Будзівід

вялікі князь літоўскі

Будзіві́д, Пукувер, Путувер (аг.-усх.-слав.: Боудивидъ, лац.: Pucuwerus; ? — каля 1295) — вялікі князь літоўскі (1291—1295?).

Будзівід
Нараджэнне XIII стагоддзе
Смерць 1295
Род Гедзімінавічы
Дзеці Віцень[1], Гедзімін, Воін, мерк. Фёдар[d] і мерк. Маргірыс[d]
Лагатып Вікісховішча Медыяфайлы на Вікісховішчы

Галіцка-вылынскі летапіс дае імёны братоў «Боудикидъ и братъ его Боудивидъ», а лацінскі запіс, у варыянце які лічаць найбольш дакладным, дае імя першага з братоў як «Butegeyde», таму імя другога аднаўляюць як Буцівід. У імёнах братоў перагукваецца аснова But-Боуд-» летапісу), што не дзіўна для княжацкага асяроддзя — чатырох сыноў Альгерда звалі Ягайла, Карыгайла, Скіргайла, Швітрыгайла (Свідрыгайла), імёнамі з агульнай асновай Gail-.

Буцівід і Буцігейд — імёны з шэрагу старабалцкіх (старалітоўскіх) двухасноўных імёнаў. Такія імёны дайшлі з індаеўрапейскай эпохі і ўласцівыя іменнікам народаў індаеўрапейскага паходжання[2].

Аснова But- у літоўскім іменніку ўтварае больш за сто антрапонімаў[3], яна таксама была адной з самых прадуктыўных у старапрускім іменніку[4]. Яе звязваюць з літ. būti, пруск. būton «быць; жыць», літ. butas, пруск. buttan «дом»[5], далей з індаеўрапейскім *bhŏu-, *bhū- «быць, жыць»[6].

Аснову Vyd- звязваюць з літ. iš-vydo «убачыў» (išvysti «убачыць»)[7], што роднасна з беларускім дыялектычным відзець «бачыць». Таксама была папулярная пры ўтварэнні прускіх імёнаў[8].

Укладзеныя ў імя, гэтыя дзве асновы адлюстроўвалі каштоўнасці раннелітоўскага княжацка-ваярскага асяроддзя: «дом» як сям’я, мінімальная сацыяльная адзінка (затым ішлі Vaiš- вёска і Taut- народ-племя) і слава («віднасць», заўважнасць ваяра)[9].

Паходжанне

правіць

Звестак пра паходжанне Будзівіда няма, разам з Будзікідам, большасць даследчыкаў лічыць яго сынам вялікага князя літоўскага Трайдзеня. Выснова робіцца з таго, што Трайдзень меў дзяцей — вядома дачка Гаўдэмунда, маглі быць і сыны, — а таксама значныя сілы пад канец жыцця, то-бок мог забяспечыць дзецям атрыманне спадчыны па сабе. Трайдзень не загінуў праз змову, як паведамляе пазнейшая «Хроніка Быхаўца»[10], а памёр натуральнай смерцю[11], і не вядома пра ўнутраныя канфлікты ў ВКЛ пасля гэтага. Крыніцы называлі Трайдзеня «каралём Літвы» — адзінаўладцам ВКЛ, ужо ў 1286 годзе яны згадваюць іншага «караля Літвы». Зяць Трайдзеня — плоцкі князь Баляслаў, падтрымліваў цесныя сувязі з цесцем і захоўваў іх з ВКЛ пасля яго смерці, таксама назваў Трайдзенем свайго сына, народжанага ў 1284—1286 гадах. Таму паведамленне пазнейшых крыніц, што пасля смерці вялікага князя Трайдзеня запанавала новая дынастыя, наўрад ці верагоднае і болей праўдападобна, што ўладу атрымалі яго нашчадкі, напэўна, сыны, адзін з якіх Будзівід.

