Харвацкая рэспубліка Герцаг-Босна

Харвацкая рэспубліка Герцаг-Босна (харв.: Hrvatska Republika Herceg-Bosna) была непрызнаным геапалітычным утварэннем і квазідзяржавай у Босніі і Герцагавіне. Яна была абвешчана 18 лістапада 1991 года пад назвай Харвацкая супольнасць Герцаг-Босны (харв.: Hrvatska Zajednica Herceg-Bosna) як «палітычнае, культурнае, эканамічнае і тэрытарыяльнае цэлае» на тэрыторыі Босніі і Герцагавіны і скасавана 14 жніўня 1996 года.

непрызнаная дзяржава
Харвацкая рэспубліка Герцаг-Босна
харв.: Hrvatska Republika Herceg-Bosna
Герб Сцяг
месцазнаходжанне Харвацкай рэспублікі Герцаг-Босна (паказана чырвоным) унутры Босніі і Герцагавіны (паказана ружовым)
<   > 18 лістапада 1991 — 14 жніўня 1996 (фармальна скасавана)
Сталіца	Мостар
Мова(ы)	Харвацкая мова
Афіцыйная мова	харвацкая мова
Рэлігія	Каталіцызм
Грашовая адзінка	Афіцыйна: Баснійскі дынар Паралельна: Нямецкая марка, Харвацкі дынар
Форма кіравання	Рэспубліка
Кіраўнікі дзяржавы
Прэзідэнты
• 1991 — 1994	Матэ Бобан
• 1994 — 1996	Крэшымір Зубак
Прэм’ер-міністры
• 1993 — 1996	Ядранка Прліч
• 1996	Пэра Марковіч
Гісторыя
• 6 красавіка 1992	Баснійская вайна
• 14 верасня 1992	Аб’яўлена неканстытуцыйнайзаўв
• 18 кастрычніка 1992	Харвацка-баснійская вайна
• 28 жніўня 1993	Абвяшчэнне Рэспублікі
• 18 сакавіка 1994	Вашынгтонскае пагадненне
Канстытуцыйным судом Рэспублікі Боснія і Герцагавіна.
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Харвацкая супольнасць Баснійскай Пасавіны, абвешчаная ў паўночнай Босніі 12 лістапада 1991 года, была далучана да Герцаг-Босны ў кастрычніку 1992 года. У сваіх абвешчаных межах Герцаг-Босна ахоплівала каля 30% тэрыторыі краіны, але не мела эфектыўнага кантролю над усёй тэрыторыяй, паколькі яе часткі былі захоплены Арміяй Рэспублікі Сербскай (ВРС) у пачатку Баснійскай вайны. Узброеныя сілы Герцаг-Босны, Харвацкае веча абароны (HVO), былі сфарміраваны 8 красавіка 1992 года і першапачаткова ваявалі ў саюзе з Арміяй Рэспублікі Боснія і Герцагавіна. Іх адносіны пагоршыліся ў канцы 1992 года, што прывяло да харвацка-баснійскай вайны.

14 верасня 1992 Канстытуцыйны суд Рэспублікі Боснія і Герцагавіна прызнаў Герцаг-Босну неканстытуцыйным утварэннем. Герцаг-Босна афіцыйна прызнала ўрад Рэспублікі Босніі і Герцагавіны і функцыянавала як дзяржава ў дзяржаве, у той час як частка яе кіраўніцтва выступала за аддзяленне фармацыі і яе аб’яднанне з Харватыяй.

28 жніўня 1993 Герцаг-Босна была абвешчана рэспублікай у адпаведнасці з прапановай плана Оўэна-Столтэнберга, які прадугледжваў Боснію і Герцагавіну як саюз трох рэспублік. Яго сталіцай быў Мостар, які ў той час быў зонай ваенных дзеянняў, а эфектыўны цэнтр кіравання знаходзіўся ў Грудэ. У сакавіку 1994 года было падпісана Вашынгтонскае пагадненне, якое паклала канец канфлікту паміж харватамі і баснякамі. Згодна з пагадненнем, Герцаг-Босна павінна была быць далучана да Федэрацыі Босніі і Герцагавіны, але яна працягвала існаваць, пакуль не была афіцыйна скасавана ў 1996 годзе.

Паходжанне

Кніга Ферда Шышыча 1908 г. з назвай Герцаг-Босна

Тэрмін Герцаг-Босна (харв.: Herceg-Bosna) з’явіўся ў канцы 19 стагоддзя і выкарыстоўваўся як сінонім Босніі і Герцагавіны без палітычнага падтэксту. Яно часта сустракалася ў народных вершах як больш паэтычная назва Босніі і Герцагавіны. Адна з самых ранніх згадак гэтага тэрміна была зроблена харвацкім пісьменнікам Іванам Зоўкам у яго кнізе «Харватства ў традыцыі і звычаях Герцаг-Босна» 1899 года. Харвацкі гісторык Ферда Шышыч выкарыстаў гэты тэрмін у сваёй кнізе «Герцаг-Босна з нагоды анексіі» 1908 года. У першай палове 20-га стагоддзя назва Герцаг-Босна выкарыстоўвалася такімі гісторыкамі, як Хамдзія Крэшаўлякавіч і Дамінік Мандзіч, а таксама харвацкімі палітыкамі Уладка Мачэкам і Младэнам Лоркавічам. Яе выкарыстанне скарацілася ў другой палове 20-га стагоддзя да 1991 года і абвяшчэння Харвацкай супольнасці Герцаг-Босны. З 1990-х гадоў яно выкарыстоўвалася як назва харвацкай тэрытарыяльнай адзінкі ў Босніі і Герцагавіне.

Пасля падпісання Вашынгтонскага пагаднення ў сакавіку 1994 года і стварэння Федэрацыі Босніі і Герцагавіны адзін з яе кантонаў атрымаў назву Кантон Герцаг-Босна. У 1997 гэта назва была прызнана неканстытуцыйнай Канстытуцыйным судом Федэрацыі Босніі і Герцагавіны і афіцыйна перайменавана ў Кантон 10.

Кантэкст

Асноўны артыкул: Распад Югаславіі

Доля харватаў у Босніі і Герцагавіне ў 1991 г.

У пачатку 1991 года, пасля 14-га Надзвычайнага з’езда Камуністычнай партыі Югаславіі, кіраўнікі шасці югаслаўскіх рэспублік пачалі серыю сустрэч па вырашэнні крызісу ў Югаславіі. Сербскае кіраўніцтва выступала за федэратыўнае рашэнне, тады як кіраўніцтва Харватыі і Славеніі выступала за саюз суверэнных дзяржаў. 22 лютага Алія Ізетбегавіч прапанаваў асіметрычную федэрацыю, у якой Славенія і Харватыя будуць падтрымліваць слабыя сувязі з 4 астатнімі рэспублікамі. Неўзабаве пасля гэтага ён змяніў сваю пазіцыю і выбраў суверэнную Боснію і Герцагавіну як перадумову такой федэрацыі. 25 сакавіка 1991 года прэзідэнт Харватыі Франьё Туджман сустрэўся з прэзідэнтам Сербіі Слабаданам Мілошавічам у Караджорджэва, нібыта для абмеркавання падзелу Босніі і Герцагавіны. 6 чэрвеня Ізэтбегавіч і прэзідэнт Македоніі Кіра Глігараў прапанавалі слабую канфедэрацыю паміж Харватыяй, Славеніяй і федэрацыяй астатніх чатырох рэспублік, што было адхілена Мілошавічам.

13 ліпеня ўрад Нідэрландаў, у той час краіны-старшыні ў ЕС, прапанаваў іншым краінам ЕС вывучыць магчымасць узгодненых змен межаў югаслаўскіх рэспублік, але прапанова была адхілена іншымі членамі. У ліпені 1991 года Радаван Караджыч, прэзідэнт самаабвешчанай Рэспублікі Сербскай, і Мухамед Філіповіч, віцэ-прэзідэнт Арганізацыі мусульманскіх баснійцаў (MBO), падрыхтавалі праект пагаднення паміж сербамі і баснійцамі, які пакідаў Боснію ў дзяржаўным саюзе з Сацыялістычнай Рэспублікай Сербіі і СР Чарнагорыі. Харвацкі дэмакратычны саюз (HDZ BiH) і Сацыял-дэмакратычная партыя (SDP BiH) асудзілі пагадненне, назваўшы яго антыхарвацкім пактам і здрадай. У той жа час, першапачаткова вітаўшы ініцыятыву Ізэтбегавіч таксама адхіліў пагадненне.

З ліпеня 1991 па студзень 1992, падчас вайны за незалежнасць Харватыі, ЮНА і сербскія ваенізаваныя фармаванні выкарыстоўвалі тэрыторыю Босніі для нападаў на Харватыю. Урад Харватыі дапамог узброіць харватаў і баснякоў у Босніі і Герцагавіне, чакаючы, што вайна пашырыцца там. Да канца 1991 года каля 20 000 харватаў у Босніі і Герцагавіне, у асноўным з рэгіёна Герцагавіна, запісаліся ў Харвацкую нацыянальную гвардыю. Падчас вайны ў Харватыі прэзідэнт Босніі Алія Ізетбегавіч выступіў па тэлебачанні з дэкларацыяй аб нейтралітэце, заявіўшы, што «гэта не наша вайна», і што ўрад Сараева не прымае абарончых мер ад магчымага нападу баснійскіх сербаў і ЮНА. Ізэтбегавіч пагадзіўся раззброіць існуючыя сілы тэрытарыяльнай абароны (TO) па патрабаванні ЮНА. Гэтаму супрацьдзейнічалі баснійскія харваты і арганізацыі мусульман, якія атрымалі кантроль над многімі аб’ектамі і зброяй TO.

Гісторыя

Стварэнне

У кастрычніку 1991 года харвацкая вёска Раўна ў Герцагавіне была атакавана і знішчана сіламі Югаслаўскай народнай арміі (ЮНА), перш чым павярнуць на поўдзень у бок абложанага Дуброўніка. Гэта былі першыя страты харватаў у Босніі і Герцагавіне. Ізетбегавіч не адрэагаваў на напад на Раўна. Кіраўніцтва Босніі і Герцагавіны першапачаткова дэманстравала гатоўнасць застацца ў расколатай Югаславіі, але пазней выступіла за аб’яднаную Боснію і Герцагавіну.

12 лістапада 1991 года на сустрэчы пад старшынствам Дарыё Кордзіча і Матэ Бобана мясцовыя партыйныя лідары HDZ BiH дасягнулі пагаднення аб правядзенні палітыкі дасягнення «векавой мары, агульнай харвацкай дзяржавы» і вырашылі, што абвяшчэнне Харвацкая банавіна ў Босніі і Герцагавіне павінна стаць «пачатковай фазай, якая вядзе да канчатковага вырашэння харвацкага пытання і стварэння суверэннай Харватыі ў яе этнічных і гістарычных [...] межах». У той жа дзень у муніцыпалітэтах паўночна-заходняй Босніі ў Басанскім Бродзе была абвешчана Харвацкая супольнасць Баснійскай Пасавіны.

18 лістапада была створана аўтаномная Харвацкая супольнасць Герцаг-Босны (HZ-HB), якая заявіла, што не мае мэты аддзялення і што будзе служыць «прававой асновай для мясцовага самакіравання». У рашэнні аб стварэнні гаварылася, што Супольнасць будзе «паважаць дэмакратычна абраны ўрад Рэспублікі Босніі і Герцагавіны да таго часу, пакуль існуе дзяржаўная незалежнасць Босніі і Герцагавіны ў дачыненні да былой ці любой іншай Югаславіі». Яе прэзідэнтам стаў Бобан. Адзін з дарадцаў Бобана заявіў, што Герцаг-Босна была толькі часовай мерай і што ўся вобласць у рэшце рэшт стане неад’емнай часткай Босніі і Герцагавіны. З самага пачатку кіраўніцтва Герцаг-Босны і HVO падтрымлівала цесныя адносіны з урадам Харватыі і Харвацкай арміяй (HV). На пасяджэнні Вышэйшага дзяржаўнага савета Харватыі Туджман заявіў, што стварэнне Герцаг-Босны не было рашэннем аб аддзяленні ад Босніі і Герцагавіны. 23 лістапада ўрад Босніі абвясціў Герцаг-Босну незаконнай.

