Дзераза булавападобная
Дзераза булавападобная (Lycopodium clavatum) — шырока распаўсюджаны від споравых шматгадовых вечназялёных раслін роду Дзераза (Lycopodium)[1].
| Дзераза булавападобная | |||||||||||||||||||
 Агульны выгляд расліны | |||||||||||||||||||
| Навуковая класіфікацыя | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
прамежныя рангі
| |||||||||||||||||||
| Міжнародная навуковая назва | |||||||||||||||||||
|
Lycopodium clavatum L., 1753 | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Назва
правіцьСцябло дзеразы сцелецца па зямлі, чапляецца, дзярэцца — адсюль, мабыць, і назва. Лацінская назва Lycopodium уведзена ў навуку ў XVI ст. і азначае літаральна «воўчая лапка». Народныя назвы: бабін мур, цякун, вілак.
Батанічнае апісанне
правіцьШматгадовая вечназялёная расліна з паўзучым вілавата-галінастым сцяблом даўжынёй да 2 м. Ад сцябла адыходзяць вертыкальныя густааблісцелыя парасткі вышынёй 20-30 см са стробіламі на канцах[2]. Для ўсіх дзеразовых характэрна дыхатамічнае галінаванне парасткаў.
Анатамічная будова сцябла прымітыўная. Маладыя сцяблінкі маюць пратастэлічную, а дарослыя — плектастэлічную будову. Звонку сцябло пакрыта эпідэрмай. Далей ідзе моцная кара. Клеткі ўнутраных слаёў кары маюць тоўстыя сценкі і ўтвараюць механічнае кальцо. Цэнтральная частка сцябла занята канцэнтрычным праводзячым пучком (стэлай). Ксілема ў пучку размяшчаецца ў выглядзе стужак, якія злучаны паміж сабой. Паміж участкамі ксілемы і вакол яе з перыферыі — флаэма. Асяродка няма, камбія ў пучку няма. За флаэмай ідзе слой перыцыкла, далей — эндадэрма, якая аддзяляе пучок ад кары. У кары сцябла ёсць ліставыя сляды — пучкі праводзячай тканкі, якія ідуць да жылак ліста.
Лісце сядзячае, ланцэтна-лінейнае, суцэльнакрайняе, пераходзіць на канцы ў доўгі белы валасок, размешчана густымі спіралямі, якія ўтвараюць на сцябле некалькі падоўжаных радоў. Лісты звонку адзеты эпідэрмісам з вусцейкамі. Стробілы на доўгіх ножках, па 2-3, радзей па 4-5 або адзіночныя. Мезафіл шматслойны з міжклетнікамі. Карані бакавыя з каранёвымі валаскамі, жывуць 2-5 гадоў.
Распаўсюджанне і экалогія
правіцьРасліна-касмапаліт, сустракаецца практычна па ўсім свеце, у тым ліку паўсюдна ў Расіі і Беларусі[1].
Расліна лясоў, пераважна хвойных, з якіх аддае перавагу светлым хвойнікам. Іншы раз утварае курціны накшталт «ведзьміных кольцаў».
Асаблівасці біялогіі
правіць
У жыццёвым цыкле дзеразы спарафіт (бясполае пакаленне) пераважае над гаметафітам. Спарафіт — гэта зялёная расліна дзеразы. На ёй утвараюцца спараносныя каласкі, якія па адным, радзей па два-тры ўзнікаюць на верхавінах галінак і складаюцца з выцягнутай восі, на якой размешчаны спецыяльныя спараносныя лісцікі. Яны драбнейшыя за вегетатыўныя лісты, маюць трохвугольна-яйцападобную форму, завостраныя, жоўтага колеру. На іх верхнім баку развіваюцца спарангіі ныркападобнай формы або амаль шарападобныя, дыяметрам 1-2 мм, на кароткай ножцы. Унутры спарангіяў са спарагеннай тканкі шляхам меёзу фарміруюцца ў вялікай колькасці дробныя аднолькавыя споры акругла-тэтраэдрычнай формы, жаўтаватага колеру.
Споры маюць дзве абалонкі — экзаспорый і эндаспорый. Унутранае змесціва споры складаецца з пратаплазмы, ядра, пластыд, да 50 % тлустага алею. Спелы спарангій лопаецца папярочнай трэшчынай. Да гэтага часу вось каласка некалькі разрастаецца, спарафілы рассоўваюцца і споры лёгка высяваюцца на зямлю.
Спаранашэнне ў дзеразы назіраецца ў канцы лета — восенню. Пры выспяванні споры высыпаюцца са спарангія і трапляюць. З паверхні зямлі споры дажджавой вадой заносяцца ў паглыбленні (шчыліны) глебы, дзе на глыбіні ў 6-7 см прарастаюць. З іх фарміруюцца гаметафіты — палавое пакаленне дзеразы.