Альтэрнатыўны погляд выказаў Ежы Ахманскі, ён адзначыў, што ў паэтычным творы «Задоншчына» Альгердавічы называюць сябе «ўнукамі Гедымінавымі, праўнукамі Скаламендавымі» і выказаў меркаванне, што бацькам Будзівіда (і Будзікіда) быў князь Скаламенд[12]. На думку Сцівена Роўэла, Скаламенд мог быць і цесцем Гедыміна[13]. Паводле Вячаслава Насевіча слова «праўнукі» магло быць ужыта ў значэнні «аддаленыя нашчадкі», а імя Скаламенд быць змененай формай імя Скамонт (Скоманд), якое мелі вядомыя з летапісаў два яцвяжскія князі, у прыватнасці князь Скоманд (Комант)[14]. Томас Баранаўскас не згаджаўся з інтэрпрэтацыяй Ахманскага і лічыць, што Альгердавічы паслядоўна называюць спачатку свайго бацьку Альгерда, потым дзеда Гедыміна і прадзеда Скаламенда, і пераскок праз прыступку дынастыі надуманы. На думку Баранаўскаса, князь Комант (Скоманд), калі ён тоесны Скаламенду, быў або бацькам, або цесцем Гедыміна і другое больш імаверна зыходзячы з іншых крыніц.

Дзейнасць

правіць

Упершыню князь Будзівід згадваецца ў красавіку-маі 1289 года, калі разам са старэйшым братам князем Будзікідам перадаў Ваўкавыск уладзіміра-валынскаму князю Мсціславу Данілавічу, каб захаваць з ім мір.

«Тогда же Литовьскии кнѧзь Боуд̑и̑кидъ и братъ его . Боудивидъ . даша кнѧзю Мьстиславоу . городъ свои . Волъковъıескь абы с ними . миръ держалъ .»[15]

Напэўна, ён жа (гл. падр. Праблемы ідэнтыфікацыі) пад імем Пукувер (Pucuwerus rex Lethowie) згадваецца ў хроніцы Пятра з Дусбурга пад 1291 годам, калі паслаў войска на чале са сваім сынам князем Віценем супраць палякаў у Куяўскую зямлю.

Час уладарства вялікага князя Пукувера вызначаўся ваеннай актыўнасцю Тэўтонскага ордэна. У 1292—1295 гадах рыцары-крыжакі штогод нападалі на Жамойць, а ў 1295 годзе хадзілі яшчэ і на Гародню. Гародня была перадавым пунктам абароны дзяржавы і важнейшай базай ВКЛ для арганізацыі паходаў на Прусію.

З хронікі Пятра з Дусбурга вынікае, што Пукувер кіраваў моцнай дзяржавай — нягледзячы на няспынную вайну з Ордэнам, ёй ставала сіл здзяйсняць рабаўніцкія паходы на польскія землі.

Памёр да 1296 года, калі ўжо «rex Lethowie» названы Віцень.

Праблемы ідэнтыфікацыі

правіць

Юзаф Пузына атаясняе вышэйназванага Pucuwerus rex Lethowie з адным з князёў, згаданых Іпацьеўскім летапісам пад 1289 годам — Будзівідам[16].

Праз графічныя асаблівасці шрыфту выдання хронікі Дусбурга, друкаванага ў XVII ст., ёсць яшчэ некалькі чытанняў імя князя — Putuwerus і Lutuwerus. Lutuwerus не згадваецца ў верагодных крыніцах, толькі Тэадор Нарбут згадвае яго пад імем Lutawor у кантэксце фантастычных звестак і спасылаецца на Раўданскі рукапіс і нейкія паданні[17], напэўна, свае ж фальсіфікаты. Напэўна, на аснове нарбутавых звестак Адам Міцкевіч у творы «Гражына» выводзіць адным з герояў князя Літавора, чыім набліжаным баярынам быў нібыта продак аўтара Рымвід (Гл. таксама Адам Міцкевіч).

Найраннейшы з вядомых цяпер варыянтаў імя — Pucuwerus, варыянты Putuwerus і Lutuwerus з’явіліся толькі ў друку XVII ст. Апошнія варыянты выдаўцы ўзялі праз чытанне таго ж арыгіналу, што быў і крыніцай чытання Pucuwerus, але да нашага часу не дайшоў. Нейкі спіс з гэтага арыгіналу бачыў Мацей Стрыйкоўскі і прачытаў там Utinuerus. З гэтага даследчыкі робяць выснову, што ўжо да сярэдзіны XVI ст. арыгінал блага чытаўся, а ў XVII ст., калі з’явіліся Putuwerus і Lutuwerus, напэўна, чытаўся яшчэ горш.

Таксама адзначаюць, што ў гатычным напісанні літары P, L і B вельмі падобныя і невялікае пашкоджанне можа ўнесці няпэўнасць. Пашкоджанне ж першай літары і наогул тэксту пэўна было, бо перапісчык крыніцы для Стрыйкоўскага першай літары імя наогул не бачыў. Таксама адзначаюць, што перапісчыкі Дусбурга часта пісалі c замест t арыгінала. Такім чынам, адно з чытанняў выдаўцоў XVII ст. — Putuwerus, ці не самае блізкае да праўды. Як заўважыў Эдвардас Гудавічуса, у гатычным напісанні r і t адрозніваюцца толькі вышынёй аднаго элемента, то-бок ведаючы благую захаванасць тэксту, можна ўзнавіць напісанне ў арыгінале і як Putuwetus. Таксама вядома, што немцы часта і звычайна чаргавалі як b/p, так і d/t, напрыклад, Gyntsche Pudewiten son[18] на праўдзе сын айрагольскага баярына Бутвіда (Butvydas). У кожным разе, Putuwetus або Buduwedus, пагатоў у гістарычным кантэксце, добра атаясняецца з вядомым тым жа часам Будзівідам, асабліва зважаючы на перадачу немцамі імя яго брата Будзікіда як Butegeyde.

Крыніцы

правіць
  1. Lundy D. R. The Peerage
  2. T. Milewski. Indoeuropejskie imiona osobowe. Wrocław-Warszawa-Kraków, 1969. С. 11-13.
  3. Z. Zinkevičius. Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius, 2008. С. 80-81.
  4. R. Trautmann. Die altpreußischen Personennamen. Göttingen, 1974. С. 134.
  5. В. Н. Топоров. Прусский язык. A-D. М., 1975. С. 270.
  6. J. Pokorny. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern / München 1959 / 1969. C. 146.
  7. Z. Zinkevičius. Lietuvių asmenvardžiai. Vilnius, 2008. С. 160.
  8. R. Trautmann. Die altpreußischen Personennamen. Göttingen, 1974. С. 156.
  9. С. Валянтас. Двусоставные антропонимы — реликты поэзии балтов // Балто-славянские исследования. XVI. Сборник научных трудов. М., 2004. С. 203—205, 217—218.
  10. ПСРЛ. Т.32. Хроника Быховца. М., 1975. С.136 «A z onoie wyżpisanoie waśni kniaź weliki Dowmont naprawił szesty mużykow na brata swoieho Troydena, zabity, hde ż on szoł bezpecznie z łaźni, y tyie ieho mużyki zdradne zabili.»
  11. ПСРЛ. Т. 2. Ипатьевская летопись. СПб., 1908. стлб. 869.
  12. Охманьский Е. Гедиминовичи — «правнуки Сколомендовы» // Польша и Русь. — М., 1974. — С. 358—364.
  13. Rowell S. C. Iš viduramžių ūkų kylanti Lietuva. — V., 2001. — P. 58.
  14. Насевіч, В. Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы… С. 70.
  15. ПСРЛ. Т. 2. Ипатьевская летопись. СПб., 1908. стлб. 933.
  16. Puzyna J. Kim był i jak sie naprawdę nazywał Pukuwer ojciec Giedymina//Ateneum Wileńskie. t.10. 1935. s.1-43;
  17. Narbutt T. Dzieje starożytne narodu Litewskiego. t.4. s.310-313;
  18. CEV, p. 128.

Літаратура

правіць
  • Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3).
  • Гудавичюс Э. По поводу так называемой «диархии» в Великом княжестве Литовском // Feodalisms Baltijas regiona. — Riga, 1985. — С. 35-44.
  • Краўцэвіч А. Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага 1248—1377 г. Кніга 1: Ад пачатку гаспадарства да каралеўства Літвы і Русі (1248—1341 г.) / Навук. рэд. В. Голубеў. — Гародня-Уроцлаў, 2015. (Гарадзенская бібліятэка) ISBN 978-83-7893-121-8
  • Насевіч В. Путувер // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 6. Кн. 1. — Мінск, 2001. — С. 8.
  • Насевіч В. Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы — Мінск: Полымя, 1993. — 160 с.
  • Петр из Дусбурга. Хроника земли Прусской. — М. Ладомир. 1997.
  • Puzyna J. Kim był i jak sie naprawdę nazywał Pukuwer ojciec Giedymina // Ateneum Wileńskie. t.10. 1935. — S. 1-43.