27 снежня 1991 года кіраўніцтва HDZ Харватыі і HDZ BiH правялі сустрэчу ў Заграбе пад старшынствам Туджмана. Яны абмеркавалі будучыню Босніі і Герцагавіны, разыходжанні ў поглядах на яе і стварэнне харвацкай палітычнай стратэгіі. Сцяпан Клюіч выступаў за тое, каб харваты заставаліся ў складзе Босніі і Герцагавіны, а Бобан казаў, што ў выпадку распаду Босніі і Герцагавіны Герцаг-Босна павінна быць абвешчана незалежнай харвацкай тэрыторыяй, «якая далучыцца да дзяржавы Харватыя, але толькі ў той момант, калі Харвацкае кіраўніцтва [...] павінна вырашыць». Кордзіч, віцэ-прэзідэнт Герцаг-Босны, сцвярджаў, што дух харватаў у Герцаг-Босне ўзмацніўся з моманту яе абвяшчэння і што харваты ў рэгіёне Траўнік гатовыя стаць часткай харвацкай дзяржавы «любой цаной [...] любы іншы варыянт будзе лічыцца здрадай, за выключэннем дакладнага размежавання харвацкай зямлі на тэрыторыі Герцаг-Босны». На той жа сустрэчы Туджман сказаў, што «з пункту гледжання суверэнітэту Боснія і Герцагавіна не мае перспектыў» і рэкамендаваў палітыцы Харватыі быць палітыкай «падтрымкі суверэнітэту [Босніі і Герцагавіны] да таго часу, пакуль гэта будзе падыходзіць Харватыі». Ён засноўваў гэта на перакананні, што сербы не прымаюць Боснію і Герцагавіну і што баснійскія прадстаўнікі не вераць у гэты дзяржаўны праект і жадаюць застацца ў Югаславіі, і думаў, што такая палітыка дазволіць пазбегнуць вайны. Туджман заявіў, што «прыйшоў час скарыстацца магчымасцю, каб сабраць харвацкі народ у самых шырокіх межах».

Баснійская вайна

Асноўныя артыкулы: Баснійская вайна і Харвацка-баснійскі канфлікт

План Кэрынгтана-Кутыльера ў пачатку 1992 г. Сербскія кантоны паказаны чырвоным колерам, мусульманскія — зялёным, харвацкія — сінім.

Аэрафотаздымак плошчы харвацкіх дваран у Мостары пасля вайны, дзе размяшчаўся ўрад Герцаг-Босны

У перыяд з 29 лютага па 1 сакавіка 1992 года ў СР Босніі і Герцагавіны прайшоў рэферэндум аб незалежнасці. Пытанне рэферэндуму гучала так: «Ці выступаеце вы за суверэнную і незалежную Боснію і Герцагавіну, дзяржаву раўнапраўных грамадзян і нацый мусульман, сербаў, харватаў і іншых, якія ў ёй пражываюць?» Выбаршчыкі-баснякі і баснійскія харваты рашуча выступалі за незалежнасць, але рэферэндум у асноўным байкатавалі баснійскія сербы. Агульная яўка выбаршчыкаў склала 63,6%, з іх 99,7% прагаласавалі за незалежнасць Босніі і Герцагавіны.

8 красавіка 1992 года была створана Харвацкае веча абароны (HVO), якое стала афіцыйным узброеным органам Герцаг-Босны. Значная колькасць мусульман таксама далучылася да HVO, складаючы ад 20 да 30 працэнтаў арміі. Юрыдычнае абгрунтаванне стварэння HVO бачылася ў законах Югаславіі, якія дазвалялі грамадзянам арганізоўваць уласную самаабарону, калі іх урад быў не ў стане або не жадаў іх абараняць. Бобан сказаў, што HVO была створана таму, што «трынаццаць харвацкіх вёсак у муніцыпалітэце Трэбінье, у тым ліку Раўна, былі знішчаны, і ўрад Босніі нічога не зрабіў пасля гэтага».

У пачатку вайны быў створаны харвацка-баснійскі альянс, але з цягам часу ў ім адбыліся прыкметныя распады з-за росту напружанасці і адсутнасці ўзаемнага даверу, кожны з двух бакоў вёў асобныя перамовы з сербамі, і неўзабаве з абодвух бакоў пачалі паступаць скаргі на адзін аднаго. Прызначаная сталіца Герцаг-Босны, Мостар, была абложана ЮНА, а потым Арміяй Рэспублікі Сербскай (ВРС) з красавіка 1992 года. У канцы траўня HVO перайшла ў контрнаступленне і пасля больш чым месяца баёў здолела адціснуць сілы ВРС з Мостара і ваколіц.

Кіраўніцтва Харватыі і Герцаг-Босны прапанавала Ізетбегавічу канфедэрацыю Харватыі і Босніі і Герцагавіны, але Ізетбегавіч адхіліў гэта. 3 ліпеня 1992 года Харвацкая супольнасць Герцаг-Босны была афіцыйна абвешчана ў якасці дапаўнення да першапачатковага рашэння ад лістапада 1991 года. Харвацкі дынар быў прыняты тут у якасці валюты, а харвацкая мова — у якасці афіцыйнай мовы. Тут была свая школьная праграма і сістэма мясцовага самакіравання. У прэамбуле было засведчана:

Сутыкнуўшыся з бязлітаснай агрэсіяй югаслаўскай арміі і чэтнікаў супраць Рэспублікі Боснія і Герцагавіна і Рэспублікі Харватыя, з велізарнай колькасцю страчаных жыццяў, з пакутамі і болем, з тым, што ідзе замах на векавыя харвацкія тэрыторыі і даброты, са знішчэннем Рэспублікі Боснія і Герцагавіна і яе законна абраных органаў, харвацкі народ Босніі і Герцагавіны, у гэтыя цяжкія моманты сваёй гісторыі, калі апошняя камуністычная армія Еўропы, аб’яднаная з чэтнікамі, ставіць пад пагрозу існаванне харвацкага народа і Рэспублікі Босніі і Герцагавіны, глыбока ўсведамляе, што іх будучыня звязана з будучыняй усяго харвацкага народа.

21 ліпеня 1992 года Пагадненне аб дружбе і супрацоўніцтве паміж Босніяй і Герцагавінай і Харватыяй было падпісана Аліяй Ізетбегавічам і Франьё Туджманам, што ўсталявала ваеннае супрацоўніцтва паміж мусульманскімі і харвацкімі сіламі. Хоць гэта часта не было гарманічным, гэта прывяло да паступовай стабілізацыі абароны ў Босніі і Герцагавіне. Зброю для баснійскай арміі адпраўлялі праз Харватыю, нягледзячы на эмбарга на пастаўкі зброі. На сесіі, якая адбылася 6 жніўня, прэзідэнцтва Босніі прызнала HVO неад’емнай часткай узброеных сіл Босніі.

14 верасня 1992 г. Канстытуцыйны суд Босніі і Герцагавіны прызнаў абвяшчэнне Герцаг-Босны неканстытуцыйным. Харвацкая супольнасць Баснійскай Пасавіны была афіцыйна далучана да Герцаг-Босны ў кастрычніку 1992 г. У канцы 1992 г. напружанасць паміж харватамі і баснійцамі ўзрастала, а ў пачатку 1993 г. выбухнула харвацка-баснійская вайна. Сутычкі распаўсюдзіліся ў цэнтральнай Босніі, асабліва ў даліне Лашвы. Цягам двух месяцаў большая частка цэнтральнай Босніі апынулася пад кантролем ARBiH.

У канцы ліпеня 1993 года пасярэднікамі ААН Торвальдам Столтэнбергам і Дэвідам Оўэнам быў прапанаваны план Оўэна-Столтэнберга, які павінен быў арганізаваць Боснію і Герцагавіну ў саюз трох этнічных рэспублік. Сербы атрымалі б 53% тэрыторыі, баснякі — 30%, а харваты — 17%. Харваты прынялі прапанову, хоць і мелі некаторыя пярэчанні адносна прапанаваных межаў. Сербы таксама прынялі гэтую прапанову, а баснійскі бок адхіліў план, патрабуючы ад сербаў тэрыторый ва ўсходняй і заходняй Босніі і выхаду да Адрыятычнага мора ад харватаў. 28 жніўня, у адпаведнасці з мірнай прапановай Оўэна-Столтэнберга, Харвацкая Рэспубліка Герцаг-Босна была абвешчана ў Грудэ як «рэспубліка харватаў у Босніі і Герцагавіне». Аднак яна не была прызнана баснійскім урадам.

Вашынгтонскае пагадненне

Асноўны артыкул: Вашынгтонскае пагадненне

26 лютага 1994 года ў Вашынгтоне, пачаліся перамовы паміж кіраўнікамі баснійскага ўрада і Матэ Гранічам, міністрам замежных спраў Харватыі, каб абмеркаваць магчымасці пастаяннага спынення агню і канфедэрацыі баснійскіх і харвацкіх рэгіёнаў. Да гэтага часу колькасць тэрыторыі Босніі і Герцагавіны, кантраляванай HVO, скарацілася з 20 працэнтаў да 10 працэнтаў. Бобан і прыхільнікі жорсткай лініі HVO былі адхіленыя ад улады, а «крымінальныя элементы» былі звольненыя з Арміі Рэспублікі Боснія і Герцагавіна (ARBiH). Пад моцным ціскам Амерыкі 1 сакавіка ў Вашынгтоне было дасягнута часовае пагадненне аб Харвацка-баснійскай федэрацыі. 18 сакавіка на цырымоніі, арганізаванай прэзідэнтам ЗША Білам Клінтанам, прэм’ер-міністр Босніі Харыс Сілайджыч, міністр замежных спраў Харватыі Матэ Граніч і прэзідэнт Герцаг-Босны Крэшымір Зубак падпісалі пагадненне аб спыненні агню. Пагадненне таксама падпісалі прэзідэнт Босніі Алія Ізетбегавіч і прэзідэнт Харватыі Франьё Туджман. Згодна з гэтым пагадненнем, аб’яднаная тэрыторыя, якую ўтрымлівалі харвацкія і баснійскія ўрадавыя сілы, была падзелена на дзесяць аўтаномных кантонаў. Яно фактычна завяршыла харвацка-баснійскую вайну.

Наступствы

Тэрыторыя БіГ кантралявалася незадоўга да Дэйтанскага пагаднення ў 1995 годзе.     HVO     ВРС     ARBiH

У лістападзе 1995 года прэзідэнтамі Харватыі, Босніі і Герцагавіны і Сербіі было падпісана Дэйтанскае пагадненне, якое паклала канец баснійскай вайне. Федэрацыя Босніі і Герцагавіны (ФБіГ) была вызначана як адзін з двух суб’ектаў Босніі і Герцагавіны і складала 51% тэрыторыі. Рэспубліка Сербская (РС) складала астатнія 49%. Аднак узніклі праблемы з яго выкананнем з-за рознага тлумачэння пагаднення. Армія Федэрацыі Босніі і Герцагавіны павінна была быць створана шляхам зліцця падраздзяленняў ARBiH і HVO, хоць гэты працэс быў у значнай ступені неэфектыўным. Федэрацыя была падзелена на 10 кантонаў. Харваты складалі большасць у трох з іх і баснякі ў пяці. Два кантоны былі этнічна змешанымі, а ў муніцыпалітэтах, якія былі падзеленыя падчас вайны, захаваліся паралельныя мясцовыя адміністрацыі. У гэтых кантонах павінна было пачацца вяртанне бежанцаў. Пагадненне прадугледжвала ліквідацыю Герцаг-Босны на працягу двух тыдняў.

Федэрацыя дзейнічала толькі на паперы і не змагла функцыянаваць як дзеючы ўрад, нягледзячы на ціск Вашынгтона і прэзідэнтаў Туджмана і Ізетбегавіча, якія запэўнівалі, што харвацкія і мусульманскія палітыкі разам увойдуць у новы ўрад. 14 жніўня 1996 года было дамоўлена, што Герцаг-Босна будзе афіцыйна скасавана да канца таго ж месяца. 24 мая 1997 года ў Неуме была заснавана асацыяцыя Харвацкая супольнасць Герцаг-Босны як галоўная арганізацыя харватаў у краіне.

Згодна са справаздачай Еўрапейскай ініцыятывы стабільнасці (ESI) за 1999 год, структуры Герцаг-Босны працягвалі функцыянаваць, а паралельны ўрад дзейнічаў, каб пашырыць незалежнасць сваіх фінансавых інстытутаў. Лідары HDZ заявілі, што «бок Герцаг-Босны не можа прыняць агульную фінансавую сістэму, таму што такая сістэма не дазваляе баснійскім харватам фінансаваць уласную армію і выконваць свае ўласныя сацыяльныя абавязацельствы ў доўгатэрміновай перспектыве». Паралельныя бюджэтныя сістэмы Герцаг-Босны збіраюць даходы з кантраляваных харватамі кантонаў. Плацежнае бюро Герцаг-Босны кантралюе харвацкую эканамічную дзейнасць, і існуюць асобныя харвацкія камунальныя службы, сацыяльныя службы, фонды сацыяльнага страхавання і лясныя гаспадаркі. Захоўваецца сегрэгаваная сістэма адукацыі з вучэбнай праграмай Герцаг-Босны і падручнікамі з Харватыі. Згодна са справаздачай ESI, Герцаг-Босна працягвала атрымліваць фінансавую падтрымку ад Харватыі, у прыватнасці ад Міністэрства абароны. Пенсійная і адукацыйная сістэмы, а таксама заробкі харвацкіх палітыкаў і ваенных афіцэраў субсідзіруюцца харвацкім урадам. Справаздача Арганізацыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе (АБСЕ) праз два гады пасля заканчэння вайны заключыла, што Герцаг-Босна стала «ва ўсіх адносінах, ад ваенных пытанняў і пытанняў бяспекі да дзелавых сувязяў, часткай Харватыі».

Плошча і насельніцтва

Нумарны знак Мостара з гербам Герцаг-Босны

Харвацкія супольнасці Баснійскай Пасавіны і Герцаг-Босны ў межах, абвешчаных у лістападзе 1991 года, займалі каля 30% тэрыторыі Босніі і Герцагавіны. Паводле перапісу насельніцтва 1991 г. на гэтай тэрыторыі пражывала 1 238 512 чалавек з наступнымі нацыянальнасцямі:

• Харваты — 556 274 (44,91%)
• Баснякі — 398 092 (32,14%)
• Сербы - 203 612 (16,44%)
• Югаславы – 56 092 (4,53%)
• Іншыя - 24 505 (1,98%)

Падчас першых перамоў, арганізаваных міжнароднай супольнасцю, харвацкі бок выступаў за харвацкую нацыянальную адзінку прыкладна на 30% Босніі і Герцагавіны: крыху змененыя межы харвацкіх супольнасцяў, але з харвацкімі анклавамі вакол Жэпчэ, Баня-Лукі і Прыедара.

Гэты максімалісцкі падыход быў зроблены дзеля лепшай пазіцыі падчас перамоў, што непазбежна зменшыла б празмерныя патрабаванні да аптымальнага ўяўлення харвацкай адзінкі. На падставе пазнейшых заяў вядучых чыноўнікаў Герцаг-Босны, аптымальны дыяпазон харвацкай тэрытарыяльнай адзінкі знаходзіўся ў межах Харвацкай банавіны 1939 года, такім чынам, выключаючы тэрыторыі з большасцю баснякоў і сербаў на ўскраінах Герцаг-Босны. Гэтыя межы будуць уключаць каля 26% Босніі і Герцагавіны. Нацыянальны склад гэтай тэрыторыі ў 1991 г. быў наступным:

• Харваты — 514 228 (50,94%)
• Баснякі — 291 232 (28,85%)
• Сербы - 141 805 (14,05%)
• Югаславы – 44 043 (4,36%)
• Іншыя - 18 191 (1,80%)
• На пачатку вайны сілы ЮНА і ВРС атрымалі кантроль над раёнамі з большасцю сербаў, якія былі абвешчаныя часткай Герцаг-Босны. Да канца 1992 г. ВРС адваявала ў Герцаг-Босны Купрэс, большую частку баснійскай Пасавіны і Яйцэ. Тэрыторыя пад уладай Герцаг-Босны стала абмежавана харвацкімі этнічнымі раёнамі ў прыкладна 16% Босніі і Герцагавіны. Прыбыццё мусульманскіх бежанцаў з раёнаў, захопленых ВРС, у кантраляваныя HVO часткі цэнтральнай Босніі і Мостара змяніла этнічную структуру і скараціла долю харватаў.

Эканоміка

У канцы 1980-х — пачатку 1990-х гадоў Сацыялістычная Рэспубліка Боснія і Герцагавіна была самай беднай рэспублікай СФР Югаславія разам з Сацыялістычнай Рэспублікай Македонія. Інфраструктура і прамысловасць былі развіты слаба. Эканоміка Босніі і Герцагавіны цалкам заняпала падчас Баснійскай вайны. Многія паспяховыя да вайны прадпрыемствы былі разрабаваны і разбураны толькі ў пачатку вайны. У сувязі з югаслаўскімі войнамі гаспадарчай дзейнасці не было. Сельскагаспадарчая вытворчасць скарацілася, транспартная інфраструктура была ў развале, будаўніцтва амаль не вялося, а беспрацоўе было вельмі высокім. У выніку войнаў паміж 1992 і 1995 гадамі прамысловая вытворчасць скарацілася на 80%, а і без таго слабая інфраструктура яшчэ больш пагоршылася. Харваты выйшлі з вайны самымі заможнымі. Былыя югаслаўскія кампаніі засталіся без штаб-кватэр, якія размяшчаліся на тэрыторыі Герцаг-Босны. Усе банкі знаходзіліся ў Сараеве.

Герцаг-Босна не мела цэнтральнага банка. Крэдыты былі атрыманы ў мясцовых камерцыйных банках, гэта значыць дэфіцыт фінансаваўся за кошт сродкаў рэальнага сектара і сектара хатніх гаспадарак. Замежныя банкаўскія аддзяленні павінны былі юрыдычна закрыць сваю дзейнасць і перарэгістравацца ў якасці новых банкаў у Босніі і Герцагавіне пасля абвяшчэння незалежнасці. Самым важным банкам у Герцаг-Босне быў «Hrvatska banka d.d. Mostar». Другім па велічыні банкам была «Hrvatska poštanska banka». Афіцыйнай валютай на тэрыторыі Герцаг-Босны быў дынар Босніі і Герцагавіны, але таксама выкарыстоўваліся дзве паралельныя валюты: нямецкая марка і харвацкі дынар (пазней — харвацкая куна).

Рэканструкцыя на большай частцы тэрыторыі Герцаг-Босны аднавілася неўзабаве пасля падпісання Вашынгтонскага пагаднення. Грамадзянская занятасць у Герцаг-Босне ў 1994 годзе складала каля 20% ад даваеннага ўзроўню. У 1995 годзе тэмп росту прамысловай вытворчасці ў раёнах з большасцю харватаў склаў 25%, сярэдні заробак вырас на 35%, а рост занятасці склаў 69%. Найбольшы рост зафіксаваны ў вытворчасці бетону. Сярэдняя месячная заработная плата складала 250 марак і кожны работнік атрымліваў штомесячную харчовую даплату ў памеры 50 марак. У сярэдзіне 1995 г. беспрацоўе ацэньвалася ў 50% агульнай колькасці працоўнай сілы. Рост ВУП у Федэрацыі Босніі і Герцагавіны ацэньваўся ў 28% у 1995 годзе, што спрыяла аднаўленню харвацка-баснійскага альянсу, у той час як ВУП у Рэспубліцы Сербскай знізіўся на 23%.

