Вадзяны арэх плывучы
Вадзяны арэх плывучы, Чылім (Trapa natans) — аднагадовая водная расліна сямейства Вадзянаарэхавыя (Trapaceae), паходзіць з паўднёвых раёнаў Еўразіі і Афрыкі.
| Вадзяны арэх плывучы | |||||||||||||||||
 | |||||||||||||||||
| Навуковая класіфікацыя | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
прамежныя рангі
| |||||||||||||||||
| Міжнародная навуковая назва | |||||||||||||||||
|
Trapa natans L. | |||||||||||||||||
| Ахоўны статус | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Расце ў азёрах, затоках і старыцах рэк з павольным цячэннем, вырастае да 5 м у даўжыню. У расліны характэрны плод, які вонкава нагадвае галаву быка, з адным буйным крухмалістым насеннем. Дзеля гэтага насення расліна культывуецца ў Кітаі, як мінімум, ужо тры тысячы гадоў. Насенне чыліму варыцца і ўжываецца як лёгкая закуска.
Назва правіць
Вадзяны арэх плаваючы, вадзяныя арэхі, калёныя арэхі[3], каменныя арэхі[4].
Апісанне правіць
Аднагадовая травяністая расліна з разеткай лісця дыяметрам 10—30 см, якая плавае на вадзе, і тонкім разгалінаваным падводным сцяблом даўжынёй 60—160 см, каля асновы з пучкамі доўгіх ніткападобных каранёў.
Сцябло чыліма знаходзіцца пад вадой, развіваецца вясной з плада і дасягае паверхні вады. Мае 3,6-5 м у даўжыню. Карані зеленаватыя, пёрыста-галінастыя, размешчаны на пагружаным у ваду сцябле і маюць выгляд падводных лісцеў.
Расліна мае два тыпу лісцяў: першы тып — падводнае — рэдукаванае, супраціўнае, лінейнае, рана ападае, размешчана ўздоўж сцябла вышэй каранёў, знаходзіцца ў тоўшчы вады; другое — надводнае — скурыстае, рамбічнае, няроўназубчастае, на доўгіх чаранках з пухіравата-ўздутымі поласцямі, якія ўтрымліваюць разетку лісця на вадзе. Ліставыя пласцінкі авальнай або рамбічнай формы, скурыстыя, няроўназубчастыя па краях, 2-3 см даўжынёй, размяшчаюцца на ўздутых да часу паспявання пладоў хвосціках 5-9 см даўжынёй, якія забяспечваюць ім дадатковую плавучасць.
Кветкі адзіночныя, белыя, знаходзяцца ў пазухах лісця, апыляюцца насякомымі. У кветцы па чатыры чашаліснікі, пялёсткі і тычынкі. Песцік адзін.
Плод — цвёрдая арэхападобная касцянка з 4 або 2 рогападобнымі выступамі (адсюль народная назва расліны — «чортаў арэх»), на канцах якіх востразазубраныя калючкі (лёгка абламваюцца), 2-2,5 см у папярочніку. На адной расліне да 10—15 пладоў.
Распаўсюджанне і экалогія правіць
Чылім мае шырокі арэал, які ўключае амаль усю Афрыку, многія раёны Азіі (Турцыя, Грузія, Казахстан, Кітай, В’етнам і Японія, Індыя і Пакістан) і Еўропы (цэнтр, ўсход і поўдзень).
Месцы росту: прыбярэжныя зоны слабапраточных або стаячых эўтрофных вадаёмаў, часцей поймавыя азёры і старыцы, затокі рэк глыбінёй 50—200 см, на глеістым грунце ў вадзе, багатай жалезам. Утварае шчыльныя зараснікі, часам расце невялікімі групамі і адзіночнымі экзэмплярамі.
У Расіі сустракаецца ў еўрапейскай частцы, на поўдні Заходняй Сібіры, на Далёкім Усходзе. Усюды параўнальна рэдкі. З-за прамысловага збору пладоў магчыма поўнае знікненне.
У канцы XIX — пачатку XX стагоддзя ў Расіі, па звестках Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Ефрона, рос у некаторых месцах густа, напрыклад, у дэльце Волгі, каля Пензы і інш., і служыў там прадметам гандлю; ў іншых месцах вымер, так, напрыклад, у Тросценскім возеры Маскоўскай губерні; ды і наогул гэтая расліна ўжо тады лічылася знікаючай[5].
На Беларусі рэліктавы від, які знаходзіцца ў астраўных участках росту і асобных лакалітэтах на паўночна-ўсходняй мяжы арэалу — асноўныя месцазнаходжанні сканцэнтраваны ў паўднёва-ўсходняй і паўночна-ўсходняй частцы краіны (расце на азёрах Цёста, Азярок[6], Сіньша[7], Старуха[8] і інш.).
Вырошчваецца акварыумістамі.
Асаблівасці біялогіі правіць
Цвіце ў ліпені — жніўні, пладаносіць у верасні. Размнажэнне насеннае і вегетатыўнае. Самаапыляльнік. Насенне можа заставацца жыццяздольным на працягу 12 гадоў, хоць часцей за ўсё прарастае ў першыя два гады. Расліна размнажаецца пладамі, якія аддзяляюцца ад сцябла і разносяцца цячэннем у іншыя месцы. Для прарастання насення патрэбен перыяд спакою 4—6 месяцаў і прагрэў вадаёму не ніжэй 10—12 °C.
Ахова правіць
Занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі з 1981 года. Расліна была ўключана ў Чырвоную кнігу РСФСР, але была выключана з Чырвонай кнігі Расіі ў 2008 годзе. У 2021 годзе вадзяны арэх быў выключаны з Чырвонай кнігі Украіны, бо расліна захапіла Кіеўскае і Канеўскае вадасховішчы і стала пагрозай для рыбы[9].
Зноскі
- ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
- ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя».
- ↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 132. — 160 с. — 2 350 экз.
- ↑ Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
- ↑ Рогульники // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ Рэдкія і экзатычныя(недаступная спасылка) // Родная прырода Архівавана 8 мая 2012.
- ↑ Артыкул у Чырвонай кнізе Беларусі Архівавана 2 чэрвеня 2017. (руск.)
- ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 163. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0251-2 (Т. 15).
- ↑ З «Червоної книги» вилучили рослину, яка вбиває Київське водосховище
Спасылкі правіць
|
Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам. III катэгорыя (VU) |
- Артыкул у Чырвонай кнізе Беларусі Архівавана 2 чэрвеня 2017. (руск.)
- Рогульник плавающий: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
- Trapa natans L. (Водяной орех плавающий, Рогульник плавающий) у базе біяразнастайнасці на сайце інфармацыйна-аналітычнай сістэмы «ООПТ России». (руск.) (Праверана 11 мая 2023)
- Водяной орех (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі