці спецыяльныя сходы, на якіх было прынята рашэнне аб аб'яднанні княстваў; першым князем аб'яднанай краіны ў 1859 стаў Александру Іаан Куза. У 1862 годзе саюз княстваў атрымаў назву Румынія. Урад Кузы ўзяў курс на рэформы — секулярызацыю, аграрную рэформу, — што выклікала незадаволенасць кансерватыўных колаў і Александру быў заменены на немца Карла Гагенцолерна-Зігмарынгена. На Берлінскім кангрэсе (1878) Румынія была прызнана незележным каралеўствам, да дзяржавы былі далучаны дэльта Дуная і Дабруджа; а Карл Гагенцолерн у 1881 стаў каралём Каралем Першым. У 1883 годзе Румынія таемна далучылася да Траістага саюза. Нягледзячы на патрабаванні румынскіх ірэдэнтыстаў, ў першыя дзесяцігоддзі свайго існавання каралеўства не прэтэндавала на чужыя землі.
Першая і Другая сусветныя войны
правіцьУ выніку Другой Балканскай вайны Румынія атрымала Паўднёвую Дабруджу. Паколькі Германія і Аўстрыя ў гэтай вайне падтрымалі Балгарыю, Румынія перагледзела сваю знешнюю палітыку і далучылася да Антанты, але на пачатку Першай сусветнай вайны заставалася нейтральнай. Аднак, калі саюзныя дзяржавы паабяцалі Румыніі венгерскую Трансільванію, яна ў 1916 абвясціла вайну Траістаму саюзу. Усходні фронт расцягнуўся, румынская армія хутка была разбіта і аўстра-германскія войскі акупавалі тры чвэрці краіны, за рэштку тэрыторыі змагалася расійская армія. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі расійскія войскі пакінулі Румынію і краіна ў траўні 1918 была вымушана падпісаць з Цэнтральнымі дзяржавамі цяжкі Бухарэсцкі дагавор. Зрэшты, кароль Фердынанд І за дзень да капітуляцыі Германіі паспеў аднавіць адносіны з Антантай, таму Румыніі дасталіся ўсе абяцаныя бонусы са складу Аўстра-Венгрыі: Трансільванія, Банат, Крышана, Букавіна. Больш за тое, Грамадзянская вайна ў Расіі дазволіла ажыццявіць уз'яднанне з Бесарабіяй, не прызнанае СССР. Такім чынам, плошча Румыніі павялічылася з даваенных 137,000 км² да 295,000 км².
Рэформы 1919–1921 ператварылі краіну ў "нацыю дробных земляўласнікаў". Было ўведзена ўсеагульнае выбарчае права для мужчын. Румынская дзяржава была ўнітарнай, аднак нацыянальныя меншасці, што складалі 30 % насельніцтва, мелі даволі шырокія правы. У 1927 годзе памірае кароль Фердынанд, улада фармальна пераходзіць да яго ўнука Міхая. У 1930 з эміграцыі вяртаецца бацька малалетняга Міхая, эксцэнтрычны кароль Караль ІІ. У 1938 Караль "дорыць" народу новую Канстутуцыю, ліквідуе парламенцкую дэмакратыю, распушчае партыі і робіцца адзінаўласным гаспадаром Румыніі. Пасля дыпламатычна прайграных тэрытарыяльных страт на карысць СССР (Бесарабія і Букавіна), Венгрыі (Трансільванія) і Балгарыі (Паўднёвая Дабруджа) у 1940, Караля зрынвае прагітлераўскі генерал Іон Антанеску, што абвяшчае сябе дыктатарам пры тым жа каралі Міхаі. У час Другой сусветнай вайны Румынія з'яўляецца саюзнікам дзяржаў Восі, галоўнай крыніцай нафты для вермахта. У ліпені 1941 года Румынія ўступіла ў вайну супраць СССР на баку Германіі, вярнула Бесарабію і акупавала Трансністрыю — вобласць на ўсход ад Днястра з цэнтрам у Адэсе. Яўрэйскае насельніцтва Трансністрыі было вынічшчана, яўрэі ж Малдавіі і Валахіі збольшага перажылі вайну, хаця й былі моцна абмежаваны ў правах. 23 жніўня 1944 падчас паспяховага савецкага наступлення кароль Міхай арыштаваў Іона Антанеску і перадаў уладу антыфашысцкаму Нацыянальнаму дэмакратычнаму блоку. 250 000 румын далучыліся да Савецкай арміі ў паходзе на захад.