Ваенныя фармаванні

Асноўны артыкул: Харвацкі савет абароны

Сцяг Харвацкага веча абароны (HVO)

Харвацкае веча абароны (харв.: Hrvatsko vijeće obrane, HVO) была створана 8 красавіка 1992 года і была афіцыйным узброеным органам Герцаг-Босны, хаця арганізацыя і ўзбраенне ваенных сіл баснійскіх харватаў пачалося ў канцы 1991 года. Кожны раён Герцаг-Босны адказваў за ўласную абарону да фармавання чатырох аператыўных зон са штаб-кватэрамі ў Мостары, Таміславаградзе, Віцезе і Араш’і. Аднак заўсёды ўзнікалі праблемы з каардынацыяй аператыўных зон. 15 мая 1992 года быў створаны Дэпартамент абароны HVO. Да гэтага часу таксама былі сфарміраваны Галоўны штаб HVO, Галоўная база матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння, Ваенная паліцыя і Упраўленне кадраў. Касцяк HVO складалі яго брыгады, сфарміраваныя ў канцы 1992 — пачатку 1993 гг. Іх арганізацыя і баявое абсталяванне былі адносна добрыя, але яны маглі весці толькі абмежаваныя і лакальныя наступальныя дзеянні. Брыгады звычайна мелі тры-чатыры падначаленых пяхотных батальёна з лёгкай артылерыяй, мінамётамі, супрацьтанкавымі і дапаможнымі ўзводамі. Брыгада налічвала ад некалькіх сотняў да некалькіх тысяч чалавек, але большасць налічвала 2-3000 чалавек. У пачатку 1993 года Дамабранскія палкі HVO былі створаны для забеспячэння падтрымкі брыгад. З цягам часу сілы HVO сталі лепш арганізаваны, але яны пачалі ствараць гвардзейскія брыгады, мабільныя падраздзяленні з прафесійных вайскоўцаў, толькі ў пачатку 1994 г. Назіральная місія Еўрапейскай супольнасці (ECMM) ацаніла моц HVO на пачатак 1993 г. у 45 – 55 тыс. чал. У ліпені 1993 г. ЦРУ ацаніла сілы HVO ў 40 — 50 тыс. чал.

Культура

Урад Герцаг-Босны заснаваў Нацыянальны тэатр у 1993 годзе ў Мостары. З 1994 года ён меў назву Харвацкі нацыянальны тэатр у Мостары і быў першым з прыстаўкай Харвацкі. Першай п'есай, пастаўленай у гэтым тэатры, была «Калядная байка» (Božićna bajka) Матэ Мацішыча. У студзені 1996 г. быў закладзены падмурак новага будынка.

Адукацыя

Міністэрства адукацыі Герцаг-Босны прызнала харвацкую мову афіцыйнай і прытрымлівалася адукацыйнай праграмы харвацкіх школ. Па меры абвастрэння вайны выкладанне ў школах і ва ўніверсітэце Мостара было прыпынена ў маі 1993 года на астатнюю частку навучальнага года. Педагагічны факультэт Універсітэта Мостара, які знаходзіцца ў заходнім Мостары, часова перанёс свае аб’екты ў гарады Шырокі Брыег і Неум, дзе не было буйных узброеных канфліктаў. Ён вярнуўся ў Мостар у 1994 годзе.

Спорт

Арганізаваныя футбольныя спаборніцтвы ў Босніі і Герцагавіне былі адменены ў 1992 годзе з-за вайны. Першая ліга Герцаг-Босны як вышэйшая футбольная ліга пачалася 20 красавіка 1994 года і была падзелена на дзве групы. Ліга была арганізавана Федэрацыяй футбола Герцаг Босны. Пераможцам першага сезона, які разыгрываўся толькі вясной, стаў ФК Младаст-Дубінт Шыракі Брыег. Ліга ішла на працягу сямі гадоў, дзн ФК Шыракі Брыег выйграў пяць трафеі і ФК Посуш’е — два.

Спадчына

Асноўны артыкул: Харвацкая адзінка ў Босніі і Герцагавіне

Мемарыяльная дошка ў Грудэ, зробленая ў гонар Матэ Бобана і кіраўнікоў Герцаг-Босны

З 2005 года ірэдэнтысты спрабуюць аднавіць Герцаг-Босну шляхам стварэння новага трэцяга ўтварэння ў Босніі і Герцагавіне. Гэта было пачата пад кіраўніцтвам Іва Міра Ёвіча, які сказаў: «Я не хачу папракаць баснійскіх сербаў, але калі ў іх ёсць рэспубліка сербаў, мы таксама павінны стварыць рэспубліку харватаў і рэспубліку баснякоў (мусульман)». Прадстаўнік харватаў у федэральнай баснійскай прэзідэнцыі Жэлька Комшыч выступіў супраць гэтага, але некаторыя палітыкі баснійскіх харватаў выступалі за стварэнне трэцяга (харвацкага) утварэння.

Драган Човіч, прэзідэнт адной з галоўных харвацкіх партый у Босніі, Харвацкага дэмакратычнага саюза Босніі і Герцагавіны (HDZ BiH), заявіў, што «усе харвацкія партыі будуць прапаноўваць, каб Боснія і Герцагавіна была падзелена на тры этнічныя ўтварэнні, з асобным раёнам для Сараева. Харвацкія палітыкі павінны быць ініцыятарамі новай канстытуцыі, якая гарантавала б харватам такія ж правы, як і іншым народам, якія ўваходзяць у склад краіны. Кожная федэральная адзінка мела б свае заканадаўчыя, выканаўчыя і судовыя органы». Ён сцвярджаў, што сістэма дзвюх адзінак невыканальная і што харваты падвергліся асіміляцыі і былі пазбаўленыя асноўных правоў у федэрацыі з баснякамі.

Петар Матановіч, прэзідэнт Харвацкага нацыянальнага веча, выступаў супраць стварэння трэцяга ўтварэння, сцвярджаючы, што падзел Босніі на чатыры федэральныя адзінкі (тры прапанаваныя этнічныя ўтварэнні плюс Сараева як нейтральная сталіца) прывядзе да новай вайны. Ён дадаў, што «мы павінны стварыць дзяржаву Боснія і Герцагавіна ў адпаведнасці з еўрапейскімі стандартамі, а затым рэгуляваць суб’екты. Мне здаецца, што гэтая дамова прадугледжвае намер узмацніць суб’екты і аслабіць краіну». Сцепан Месіч, былы прэзідэнт Харватыі, выступіў супраць стварэння трэцяга суб’екта, заявіўшы, што: «калі цяперашні падзел Босніі і Герцагавіны на два суб’екты не функцыянуе, ён не будзе функцыянаваць з падзелам на тры суб’екты».