Гаметафіт у дзеразы двухполы, утвараецца ў выглядзе камячка клетак накшталт цыбулінкі і называецца зарасткам. Ён не мае колеру, пазбаўлены хларафілу. Для нармальнага развіцця зарастка неабходна, каб у яго ўкараніліся гіфы грыба і сфарміраваўся сімбіёз. Толькі пасля гэтага гаметафіт будзе нармальна развівацца далей. Спелы зарастак разрастаецца дыяметрам да 2-3 см і набыве форму сподачка.
Зарасткі існуюць незалежна ад спарафіта. Развіваюцца яны павольна. Праз 6—15 гадоў пасля прарастання споры на верхнім баку зарастка ўтвараюцца антэрыдыі і архегоніі. Яны маюць такую ж будову, як і імхі. Антэрыдыі пагружаны ў тканку зарастка. У іх развіваюцца шматлікія двухжгуцікавыя сперматазоіды. Архегоніі таксама пагружаны ў зарастак брушкам, а шыйка ўзвышаецца над паверхняй зарастка. У брушку архегонія фарміруецца яйцаклетка і брушная канальцавая клетка. У шыйцы — 6-8 канальцавых клетак.
Апладненне адбываецца ў кропельна-вадкім асяроддзі. Для таго каб сперматазоіды змаглі даплысці да яйцаклеткі і апладніць яе, неабходна наяўнасць вады. Пасля апладнення развіваецца зігота.
Аплодненая яйцаклетка дзеліцца і фарміруе зародак, які мае сцяблінку, першасны лісцік і бакавы корань. На першых этапах зародак жывіцца за кошт спажыўных рэчываў зарастка. А пасля таго як у маладой расліны сфарміруюцца зялёныя лісты і карані, яна пераходзіць да самастойнага існавання. Так завяршаецца жыццёвы цыкл дзеразы булавападобнай.
Разнавіднасці
правіць- Lycopodium clavatum subsp. clavatum
- Lycopodium clavatum subsp. clavatum var. clavatum
- Lycopodium clavatum subsp. clavatum var. aristatum
- Lycopodium clavatum subsp. clavatum var. asiaticum
- Lycopodium clavatum subsp. clavatum var. borbonicum
- Lycopodium clavatum subsp. clavatum var. kiboanum
- Lycopodium clavatum subsp. contiguum
- Lycopodium clavatum subsp. monostachyon
Значэнне і ўжыванне
правіцьСпоры дзеразы булавападобнай ужываюць з тымі ж мэтамі, што і ў дзеразы гадавой (Lycopodium annotinum).
Трава знаходзіць прымяненне толькі ў народнай медыцыне — здробненай у парашок ёю прысыпаюць раны, а настой з яе п’юць пры захворваннях мачавога пузыра, печані, дыхальных шляхоў, нетрыманні мачы, болях у страўніку, запаленчых працэсах страўнікава-кішачнага тракту. У заходнееўрапейскіх краінах часта выкарыстоўваюць споры дзеразы і траву пры атаніі і камянях мачавога пузыра, захворваннях печані, гемароі, дыспепсіях.
Вялікае значэнне споры дзеразы маюць у металургіі, дзе іх выкарыстоўваюць для абсыпання формаў пры фасонным ліцці.
Хутка унесеныя ў полымя, споры дзеразы згараюць з успышкай, таму часам іх ужываюць у тэатральнай справе, а таксама пры вырабе бенгальскіх агнёў.
Ахова
правіцьУ штатах Ілінойс, Аёва і Кентукі (ЗША) дзераза булавападобная мае ахоўны статус «у небяспецы» (англ.: Endangered).
Зноскі
- ↑ а б Плаун булавовидный // Лекарственные растения и их применение. — 5-е, перераб. и. доп.. — Мн.: «Наука и техника», 1974. — С. 64-65. — 592 с. — 120 000 экз.
- ↑ Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 2. Гатня — Катынь / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — 522 с. — 10 000 экз. С. 175
Літаратура
правіць- Біялогія: вучэб. дапам. для 7-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. мовай навучання / пад рэд. В. М. Ціхамірава; пер. з рус. мовы Г. І. Кулеш. — Мінск: Нар. асвета, 2010. — 199 с. : іл. ISBN 978-985-03-1340-9
- Зубкевіч Г. І. Дзераза // Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 2. Гатня — Катынь / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — 522 с. — 10 000 экз.
- Сапегін Л. М. Батаніка. Сістэматыка вышэйшых раслін: вучэбны дапаможнік для студэнтаў устаноў вышэйшай адукацыі па біялагічных спецыяльнасцях. — Гомель: ГДУ, 2012. — 337 с. ISBN 978-985-439-644-6
- Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 38. Lycopodium clavatum L. — Плаун булавовидный // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2002. — Т. 1. Папоротники, хвощи, плауны, голосеменные, покрытосеменные (однодольные). — С. 112. — ISBN 8-87317-091-6.
Спасылкі
правіць- Плаун булавовидный на сайте USDA NRCS (Праверана 21 мая 2010)
- Плаун булавовидный: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)