Камуністычная Румынія
правіцьУ сакавіку 1945 г. ва ўладзе апынуўся ўрад, падтрыманы Масквой, і два з лішкам гады Румынія заставалася нечым накшталт «сацыялістычнай манархіі». Маладому каралю далі ў Маскве мянушку «кароль-камсамолец». 6 ліпеня 1945 г. Міхай быў узнагароджаны савецкім ордэнам «Перамога» (№16). У 1947 Румыніі афіцыйна перадалі Трансільванію. У тым жа годзе лідар камуністаў Георгэ Геаргіу-Дэж, прымусіўшы Міхая І адрачыся ад улады і пакінуць радзіму, стаў на чале Румыніі, якая атрымала назву Сацыялістычная Рэспубліка Румынія. Прамая ваенная прысутнасць СССР у Румыніі працягвалася да канца 1950-х, а сумесныя прадпрыемствы "саўромы" эксплуатавалі прыродныя багацці краіны на карысць вялікага брата. У 1948 дзяржава распачала калектывізацыю. З канца 1940-х па пачатак 1960-х палітычныя свабоды былі згорнуты, іншадумства пераследвалася, разгортваліся шырокія кампаніі па выкрыванні ворагаў народу, а таемная паліцыя "секурытатэ" (Securitate) атрымала рэнаме найбольш жорскай спецслужбы ў сацыялістычным лагеры. У 2006 спецыяльная камісія назвала лічбу ахвяраў (ад пераследу і выпраўленчых работ у лагерах — да забойстваў) камуністычнага рэжыму — 2 млн чалавек.
Пасля смерці Геаргіу-Дэжа ў 1965, кіраўніком краіны стаў Нікалае Чаўшэску. Пры ім краіна стала правоздзіць палітыку з меншай аглядкай на СССР. У 1967 Румынія стала адзінай камуністычнай краінай, што не парвала дыпламатычных адносін з Ізраілем пасля Шасцідзённай вайны. Аўтарытэт краіны ў арабскім свеце заяспечыў Румыніі ролю пасрэдніка ў араба-ізраільскіх перамовах. У тым жа 1967 годзе Чаўшэску ўсталяваў дыпламатычныя адносіны з ФРГ. Румынія стала адзінай дзяржавай Варшаўскага дагавора, што не стала ўдзельнічаць ва ўводзе войск у Чэхаславакію ў жніўні 1968 года, а Чаўшэску назваў саму аперацыю "вялікай памылкай, што ставіць пад пагрозу лёс камунізму". У першай палове 1980-х у румынскай эканоміцы сталі відавочны вялікія праблемы, выкліканыя планавым характарам эканомікі і вялікай знешняй запазычанасцю. Чаўшэску заклікаў румынаў да жорсткай эканоміі і да 1989 краіна разлічылася з даўгамі. Аднак жахлівае падзенне ўзроўню жыцця людзей адбілася на настроях у грамадстве, і так расчараваным палітычнымі несвабодамі і культам асобы дыктатара. У выніку рэвалюцыі ў снежні 1989 Чаўшэску быў зрынуты і расстраляны разам з жонкай. З усіх падзенняў камуністычных рэжымаў румынскай рэвалюцыя стала найбольш крывавай — з тысячамі забітых і параненых.
Сучасны перыяд
правіцьУ 1990 пасля яшчэ некалькіх рэвалюцыйных хваляў Румынія перайшла да дэмакратычнай палітычнай сістэмы і рынкавай эканомікі. Першым прэзідэнтам дэмакратычнай Румыніі стаў Іон Іліеску. У 2004 Румынія стала членам НАТА, 1 студзеня 2007 разам з Балгарыяй далучылася да ЕС. У другой палове 2010-х захлынутую карупцыяй краіну ўскалыхнулі наймагутнейшыя з 1989 пратэсты.