Тэрыторыя дзейнасці камунальнай кампаніі Харвацкай супольнасці Герцаг-Босны, «Elektraprivreda HZ HB», прыкладна адпавядае тэрыторыі палітычнага і інстытуцыйнага кантролю Герцаг-Босны ў 1995-97 гадах, была прапанавана Міжнароднай крызіснай групай і Харвацкай сялянскай партыяй як умоўная тэрыторыя харвацкай адзінкі.

У 2009 годзе Міраслаў Туджман, сын нябожчыка Франьё Туджмана, заклікаў да стварэння харвацкай адзінкі. Човіч заяўляў: «Мы хочам жыць у Босніі і Герцагавіне, дзе харваты будуць роўныя з двума іншымі народамі ў адпаведнасці з Канстытуцыяй».

У 2013 годзе шэсць палітычных і ваенных лідараў Герцаг-Босны Ядранка Прліч, Бруна Стоіч, Слабадан Праляк, Мілівой Петкавіч, Валянцін Чорыч і Берыслаў Пушыч былі асуджаныя судом першай інстанцыі за ўдзел у сумеснай злачыннай кампаніі (СЗК) супраць нехарвацкага насельніцтва Босніі і Герцагавіны. МТБЮ таксама пастанавіў большасцю галасоў, што Туджман, Шушак і Бобан былі ўдзельнікамі СЗК, мэтай якой была анексія або кантроль над тэрыторыяй, якая ў 1939 годзе была часткай Харвацкай Банавіны. Суддзя Жан-Клод Антанеці, галоўны суддзя па дадзенай справе, вынес асобнае меркаванне, у якім аспрэчыў паняцце сумеснай злачыннай кампаніі.

Слабадан Праляк і іншыя (Прліч, Стоіч, Петкавіч, Чорыч і Пушыч) былі прызнаныя МТБЮ вінаватымі ў здзяйсненні парушэнняў законаў вайны, злачынстваў супраць чалавечнасці і парушэнняў Жэнеўскіх канвенцый падчас харвацка-баснійскай вайны ў лістападзе 2017 г.

У лютым 2017 года прэзідэнт Харвацкай сялянскай партыі Босніі і Герцагавіны Марыё Караматыч заявіў, што яго партыя будзе патрабаваць аднаўлення Харвацкай Рэспублікі Герцаг-Босна ў яе форме 1995 года, калі Рэспубліка Сербская аддзяліцца. Караматыч заявіў, што харваты былі «падманутыя» Вашынгтонскім пагадненнем 1994 года, якое скасавала Герцаг-Босну і ўтварыла Харвацка-баснійскую федэрацыю, якая таксама была «паламаная» шмат разоў, і што харваты маюць права адступіць да status quo ante, г.зн. Герцаг-Босны. Што тычыцца ўмоўнай тэрыторыі Герцаг-Босны, Караматыч прапанаваў тэрыторыю, якая абслугоўваецца электраэнергетычнай кампаніяй Elektroprivreda HZ HB, якая ахоплівае большасць раёнаў пражывання харватаў.

18 лістапада ў кантоне Заходняя Герцагавіна адзначаецца як свята як дзень заснавання Герцаг-Босны. Адзін з кантонаў Федэрацыі выкарыстаў назву «Герцаг-Баснійскі кантон», але Канстытуцыйны суд Федэрацыі прызнаў гэтую назву неканстытуцыйнай, і яна афіцыйна называецца Кантон 10. Мемарыяльная дошка ў гонар Герцаг-Босны і Матэ Бобана была ўсталявана ў цэнтры горада Грудэ.

Гл. таксама

• Рэспубліка Сербская

Літаратура

Кнігі і часопісы

• Anđelić, Ivan (2009). Hrvatska zajednica Herceg-Bosna 1997. – 2009 [Croatian Community of Herzeg-Bosnia 1997 – 2009] (PDF). Mostar: Hrvatska zajednica Herceg Bosna. Архівавана з арыгінала (PDF) 2018-02-10. Праверана 2016-12-29.
• Bethlehem, Daniel; Weller, Marc (1997). The Yugoslav Crisis in International Law. Cambridge University Press. ISBN 9780521463041.
• Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. (1999). The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention. Armonk: M. E. Sharpe. ISBN 978-0-7656-3189-3.
• International Monetary Fund (1996). Bosnia and Herzegovina, recent economic developments. International Monetary Fund. ISBN 9781452773773.
• Calic, Marie–Janine (2012). "Ethnic Cleansing and War Crimes, 1991–1995". In Ingrao, Charles; Emmert, Thomas A. (рэд-ры). Confronting the Yugoslav Controversies: A Scholars' Initiative (2nd ed.). West Lafayette: Purdue University Press. pp. 114–153. ISBN 978-1-55753-617-4.
• Central Intelligence Agency, Office of Russian and European Analysis (2002). Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990–1995, Volume 1. Washington, D.C.: Central Intelligence Agency. ISBN 978-0-16-066472-4.
• Central Intelligence Agency, Office of Russian and European Analysis (2002). Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990–1995, Volume 2. Washington, D.C.: Central Intelligence Agency. ISBN 978-0-16-066472-4.
• Central Intelligence Agency (1993). Combatant Forces in the Former Yugoslavia (PDF). Washington, D.C.: Central Intelligence Agency.
• Christia, Fotini (2012). Alliance Formation in Civil Wars. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-13985-175-6.
• Cvikl, Milan Martin (2008). Analysis of the Economic Measures & Developments in the HZ/HR HB Within the Context of the Economic Environment in BiH 1991–1994. Ljubljana: International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia.
• Dyker, David A.; Vejvoda, Ivan (2014). Yugoslavia and After: A Study in Fragmentation, Despair and Rebirth. New York City: Routledge. ISBN 9781317891352.
• Goldstein, Ivo (1999). Croatia: A History. London: C. Hurst & Co. ISBN 978-1-85065-525-1.
• Gosztonyi, Kristóf (2003). "Non-Existent States with Strange Institutions". In Koehler, Jan; Zürcher, Christoph (рэд-ры). Potentials of Disorder: Explaining Conflict and Stability in the Caucasus and in the Former Yugoslavia. Manchester: Manchester University Press. pp. 46–61. ISBN 9780719062414. Архівавана з арыгінала 2020-08-03. Праверана 2016-09-27.
• Hoare, Marko Attila (2010). "The War of Yugoslav Succession". In Ramet, Sabrina P. (рэд.). Central and Southeast European Politics Since 1989. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 111–136. ISBN 978-1-139-48750-4.
• Hockenos, Paul (2003). Homeland Calling: Exile Patriotism and the Balkan Wars. Ithaca: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-4158-5.
• Klemenčić, Mladen; Pratt, Martin; Schofield, Clive H. (1994). Territorial Proposals for the Settlement of the War in Bosnia-Hercegovina. IBRU. ISBN 9781897643150.
• Komadina, Dragan (2014). "A Short history of Croatian theatre in Bosnia and Herzegovina". Croatian Studies Review. 9. Zagreb, Croatia: Croatian Institute of History: 98–104.
• Krišto, Jure (April 2011). "Deconstructing a myth: Franjo Tuđman and Bosnia and Herzegovina". Review of Croatian History. 6 (1). Zagreb, Croatia: Croatian Institute of History: 37–66.
• Lukic, Reneo; Lynch, Allen (1996). Europe from the Balkans to the Urals: The Disintegration of Yugoslavia and the Soviet Union. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-829200-5.
• Magaš, Branka; Žanić, Ivo (2001). The War in Croatia and Bosnia-Herzegovina 1991–1995. London: Frank Cass. ISBN 978-0-7146-8201-3.
• Malcolm, Noel (1995). Povijest Bosne: kratki pregled [Bosnia: A Short History]. Erasmus Gilda. ISBN 9783895470820.
• Marijan, Davor (2004). "Expert Opinion: On the War Connections of Croatia and Bosnia and Herzegovina (1991–1995)". Journal of Contemporary History. 36. Zagreb, Croatia: Croatian Institute of History: 249–289.
• Moore, Adam (2013). Peacebuilding in Practice: Local Experience in Two Bosnian Towns. Ithaca: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-5199-7. Архівавана з арыгінала 2020-03-12. Праверана 2016-03-23.
• Mrduljaš, Saša (2009). "Hrvatska politika unutar Bosne i Hercegovine u kontekstu deklarativnog i realnoga opsega Hrvatska zajednice / republike Herceg-Bosne" [Croatian policy in Bosnia and Herzegovina in the context of declarative and real extent of the Croatian Community / Republic of Herzeg-Bosnia]. Journal for General Social Issues(харв.). 18. Split, Croatia: Institute of Social Sciences Ivo Pilar: 825–850.
• Mulaj, Kledja (2008). Politics of Ethnic Cleansing: Nation-State Building and Provision of Insecurity in Twentieth-Century Balkans. Lanham: Rowman & Littlefield. ISBN 9780739146675.
• Nohlen, Dieter; Stöver, Philip (2010). Elections in Europe: A Data Handbook. Nomos Verlagsgesellschaft Mbh & Co. ISBN 978-3-8329-5609-7.
• Owen, David (1996). Balkan Odyssey. London: Indigo. ISBN 9780575400290.
• Owen-Jackson, Gwyneth (2015). Political and Social Influences on the Education of Children: Research from Bosnia and Herzegovina. New York: Routledge. ISBN 9781317570141.
• Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005. Bloomington: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34656-8.
• Ramet, Sabrina P. (2010). "Politics in Croatia since 1990". In Ramet, Sabrina P. (рэд.). Central and Southeast European Politics Since 1989. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 258–285. ISBN 978-1-139-48750-4.
• Schindler, John R. (2007). Unholy Terror: Bosnia, Al-Qa'ida, and the Rise of Global Jihad. New York City: Zenith Press. ISBN 9780760330036.
• Shrader, Charles R. (2003). The Muslim-Croat Civil War in Central Bosnia: A Military History, 1992–1994. College Station, Texas: Texas A&M University Press. ISBN 978-1-58544-261-4.
• Tanner, Marcus (2001). Croatia: A Nation Forged in War. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-09125-0.
• Toal, Gerard; Dahlman, Carl T. (2011). Bosnia Remade: Ethnic Cleansing and Its Reversal. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-973036-0.
• Tomas, Mario; Nazor, Ante (October 2013). "Prikaz i analiza borbi na bosanskoposavskom bojištu 1992" [Analysis of the Military Conflict on the Bosnian-Posavina Battlefront in 1992]. Scrinia Slavonica. 13 (1). Zagreb, Croatia: Croatian Historical Institute – Department of History of Slavonia, Srijem and Baranja: 277–315. ISSN 1848-9109.
• Velikonja, Mitja (2003). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. College Station: Texas A&M University Press. ISBN 978-1-58544-226-3.

Артыкулы ў СМІ

• Nuić, Tihomir (28 July 2009). "Zašto Herceg-Bosna?" [Why Herzeg-Bosnia?]. Ljubuški portal. Архівавана з арыгінала 30 ліпеня 2017. Праверана 16 студзеня 2023. Архіўная копія (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 ліпеня 2017. Праверана 16 студзеня 2023.Архіўная копія (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 30 ліпеня 2017. Праверана 16 студзеня 2023.
• Perlez, Jane (15 August 1996). "Muslim and Croatian Leaders Approve Federation for Bosnia". New York Times.

Міжнародныя, дзяржаўныя і НДА крыніцы

• Prosecutor v. Kordić and Čerkez Judgement (нявызн.). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (26 лютага 2001).
• Prosecutor v. Jadranko Prlić, Bruno Stojić, Slobodan Praljak, Milivoj Petković, Valentin Ćorić, Berislav Pušić – Judgement Summary (нявызн.). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (29 мая 2013).
• Prosecutor v. Jadranko Prlić, Bruno Stojić, Slobodan Praljak, Milivoj Petković, Valentin Ćorić, Berislav Pušić – Judgement – Volume 1 of 6 (нявызн.). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (29 мая 2013).
• Prosecutor v. Jadranko Prlić, Bruno Stojić, Slobodan Praljak, Milivoj Petković, Valentin Ćorić, Berislav Pušić – Judgement – Volume 6 of 6 (нявызн.). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (29 мая 2013).
• Reshaping International Priorities In Bosnia And Herzegovina – Part I – Bosnian Power Structures (PDF) (Report). European Stability Initiative. 14 October 1999. Архівавана (PDF) з арыгінала 1 October 2018. Праверана 10 March 2016.

Спасылкі

• Тэкст вашынгтонскага пагаднення
• Кантон Герцаг-Босна
• Афіцыйны сайт